De Boekenwereld. Jaargang 13

[p. 84]

Bij de voorplaat
Jos A.A.M. Biemans

Een groter contrast dan tussen de B die het omslag van de vorige aflevering van dit tijdschrift siert en de B voorop het nummer dat u nu in handen heeft, lijkt nauwelijks denkbaar. De ‘gotische’ B staat ingeklemd tussen de omringende tekst, de penwerkversieringen zijn hecht met de letter verbonden. De ‘renaissancistische’ B, ontleend aan een handschrift van Aristoteles' Ethica, is aangebracht op een rechthoekig gouden veld, met een bijbehorende randversiering als zelfstandig ornament. Ook wat de vorm van de letter betreft, verschillen de twee



initialen sterk van elkaar. De renaissance B gaat terug op de even verfijnde als monumentale vorm van de klassieke capitalis quadrata, de letter die we vooral kennen uit Romeinse inscripties in steen. In plaats van een strenge, zeer formele initiaal is deze B echter buitengewoon speels: er kleven bloemen en bloemblaadjes aan, terwijl in de blaadjes aan de bovenste boog van de B zelfs een gezicht valt waar te nemen. De bloemen achter en naast de letter maken de voorstelling luchtig, de B komt los van het gouden fond.

Bekijken we de gehele bladzijde waarop deze initiaal voorkomt, dan zien we dat niet alleen deze fraaie kapitaal meer ruimte heeft gekregen dan die in het laat-middeleeuwse handschrift, maar dat ook de tekst meer ‘lucht’ bevat.^1. In vergelijking met het gotische boek is de verhouding tussen de x-hoogte van het schrift en de interlinie viermaal zo groot! Hoe speels en luchtig het schrift ook lijkt, het is niettemin zeer gestileerd. Opmerkelijk zijn de lange-s en de stijlvolle ligaturen, zoals de ae, de verbindingen tussen de s + t en s + p, en het subtiele boogje dat, wanneer een c gevolgd wordt door een t, de eerstgenoemde letter verbindt met de laatste. Het is een schitterend voorbeeld van de littera cancellaresca formata, de luxe-versie van het humanistische kanselarijschrift.

De kopiist van dit kostbare Aristoteleshandschrift was Ludovico degli Arrighi, ook wel genaamd Ludovico Vicentino, naar zijn geboorteplaats Vicenza. Arrighi was een beroepsschrijver, die lange tijd verbonden is geweest aan de pauselijke kanselarij. Het schrift van de hier afgebeelde codex was Arrighi's eigen creatie, ontworpen voor eenvoudige oorkonden en voor formele brieven en hier toegepast als boekschrift. Het heeft grote invloed uitgeoefend op de ontwikkeling van zowel het kalligrafische Italic-schrift als de cursieve drukletter. Dat was vooral te danken aan de gedrukte handleidingen waarin de beroemde kalligraaf instructies gaf voor het gebruik van dit letterschrift.

Naast fraaie initialen bevat het hand-

1. Universiteitsbibliotheek Amsterdam, Hs. XV D 6; afgebeeld is fol. 150V^o. Het handschrift telt 181 bladen perkament en meet ca. 305 × 210 mm; de schriftspiegel bedraagt 200 × 120 mm en is gelinieerd voor 23 regels tekst. Het boek is gebonden in een Venetiaanse band.

[p. 85]

schrift nog meer versieringen in renaissance-stijl. Het boek draagt in alle opzichten een bibliofiel karakter. In het colofon deelt Arrighi mede dat hij zijn schrijfwerk voltooide in oktober 1517. Als we bedenken dat er sinds 1469 al verscheidene gedrukte uitgaven van de Ethica verschenen waren, dan wordt duidelijk dat hier zeer bewust de voorkeur werd gegeven aan een handgeschreven boek boven een inmiddels alledaagse druk.

De codex was vermoedelijk bestemd voor Vittoria Colonna, in de woorden van prof. mr. Herman de la Fontaine Verwey, ‘een van de begaafdste en schitterendste vrouwenfiguren uit de Italiaanse Renaissance, echtgenote van de grote veldheer Pescara, dichteres en vereerde vriendin van Michelangelo’.^2. Kosten nog moeiten werden gespaard bij het maken van dit boek: in plaats van papier werd perkament gebruikt, een vermaarde, in Rome werkzame kalligraaf werd als kopiist ingehuurd, de kostbare versiering van het boek werd toevertrouwd aan een eveneens beroemde kunstenaar: de Florentijn Attavante degli Attavanti, terwijl de band mogelijk in Venetië vervaardigd is.

2. H. de la Fontaine Verwey, De Stedelijke Bibliotheek van Amsterdam in de Nieuwe Kerk, 1578-1632. Meppel 1980, p. 36. Zie van dezelfde auteur ook ‘Het handschrift van Ludovico Arrighi in de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek’, in: H. de la Fontaine Verwey, H.A. Warmelink, G.W. Ovink, Handschrift, boek en drukletter. Drie studies. Amsterdam 1951, p. 3-13.