De Boekenwereld. Jaargang 13

[p. 161]

Berichten

Menno Hertzberger Prijs 1996

Op 21 november 1996 werd in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag de Menno Hertzberger Prijs toegekend aan antiquaar en uitgever Bob de Graaf. In de aula spraken achtereenvolgens prof. dr. P. Visser, drs. A.R.A. Croiset van Uchelen (voorzitter van de jury) en drs. F.W. Kuyper (secretaris) en tot slot de laureaat zelf. In dit nummer drukken wij het juryrapport en de korte toespraak van Bubb Kuyper integraal af. In de volgende aflevering van De Boekenwereld volgen de openingstoespraak van Piet Visser en het dankwoord van Bob de Graaf.

Juryrapport

De leden van het bestuur van de ‘Stichting Menno Hertzberger Prijs van de Nederlandsche Vereeniging van Antiquaren’ - zo luidt de officiële naam - vormen tevens de jury die over het al dan niet periodiek toekennen van de prijs beschikt. Krachtens statuten en reglementen der Stichting heeft de jury hiertoe vier mogelijkheden tot haar beschikking:

1

Zij kan de prijs toekennen ‘aan een persoon, of personen, voor een gepubliceerde studie op het gebied van de geschiedenis van het boek in de ruimste zin en/of de bibliografie’. De voorkeur gaat hierbij uit, zoals in het Reglement is vastgelegd, naar Nederlandse auteurs en/of werken de geschiedenis van het Nederlandse boek en/of de Nederlandse bibliografie betreffend.

F.W. Kuyper (l.) overhandigt Bob de Graaf (r.) de tiende Menno Hertzbergerprijs (foto Koninklijke Bibliotheek, Den Haag).

2	Zij kan hetzelfde doen voor een ongepubliceerde studie op dezelfde gebieden, met de voorkeur als hierboven omschreven.
3	Zij kan de prijs toekennen ‘aan een persoon of personen die zich op gemeld gebied op andere wijze verdienstelijk heeft of hebben gemaakt.
4	Zij kan afzien van het toekennen van de prijs.

Van deze vierde mogelijkheid is ditmaal geen gebruik gemaakt - zomin als bij de voorgaande jurybeslissingen terzake van de prijstoekenningen. Ook van de derde mogelijkheid heeft de jury in het verleden afgezien, terwijl voor de tweede mogelijkheid slechts één maal werd gekozen. Dit geschiedde in 1978, toen de prijs werd toegekend aan de bibliograaf Paul Valkema Blouw, voor diens werk aan het bibliografisch repertorium van in de Noordelijke Nederlanden tussen 1541 en 1600 verschenen drukken. De overige acht maal werd de prijs derhalve uitgereikt voor gepubliceerd werk.

Wie nu de oude juryrapporten doorleest, komt tot de conclusie dat gedurende de eerste kwart-eeuw van het bestaan der Stichting het aantal ter beoordeling ingezonden werken in de regel niet bijster groot was - het varieerde van vijf tot tien. De kwaliteit van het voorgelegde was echter telkenmale van een dusdanig niveau, dat de jury met een gerust hart tot een verantwoorde prijstoekenning kon komen. Het laatste decennium is er ten

[p. 162]

aanzien van het aantal inzendingen een duidelijk waarneembare verandering ten goede opgetreden. Op het gebied van de geschiedenis van het boek en van de bibliografie verschijnt, zo kan de jury niet anders dan vaststellen, steeds meer: over de afgelopen drie jaar, alle uitgaven naast elkaar op de plank gezet, ruim drie strekkende meter. Men zal zich kunnen voorstellen dat niet alles daarvan kwalitatief en wat omvang betreft voor bekroning in aanmerking kon komen, maar er was keus te over. Ter illustratie van de kwaliteit en variëteit van de door de jury beoordeelde werken kunnen als voorbeelden genoemd worden:

-	Het door Geneviève Glorieux en Bart Op de Beeck bezorgde vierde (en laatste) deel van Belgica typographica 1541-1600;
-	Peter van der Krogts Globi Neerlandici: the production of globes in the Low Countries;
-	Lisa Kuiterts Het ene boek in vele delen: de uitgave van literaire series in Nederland, 1850-1900;
-	Van Otto Lankhorst en Paul Hoftijzer, Drukkers, boekverkopers en uitgevers in Nederland tijdens de Republiek: een historiografische en bibliografische handleiding;
-	Van Marjoke Rietveld-van Wingerden, Jeugdtijdschriften in Nederland en Vlaanderen. Een bibliografie;
-	De driedelige, door Louis Saalmink bezorgde, Nederlandse bibliografie 1801-1832;
-	Onder eindredactie van Johan de Zoete, De techniek van de Nederlandse boekillustratie in de 19e eeuw.

