De Boekenwereld. Jaargang 13

[p. 130]

Inleiding en verantwoording bij de bibliografie
Jos Coumans

Inleiding

In 1929 verscheen in Londen A bibliography of the Rubáiyát of Omar Khayyám, samengesteld door Ambrose George Potter.^1. Het was een overzicht van alle op dat moment bekende uitgaven en vertalingen van de Rubáiyát en van daarmee samenhangende publikaties, zowel in proza als in dichtvorm.

Het initiatief tot de bibliografie was in 1908 genomen door Herman M. Schroeter in Los Angeles, die middels een advertentie de medewerking inriep van allen die in een dergelijk overzicht geïnteresseerd waren. Potter nam het werk in 1914 over en kwam, met medewerking van enkele geleerden in onder andere de Verenigde Staten, Japan en India, tot een lijst van ruim 1300 titels, waarvan 586 publikaties in 40 talen, herdrukken en imprints niet meegerekend.

Het was een uitvloeisel van de enorme rage die de Rubáiyát in de vertaling van Edward FitzGerald, in de jaren rond de eeuwwisseling veroorzaakt had, vooral in de Verenigde Staten en Engeland. Er verschenen uitgaven in de meest uiteenlopende soorten en kwaliteiten, variërend van eenvoudige drukwerkjes tot bibliofiele drukken en privé-edities, de laatste soms in een oplage van enkele exemplaren. Omvangrijk is het aantal parodieën en parafrasen dat verscheen. Daarnaast werden afzonderlijke Rubáiyát gedrukt en verspreid op sigarenen sigarettendoosjes en -kisten, vulpennen, koffie- en chocoladeverpakkingen, toiletartikelen, etiketten van wijnflessen, kalenders, grafschriften, advertenties voor de metro, etalage-dummy's, ansichtkaarten, kruiswoordpuzzels en ex-librissen. Tenslotte vonden de Rubáiyát ook hun weg in muziekwerken, toneelstukken en films (in Nederland onder andere Storm over Perzië, in de V.S. in 1957 uitgebracht in de regie van Cornel Wilde). Het totaal aantal nummers in Potters lijst bedraagt 1308. Ook in Nederland zijn ex-libri vervaardigd met kwatrijnen en citaten uit de Rubáiyát, o.a. door Arend Hendriks, werden componisten geïnspireerd en zijn er kwatrijnen te

Ex-libris voor A. en M. Mout met het Motto ‘Drink lang en diep ik kom maar eenmaal rond’ (kwatrijn van Omar Khayyám, in een vertaling van P.C. Boutens), ontworpen door Arend Hendriks in 1942 (foto Rob Mostert, Rijswijk; collectie Schwenke, Museum van het Boek / Museum Meermanno-Westreenianum, Den Haag).

vinden in wijngidsen, romans en verhalen, op kalenders en in radio-documentaires.

Bij de bibliografie van Potter is het echter gebleven. Weliswaar werd deze in 1994 herdrukt, maar het is, voor zover bekend, het enige overzicht in zijn soort met betrekking tot de Rubáiyát. Inmiddels is het aantal edities nauwelijks meer te tellen. Een ‘search’ in de Research Library Group, een Amerikaanse database, waarin een groot aantal bibliotheekbestanden zijn te vinden, leverde in het najaar van 1995 circa 1300 verschillende titels in westerse talen op. Hoewel Omar Khayyám onmiskenbaar invloed heeft uitgeoefend op de Nederlandse letteren, is de neerslag daarvan niet te vergelijken met het geheel aan vindplaatsen in het Engelse taalgebied. Jaarlijks verschijnen er nog nieuwe uitgaven en vertalingen. Ook in Nederland staat een vertaling van Wout Blok (I.20.A) op stapel, terwijl Johan van Schagen nog in 1995 een nieuwe vertaling het licht deed zien (I.12.E).

