De Boekenwereld. Jaargang 13

[p. 146]

Een afscheid
Johan van Schagen

De elf leden van het Nederlands Omar Khayyám Genootschap, allen actief bezig met Omar Khayyám en zijn rubáiyát, hebben zichzelf vaak afgevraagd - en zij vroegen het soms in oprechte momenten met iets van vertwijfeling aan elkaar: wat is het toch dat ons zo aantrekt in de rubáiyát van Omar Khayyám? En meer algemeen: wat bekoort de westerse mens zo in deze verzen? Is het de pregnante uitdrukkingswijze en de daardoor grote zeggingskracht van deze bondige verzen, waardoor zij gemakkelijk in het gehoor liggen, vlot door het geheugen worden vastgehouden en soms losjes op een uitgelezen plek zijn te reciteren, waarbij ritme en rijm karakteristieke rustpunten bieden? Is het de wijsheid die aanspreekt met woorden van berusting, overgave, opstand, bedwelming, erotische speelsheid, twijfel, eindigheid en vergankelijkheid, hulpeloosheid, wanhoop - maar altijd wijsheid die getuigt van een diepe, veelomvattende en intelligente menselijkheid? Of is het de inhoud van de kwatrijnen die ons aantrekt, met hun losse gedachten, die door Edward FitzGerald tot een intrigerende gedachtenstroom in een bedding zijn geleid met levendige ons aansprekende beelden? Misschien ook de verholen hang naar de Perzische mystiek waar zelfs de agnost FitzGerald niet omheen kon? Sommigen zullen zich aangetrokken hebben gevoeld door het ondubbelzinnige Khayyámse verzet tegen de krampachtig verdedigde orthodoxie met haar fundamentalistische beginselen, die in de tijd van Khayyám in Perzië gevaarlijk de overhand kregen, en die wat de christelijke geloofswaarden en de menselijke lustbeleving betrof, toen FitzGerald met de rubáiyát bezig was (1859) vrije geesten in knellende keurslijven wilde dwingen.

Bij het stellen van deze vragen zijn de antwoorden al bij voorbaat bekend; het is zelfs zo, dat zonder de ogenschijnlijk pasklare antwoorden wij ons deze vragen niet stellen. Voor anderen ligt dat minder eenvoudig. Het zijn bijvoorbeeld de iranisten, zij die een brede en oordeelkundige kijk hebben op de Perzische literatuur, die belangstellend bij ons informeren: ‘Wat zien jullie toch in Omar Khayyám? Waarom al die drukte om ruim honderd kwatrijnen?’ Zij vragen niet: ‘Wat is er met Omar Khayyám aan de hand?’ Maar: ‘Wat is er toch met jullie loos?’ Want in het brede veld van de oude Perzische beschaving is Omar Khayyám één van de velen, en in vergelijking met andere dichters een niet zo erg belangrijke figuur. Maar in het westen, in het bijzonder in Nederland, is het al Rubáiyát van Omar Khayyám wat de klok slaat, en dan liefst in de vrije bewerking van FitzGerald en in de epische, dramatische volgorde waarin hij de kwatrijnen plaatste.

Waaruit de aantrekkingskracht van Omar Khayyáms rubáiyát voor ons bestaat weten wij wel ongeveer, en daarbij calculeren wij in, dat deze rubáiyát meestal, en ook door ons, worden vereenzelvigd met de vertaling die Edward FitzGerald ons schonk, beter nog: dat wij de vertaling van FitzGerald aanzien voor de rubáiyát van Omar Khayyám. We kunnen ze vaak niet goed uit elkaar houden. Deze kwatrijnen zijn wel ervaren als een zoet gif, maar ook als een voedende troost; soms als wijsheid met de glimlach die nodig is om verder te gaan; kortom voor velen is Omar Khayyám een halfgod geworden, oprijzend uit een liefhebberij, waar de hobby van het verzamelen van uitgaven en curiosa gretig wortel schiet. Voor de enkele bevlogenen die Omar in zichzelf en zichzelf in Omar Khayyám herkennen, heeft de naam van de dichter een bijna religieuze klank en inhoud.

Nu komt er een moeilijk punt in dit verhaal, namelijk de vraag naar de oorzaak van de waardering, de gronden van onze appreciatie.

We genoten van de schone vorm, de prachtige inhoud van FitzGeralds Omarkwatrijnen en van de herkenning van onze gevoelens in die verzen. In deze fase ondergingen wij de schoonheid, lieten wij de wijsheid bij ons binnen komen, lieten wij de eigen omgeving los en konden wij poëzie ontvangend luisterend leven. Deze ultieme vreugden laten wij ons niet afpakken, dachten wij.

[p. 147]

Johan van Schagen in 1957 (collectie auteur).

Maar toen kwam het contrapunt: we wilden meer begrijpen, en om te begrijpen moesten wij, dachten wij alweer, ons verdiepen in de kwatrijnen en hun betekenis, in de figuur van de dichter, in de tijd, het land en de cultuur waarin deze verzen ontstonden, we moesten kennis vergaren. In deze fase gingen we er op uit en keken, studerend op onbegrepen passages die ons daarvóór hadden ontroerd. Er kwam een uur, dat wij niet meer genoeg hadden aan eenvoudig luisterend genieten, aan het ondergaan van de verzen en het ons overgeven aan de sfeer van de rubáiyát: aan het ontvangen. Wij wilden heersen over de materie door er veel kennis over te verzamelen, wij speurden in andere vertalingen naar wat onbegrepen gebleven was, we pluisden in studies en essays van geleerden over alles wat met de rubáiyát van Omar Khayyám samenhing. We waren al bezig geweest met het verzamelen van boeken en geschriften om hierover te kunnen lezen, we begonnen toen ook te verzamelen om wille van het verzamelen zelf, we werden fanaten! Onze ‘geile hebzucht om te weten’ werd erger: een ordinaire hebzucht om het hebben.