Naast deze verheugende groei van het aantal hoogwaardige publikaties op boekwetenschappelijk en bibliografisch gebied zijn er nog andere positieve ontwikkelingen te noemen in wat wij gemakshalve willen aanmerken als ‘de wereld van het boek’. Men denke hierbij aan het ontstaan van de Nederlandse Boekhistorische Vereniging, het Nederlands Genootschap van Bibliofielen, en het Nederlandse Bandengenootschap, die zich naast langer bestaande lichamen zoals onder meer de Dr. P.A. Tiele Stichting, het Gezelschap Petrus Scriverius en de Stichting Drukwerk in de Marge een plaats hebben veroverd. Men denke aan de hiervan uitgaande jaarboeken en de documentatiebladen van de diverse eeuwgebonden werkgroepen, en ook aan de bloeiende tijdschriften Quaerendo, De Boekenwereld, Caert Thresoor en Boekenpost.

Welke factoren hebben tot deze gunstige ontwikkelingen geleid? In de regel worden in dit verband - niet ten onrechte overigens - allereerst de boekwetenschappelijke opleidingen aan enkele van onze universiteiten genoemd. In onze hoofdstad kon in de jaren '60 de Opleiding tot Wetenschappelijk bibliothecaris, thans de Vakgroep Boek-, Bibliotheeken Informatiewetenschap, tot bloei komen, in de loop der jaren gestimuleerd door de hoogleraren Brummel, Hellinga, Ovink, De la Fontaine Verwey, Vervliet, Van Selm en Braches. Klinkende namen! Zij gaven, ieder op zijn beurt, de fakkel over aan hun opvolgers, thans de hoogleraren Janssen, Hoftijzer en Visser. Later volgden soortgelijke opleidingen in Utrecht (Gerritsen), Nijmegen (Gruys en Obbema), Leiden (Van Selm, Hoftijzer en Dongelmans) en Groningen (Hermans). Terzelfder tijd ontstonden - het een stond niet los van het ander - aan de wetenschappelijke bibliotheken speciale afdelingen voor de oude en bijzondere drukken en voor de boekwetenschappelijke collecties, waarbij de ontsluiting van het hiervoor relevante materiaal voortvarend ter hand werd genomen.

Bij de onder deze impulsen steeds breder wordende kring van beoefenaars der boekwetenschap en bibliografie werden - om het even of het studenten, geleerden, antiquaren of liefhebbers, of een combinatie van dezen betrof - al spoedig twee zaken duidelijk:

-	Er was een toenemende behoefte om de resultaten van onderzoek te kunnen publiceren, hetzij in artikelvorm in tijdschriften, hetzij in boekvorm.
-	Er was zowel bij de wetenschappelijke bibliotheken en het wetenschappelijk georiënteerde antiquariaat, als bij de groeiende schare van onderzoekers een steeds sterker gevoelde behoefte aan niet langer verkrijgbare bibliografische en boekhistorische werken.

Ons land mag zich gelukkig prijzen dat juist in dat tijdsgewricht een jonge antiquaar bereid bleek in beide genoemde behoeften te voorzien. Geschoold bij de naamgever van onze Stichting, met bijzonder grote belangstelling voor zowel bibliografische als boekwetenschappelijke kwesties, sinds 1959 als zelfstandig antiquaar gevestigd, begon deze man - we hebben het over een man - in de jaren '60