In het voorjaar van 1997 organiseert het Nederlands Omar Khayyám Genootschap in het Koetshuis van het Museum van het Boek / Museum Meermanno-Wes-

1. A bibliography of the Rubáiyát of Omar Khayyám: together with kindred matter in prose and verse pertaining thereto; collected and arranged / by Ambrose George Potter, London 1929. Een integrale herdruk: Hildesheim [etc.] 1994. isbn 3487098547.

[p. 131]

treenianum, een tentoonstelling die gewijd zal zijn aan de Rubáiyát. De aandacht zal vooral gevestigd worden op Nederlandse vertalingen, zogenaamde marge-drukken en bibliofiele uitgaven, bijzondere Engelse en Amerikaanse uitgaven, illustratiemateriaal en curiosa. Deze gebeurtenis is aanleiding om het Nederlandse ‘Omarcorpus’ te inventariseren. In de lijst van Potter komen vier ‘Nederlandse’ titels voor: de tweede druk van Boutens' vertaling (I.3.E), de eerste uitgave in boekvorm in Nederland van Chr. van Balen (I.1.A), een artikel van Oege Meynsma^2. over Omar Khayyám in De Gids van 1891, en een door Joh. Enschedé gedrukte, Engelstalige versie, de Second Munich Print.

Het resultaat van deze inventarisatie is de hierna volgende bibliografie. Hoofdstuk I vermeldt de vertalingen in het Nederlands, in het Fries en de Nederlandstalige edities die in België zijn verschenen. Hoofdstuk II bevat de in Nederland uitgegeven of gedrukte edities in andere talen. Alles bij elkaar beslaat het overzicht 82 nummers.

Vanwege de context waarin de expositie plaats vindt, namelijk het Museum van het Boek, worden naast de bibliografische beschrijvingen uiterlijke kenmerken en typografische aspecten vermeld en worden alle voorkomende colofons overgenomen. In de bijdrage van Jos C.M. Biegstraaten wordt op deze aspecten nader ingegaan.

2. De geciteerde kwatrijnen in deze bijdrage zijn echter geen Nederlandse vertalingen zoals Potter abusievelijk vermeldt, maar citaten in de Duitse vertaling van F. Bodenstedt.

Verantwoording

Voor deze inventarisatie is gebruik gemaakt van de belangrijkste nationale bibliografieën voor boeken en tijdschriftartikelen, zoals Brinkmans catalogus, Nijhoffs index, Repertorium op de Nederlandse tijdschriften, Bibliografie Nederlandse Taal- en Letterkunde, Bibliographie van de moderne Vlaamsche literatuur. Ook zijn de Nationale Centrale Catalogus en Online Contents geraadpleegd.

Voor het zoeken in deze bronnen diende de ‘Bibliografie van Nederlandse vertalingen’, opgenomen in de uitgave van Johan van Schagen (I.12.E) als vertrekpunt, omdat alle Nederlandse en Vlaamse vertalers in dit overzicht worden genoemd.

Niet alle tijdschriftpublikaties kunnen met behulp van indexen in de referaatbladen worden opgespoord. Daarom zijn de bijdragen van de vertalers, die in de inhoudsopgaven van enkele belangrijke Nederlandse en Vlaamse tijdschriften worden genoemd, gecontroleerd.

Verder is gebruik gemaakt van de bibliografieën van A.G. Potter, D. de Jong^3. en het overzicht in de uitgaven van Johan van Schagen, 1947 (I.12.C) en J.A. Vooren, 1966 (I.15.C). Gegevens over enkele Leopolden Boutens-edities zijn overgenomen uit veiling- en antiquariaatscatalogi, en uit de Leopold-uitgaven van A.L. Sötemann en H.T.M. van Vliet (I.2.M, I.2.O en I.2.P).

Voor het overzicht van de reeks bijdragen van Inne de Jong in De Tsjerne is de documentatie van het Fries Letterkundig Museum en Documentatiecentrum geraadpleegd.