Er speelden vele vragen: hoe zit het met de authenticiteit van Omars verzen? Welke rubáiyát had hij geschreven en - had hij wel ooit rubáiyát geschreven, gezongen of gezegd? Maar weinig geleerden gaven gelijkluidende antwoorden, en was er wel een bevredigend antwoord? Was FitzGerald eigenlijk niet het grote genie dat een meesterwerk had geschapen en konden we Omar Khayyám eigenlijk niet stilaan vergeten? Een vraag die doorstootte naar een principieel punt: was de dichter die wij kenden onder de naam Omar Khayyám een hedonist

Portret van Johan van Schagen (collectie auteur).

voor wie wijn, geliefde en liefde zijn aardse lust konden bevredigen, of droegen deze woorden een mystieke betekenis in zich, zoals de soefis ze interpreteerden: wijn als de poort tot de extase, waar de Geliefde, God, ons wacht om met hem samen te smelten; waarbij een verklarend woordenboek voor de soefisch-mystieke woorden nodig was om tot een werkelijk, tot het grote begrip te komen?

Incidenteel waren er velerlei vragen die uitleg behoefden. Een voorbeeld: een deskundige schreef, dat het glas waaruit de wijn werd gedronken tulpvormig was, maar een ander schreef, dat in Omars tijd uit aardewerk bekers werd gedronken, en dat het drinkglas toen in Perzië onbekend was. Sommigen van ons hielden het bij de FitzGerald-bewerking: Glass werd dan glas, en de Cup werd kelk of ook glas. Voor anderen werd het zoeken naar een derde deskundige die misschien het beslissende antwoord kon geven. Maar welke deskundige was betrouwbaar? En wie het glas verving door beker had een heel gezeur om rijm en ritme weer op orde te krijgen en vleide zich dan soms met de gedachte, dat glas toch wel verantwoord was. En hoe zat het met de telwoorden Vier en Zeven in de kwatrijnen? Met de term Zevenduizend jaar? En met woorden als Maan, Vis, Sluier, Roos, Dag en Nacht, Schoonheid? Om maar te zwijgen van de vreemde namen van mythologische of voorhistorische helden. Zoeken, pluizen, speuren, gegevens verzamelen, in kaartsystemen vastleggen en ze met losse aantekeningen nalezen. Maar genieten van de poëzie? Voldaan terug zien op een geslaagde vertaling?

De schrijver van dit verhaal vreesde

[p. 148]

soms dat hij weer een woord niet goed had begrepen, geïnterpreteerd. In zijn kamer is heel wat afgetobd. En zo kwam er een grote moedeloosheid over hem.

Ach, onze kleine Johannes was bij Wistik te rade gegaan - en verloor zijn onschuld. Hij was bezig zijn rustieke en troostrijke vrijplaats te vervuilen met gegevens, kaartjes en kaartenbakken, registers, en soms keek hij er trots naar: ‘het grote Babel dat ik gebouwd heb’, maar steeds vaker met een zekere weerzin. Wat moet ik met al die rommel, dacht hij dan.

En toen geviel het, dat hij twee kwatrijnen van FitzGerald / Omar Khayyám in eigen vertaling opnieuw onder ogen kreeg en ze in een andere context zag, in het kader van de geschiedenis en van zijn eigen ervaringen. Het waren de kwatrijnen 49 en 50:

Wou je de glinstering die het bestaan je
gaf
aan het Raadsel wijden? - het koren van
het kaf,
een windzucht scheidt ze: al wat waar
en waan is;
en waarvan denk je hangt het leven af?

Een ademtocht wellicht scheidt waan en
waar.
Een Alif wijze je de doorgang naar
de diep verborgen schatkist van het
Weten -
en als Hij wil vind je de Meester daar.

Omslag en titelpagina van de vertaling met bibliografie door Johan van Schagen, Omar Khayyam. Rubaiyat/Kwatrijnen, Soest 1996.

Hij herinnerde zich toen de woorden uit het boek dat sinds zijn jeugd zijn grote liefde had: het bijbelboek van de Prediker, dat in een nieuwe en moderne vertaling Qohelet heet: ‘Overigens, wees gewaarschuwd, mijn zoon: boeken volschrijven is onbegonnen werk, wie kennis blijft opstapelen, stort zelf in [...] Geniet, jongeman, van je jeugd, wees opgewekt zolang je nog jong bent, ga waarheen je hart het je ingeeft, en volg wat je ogen maar zien; bedenk wel, dat God over al deze dingen rekenschap vraagt. Maar begin er niet aan, jezelf te kwellen, en pijnig jezelf niet onnodig af, want de jeugd en de beste jaren zijn maar al te gauw voorbij [...] want maar al te gauw komen de kwade dagen, en zetten de jaren in, die je zullen doen zeggen: “Ik vind er niets meer aan”.’

Deze jaren zijn nu ingezet voor de kleine Johannes en, geheel in de geest van Omar Khayyám die hij dankzij FitzGerald kent, wil hij lang verloren gewaande maar in kalme banen gekomen passies weer beleven en ondergaan: ontvangend en gevend, luisterend genieten van het leven met de vrouw die hij liefheeft; met oude vrienden praten, en zwijgen; brieven aan ze schrijven en van ze ontvangen, genietend lezen; fijn met ze schaken; zijn brood eten met tevredenheid en zijn goede wijn delen met lieve mensen en drinken met een goed humeur, want iets anders heeft hij niet (meer) in dit leven, bij al zijn geploeter onder de zon, zegt Qohelet. ‘Ik ga maar en ben’.

Hilversum, oktober/november 1996