[p. 163]

naast zijn antiquariaat tevens een uitgeverij. Als uitgever bracht hij een grote reeks anastatische herdrukken uit van gezochte en reeds lang niet dan met de grootste moeite antiquarisch verkrijgbare bibliografische naslagwerken. Ook liet hij een aantal uitgaven in facsimile van cultuurhistorisch belangrijke werken het licht zien, ondergebracht in series zoals Homo ludens, Monumenta Humanistica Belgica en Penman's Paradise. Als uitgever voor het Belgische ‘Centre national de l'Archéologie et de l'Histoire du Livre’ waagde hij zich met succes aan het in druk bezorgen van standaardwerken als Anne Rouzets Dictionnaire des imprimeurs en, bovenal, de onontbeerlijke vier delen van Belgica Typographica 1541-1600. Van fundamenteler belang was echter, met name voor de wetenschapsbeoefening in ons land op de gebieden van boek, kerkgeschiedenis en humanisme, dat hij door het starten van een tweetal reeksen aankomende auteurs een forum bood om hun onderzoeksresultaten bekend te maken. Wij doelen op de Bibliotheca Bibliographica Neerlandica en de Bibliotheca Humanistica & Reformatorica. Eén blik in beider auteurslijsten spreekt in dit opzicht boekdelen!

De man in kwestie deed echter meer. Als antiquaar wist hij talloze als Nederlands cultureel erfgoed aan te merken stukken, meer met het oog daarop dan op eigen gewin, in onze wetenschappelijke bibliotheken onder te brengen - en hij doet dat nog steeds! Hij was voorzitter van zowel de Nederlandsche Vereeniging van Antiquaren als de International League of Antiquarian Booksellers - van de ilab is hij thans ere-voorzitter. Door het geven van gastcolleges en voordrachten over het wetenschappelijk antiquariaat heeft hij de gedragscodes daarvan, ‘de ethiek van het vak’, grotere bekendheid gegeven. Hij publiceerde de resultaten van zijn eigen boekhistorisch en bibliografisch onderzoek als monografieën en in tal van tijdschriften en feestbundels.

Vanaf de oprichting van Quaerendo en De Boekenwereld was hij daarvan respectievelijk lid van de Raad van Advies en vaste medewerker - achter de schermen en in druk een stimulerende kracht. Hij is een gerespecteerd bestuurslid van onder andere de Stichting Frederik Mullerfonds en de Commissie voor de Bibliotheek van de Koninklijke Vereeniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels - de bkvb, het Mecca voor boekhistorici.

De jury van de Stichting Menno Hertzberger Prijs is, dit alles overwegende, dan ook van mening dat de ‘Wereld van het boek’ in ons land niet zou hebben kunnen floreren als thans het geval is zonder de inbreng van deze man. Zij calculeert daarbij in dat hij in vrijwel al zijn hier genoemde activiteiten daadkrachtig is bijgestaan en gestimuleerd door zijn echtgenote en zakelijk compagnon Emmy, op wie dan ook de glans van deze prijs ten volle afstraalt.

Op grond van bovengemelde gegevens heeft de jury besloten dit jaar voor de eerste maal gebruik te maken van de mogelijkheid een persoon die ‘zich op het gebied van de bibliografie en/of de geschiedenis van het boek in de ruimste zin verdienstelijk heeft gemaakt’ te eren. Met veel genoegen kent zij de tiende Menno Hertzberger Prijs toe aan de Nieuwkoopse antiquaar Bob de Graaf.

Na het juryrapport volgde een korte toespraak van Bubb Kuyper, voorzitter van de Nederlandsche Vereeniging van Antiquaren en secretaris van de jury. Hij zei: De schim van Menno Hertzberger moet, toen het nieuws bekend raakte dat de door hem ingestelde en naar hem vernoemde prijs aan Bob de Graaf uitgereikt zal worden, vol instemming en vreugde geknikt hebben. Daarentegen fronsten enkele antiquarenhaters, die anderzijds de Menno Hertzberger Prijs een goed hart toedragen en er oprechte eerbied voor gevoelen, waarschijnlijk de wenkbrauwen. Tot nu toe had een snelle blik in de ledenlijst van de nvva en een in herinnering roepen van de voorwaarden tot verkrijging van de prijs voor hen volstaan: voor een symbiose tussen deze twee hoefde niet gevreesd te worden.