Voor aanvullende gegevens en bibliografische beschrijvingen die in voornoemde bronnen niet zijn te vinden, waren de verzamelingen van enkele Omar-liefhebbers een onschatbare bron van informatie. Ik ben hen zeer erkentelijk.

De lijst vermeldt uitgaven in boekvorm, publikaties in tijdschriften en overige vindplaatsen van deze twee categorieën, voor zover te achterhalen aan de hand van de eerder genoemde bibliografieën. Niet opgenomen echter zijn citaten in recensies en besprekingen, vermeldingen in studies, literatuurgeschiedenissen, algemene bloemlezingen enz. Ook is afgezien van vermeldingen van vertalingen die een ander doel dienen dan de publikatie of de vertaling zelf. Een uitzondering is gemaakt voor bloemlezingen van werk van vertalers die minder bekend zijn of die met de ter beschikking staande hulpmiddelen niet konden worden opgespoord (onder andere Jorritsma, I.14.B en I.14.C en Vooren, I.15.D).

Bij het samenstellen van de lijst is naar volledigheid gestreefd, maar ik heb niet de pretentie die gerealiseerd te hebben. Om volledigheid te bereiken, zou ik graag geattendeerd willen worden op tekortkomingen, mogelijk ontbrekende titels of vermeldingen, met name in tijdschriften, aanvullende informatie over vertalingen en publikaties, maar ook op secundaire literatuur. Daarbij gaat het niet alleen om de nummers in deze lijst, maar ook om allerlei andere zaken die met Omar Khayyám te maken hebben.

Het zou interessant zijn om, in navolging van Potter, ook al deze gegevens in Nederland te inventariseren. Sterker nog, een eerste aanzet is al gegeven. Vanwege de beschikbare ruimte is van een gedetailleerde vermelding hier echter afgezien. Mogelijk zal in een van de komende jaarboeken van het Omar Khayyám Genootschap een dergelijke inventarisatie worden opgenomen.

3. D. de Jong, Het vrije boek in onvrije tijd: bibliografie van illegale en clandestiene bellettrie, Leiden 1958.

[p. 132]

Opbouw

De respektievelijke uitgaven van alle vertalers zijn in chronologische volgorde bij elkaar geplaatst. Vervolgens bepaalt het jaar van eerste publikatie de plaats van elke vertaler in de lijst. Gegevens over de publikaties zijn opgenomen voor zover ze te achterhalen waren. Niet alle uitgaven waren fysiek voor beschrijving beschikbaar. Het ontbreken van gegevens, waar geen autopsie mogelijk was, wordt verantwoord door ‘[...]’. Artikelen in tijdschriften zijn beschreven, voor bijdragen in boekvorm (o.a. in verzamelde werken) is om praktische redenen gekozen voor een beschrijving van het hele werk, met in de annotatie een vermelding van de paginering van de bijdrage. Geboorte- en sterfjaar der vertalers zijn vermeld voor zover bekend. Per nummer wordt een zo volledig mogelijke titelbeschrijving gegeven. Bij uitgaven die meer bevatten dan Rubáiyát-vertalingen (bijv. inleidingen) of die uit meer dan een reeks kwatrijnen bestaan, worden deze afzonderlijke onderdelen vermeld tussen ‘ ’, met een pagina-aanduiding. Citaten en opmerkingen uit andere bronnen staan eveneens tussen ‘ ’. Colofonteksten worden tussen ‘ ’ geplaatst. Op een enkele uitzondering na (1.5.B) worden colofons integraal geciteerd zoals ze voorkomen in de betreffende uitgaven. Overige teksten zijn commentaren en aanvullingen door de samensteller van de bibliografie. Weglatingen in de tekst worden verantwoord door [...].

Een kort woord van dank geldt de heren Jos Biegstraaten, Wout Blok en Johan van Schagen.