Ter voorbereiding van dit feestelijk praatje heb ik de afgelopen weken in de daarvoor in aanmerking komende literatuur naarstig gezocht naar een citaat van bijvoorbeeld de laat-negentiende-eeuwse Engelse bibliofiel en boekhistoricus William MacPiece Halfcloth. Gelijk al in het eerste hoofdstuk van diens wellicht meest beroemde en beruchte boek Antiquarians and other barbarians waarschuwt hij de verzamelaar ervoor met de gemiddelde antiquaar een al te diepzinnig gesprek aan te gaan, omdat - en ik vertaal maar even voor het gemak - ‘de diepte van diens intellect veelal omgekeerd evenredig aan de hoogte van zijn prijzen is’. Hij voegt daar dan nog vilein aan toe, dat de meesten van deze

[p. 164]

antiquaren het wel met dit oordeel eens lijken, als je er maar wél van uitgaat, dat hen het woordje ‘omgekeerd’ ontgaan is. Zo'n citaat heb ik dus niet gevonden, maar de zojuist aangehaalde woorden van Halfcloth signaleren niettemin een onderwerp dat min of meer geregeld, vooral in woord en soms in geschrifte, in antiquarenkringen aangeroerd wordt: de antiquaar als handelaar en de antiquaar als wetenschapper, althans minstens als diener der wetenschappen.

De antiquaar als mercator librorum, de handelaar pur sang, die - u begrijpt ik spot nu wat - beter rekenen dan lezen kan, die desnoods - ik denk dat het kan - helemáál niet lezen kan. De handelende antiquaar: laten we hem voor het gemak even ‘handiquaar’ noemen, zonder de negatieve connotatie die ‘handi’ bij sommigen uwer wellicht oproept. Bestaan er 100% handiquaren? Die bestaan zeker, en nu bedoel ik niet de kortstondige antiquaar die zijn handel weliswaar niet haat, maar wiens handel hem onverschillig laat. Zo'n type 24 karaat handiquaar zal op korte of langere termijn overstappen op een ander soort handel, met snellere en vooral spectaculairdere winsten. Nee, ik ken antiquaren, met veel liefde voor hun vak en met een grote gespecialiseerde kennis, met een fantastisch ‘Fingerspitzengefühl’ voor wat goed en niet goed is, wier lust en leven het is in boeken en prenten te handelen, het opwindende spel van koop en verkoop. Meer dan handelen willen ze niet. Interessant is de vraag of er een antiquaar kan bestaan in wie geen greintje mercantiel vermogen schuilt. Misschien in zuivere vorm wel, maar als actief antiquaar niet lang, beter gezegd: zeer kort. Het kan dus geen vraag zijn, of de antiquaar Bob de Graaf óók een beetje handiquaar is. Het antwoord luidt volmondig ‘ja!’, want anders bestond zijn bedrijf al lang niet meer. Dan had hij jaren geleden zijn Nieuwkoopse doorzonwoning niet verruild voor een niet ál te krap bemeten stulpje even verderop in deze plaats. Elke antiquaar is voor minstens 30 à 40% handiquaar.

Het andere type antiquaar dat ik hier onderscheid - u begrijpt, het is slechts één van de mogelijke benaderingswijzen en indelingen - is wat nog wel eens de wetenschappelijke antiquaar genoemd wordt. Die kwalificatie wekt gemakkelijk misverstand. Er wordt, dacht ik, niet mee bedoeld dat deze antiquaar een wetenschapper is, of alleen maar handelt in wetenschappelijke boeken. Ik denk dat met dit type handelaar - zo vreemd als het misschien klinkt - de antiquaar van het heimwee wordt bedoeld, van het tekort. Het handelen schept hem of haar weliswaar genoegen en genereert vaak ook materiële voorspoed, maar er is, er moet meer zijn op dit ondermaanse. Ik noem hem de gémiquaar, de antiquaar van het gemis. De gemiquaar zou meer met zijn boeken willen doen dan er alleen maar mee handelen. Hij zou ze willen bestuderen, erover schrijven, erover doceren, vanuit het aangeboren, niet te loochenen besef, dat een boek meer is dan alleen zijn materiële waarde. Dat voortdurend onrust stokende gevoel onderscheidt hem van de handiquaar. Bij menige gemiquaar zal dit gevoel zelfs elementen van schaamte bevatten: dat hij of zij niet méér doet met boeken dan ze te prijzen in getallen. Het gevolg van dit alles is, dat deze gemankeerde antiquaar op allerlei manieren de niet primair materiële kant van zijn handelswaar gaat exploiteren. Hij stimuleert wetenschappers bij bestudering van belangrijke en noodzakelijke onderwerpen en vooral bij het afmaken daarvan. Hij geeft studies en bibliografieën uit die onmogelijk commerciële bestsellers kunnen worden. Al naar gelang het aandeel gemiquaar sterker in de antiquaar aanwezig is, zal hij of zij artikelen schrijven in periodieken, brochures en boeken publiceren en allerlei andere activiteiten ontwikkelen, die meer en anders zijn dan alleen handelen. Maar wat hij ook onderneemt, het zal altijd in het teken staan van het gemis, de onvolmaaktheid, soms misschien zelfs het verwijt aan zichzelf. Want hij is en blijft en wíl ook blijven de antiquaar, dus voor minstens 30 tot 40% handiqaar. Dat is zijn zelfgekozen, gelukzalige tragiek.

Graag maak ik in dit verband gewag van de mijns inziens zeer fraaie pendant van de gemiquaar. Alleen al uit het nabije verleden en het heden zou ik met het grootste gemak een aantal wetenschappers kunnen noemen die zich op enigerlei wijze bezighouden met het oude boek, die voor een niet te verwaarlozen percentage een gemankeerd antiquaar genoemd kunnen worden. Dames en heren, het moge duidelijk zijn dat mijn persoonlijke idee van de ideale antiquaar er een is met een binnen de bestaansmogelijkheden zo hoog mogelijk gemiquaar-gehalte. Het zal óók duidelijk zijn, dat Bob de Graaf in hoge mate voldoet aan deze profielschets. Over het gemis

[p. 165]

en de tragiek van de gemiquaar Bob de Graaf gesproken: die lijken zich niet meer uit te strekken tot wat de zeventienjarige Emmy bij haar eerste ontmoetingen met haar latere echtgenoot aantrof, zoals zij recent in een interview onthulde: ‘Hij maakte geen beste indruk. Hij was naar eigen zeggen “artistiek angehaucht”, droeg plusfours en een aanstellerig fluwelen jasje en waande zich, net als zijn vriend Jan Blokker, een dichter.’ Zij was toen meer onder de indruk van Paul Valkema Blouw, óók een latere winnaar van de Menno Hertzberger Prijs: ‘Dat was een echte heer, een chique man.’

Graag wil ik eindigen met een laatste paradox. Ik sprak aan het begin van dit praatje de veronderstelling uit, dat de schim van Menno Hertzberger blij verrast was bij het horen van de naam van de laureaat voor de tiende uitreiking van de naar hem vernoemde prijs. Dat ís ook zo. Maar niet in de eerste plaats om voor de hand liggende redenen als het feit dat Bob één van zijn beste werknemers is geweest, dat hij het vak bij hém geleerd heeft. Met alle waardering en bewondering die Menno Hertzberger had voor de negen voorgaande prijswinnaars: hij miste wat, als rasantiquaar. Het was zo wetenschappelijk, de één nog meer dan de ander. Had hij de voorwaarden voor de prijs niet wat té eenzijdig opgesteld? Met de uitreiking van de prijs aan Bob de Graaf heeft zijn prijs misschien wel de in zijn ogen ideale winnaar gekregen. Ruim voldoende wetenschap, maar ook een beetje handel. Bob, gefeliciteerd.

Oproep werk Theo van Hoytema

Het Haags Gemeentemuseum organiseert van november 1999 tot februari 2000 een overzichtstentoonstelling van het werk van Theo van Hoytema (1863-1917). Bij de tentoonstelling zal een catalogus verschijnen. Ten behoeve van het onderzoek komen de samenstellers van de tentoonstelling en de catalogus graag in contact met bezitters van tekeningen, schilderijen en toegepaste kunst (meubelen en keramiek) van Van Hoytema. Een beschrijving en indien mogelijk een foto, voorzien van uw naam, adres en telefoonnummer kunt u richten aan:

Prentenkabinet van het Haags Gemeentemuseum, Postbus 72, 2501 cb Den Haag, ter attentie van mevrouw drs. M.H. Josephus Jitta.