De Boekenwereld. Jaargang 13

[p. 77]

Gesigneerd: J. Dane. De Satisfactie-binder gevonden^*
Arnold Wiggers

Met Goud en velijn. Middelburgse boekbanden van de 17de tot de 19de eeuw, titel van de tentoonstelling in de Zeeuwse Bibliotheek en begeleidende bundel uit 1992, kreeg de Zeeuwse hoofdstad definitief een plaats op de kaart als één van de centra van boekbindkunst in de tijd van de Republiek.^1. In het boekje wordt naast een overzicht van Middelburgse bindkunst en binders door J. Storm van Leeuwen verslag gedaan van de speurtocht naar de identiteit van de ‘Satisfactie-binder’.^2. ‘Satisfactie-binderij’ is een door Storm van Leeuwen^3. gegeven noodnaam aan een binderij die opvallend vaak luxe banden om Historie van de satisfactie waar mede de stad Goes [...] van de latere raadpensionaris L.P. van de Spiegel^4. uit 1777^5. heeft gemaakt. De ‘satisfactie’ uit de titel verwijst naar het gevoel van genoegdoening waarmee de overgang naar Staatse zijde na 200 jaar werd beschouwd. Nogal wat prachtbanden in diverse verzamelingen kunnen op basis van gebruikte stempels, rollen en fileten tot een produkt van deze binderij worden gerekend. De binderij moet in Middelburg gesitueerd worden en was actief in de tweede helft van de achttiende eeuw. Aanleiding voor het onderzoek naar de ‘Satisfactie-binder’ vormde indertijd een tot portefeuille vermaakte band in de collectie van het Zeeuws Museum te Middelburg.^6. Om onbekende redenen was deze band, zonder twijfel in het atelier van de ‘Satisfactie-binderij’ ontstaan, ooit toegeschreven aan de Middelburgse boekverkoper en -binder Jan Dane.

Jan Dane^7. werd op 19 juni 1755 ingeschreven in het boekdrukkers, -binders en -verkopersgilde van Middelburg. Hij was gehuwd met Abigaïl de Klerk, dochter van de Middelburgse stadsdrukker Willem de Klerk. Hoewel (familie)drukwerk van Dane bekend is, lijkt het niet aannemelijk dat hij na het overlijden van zijn schoonvader in 1759 diens zaak voortzet. Wel manifesteert Dane zich in dat jaar voor het eerst als uitgever en boekverkoper, aan welk feit wellicht niet de dood van De Klerk ten grondslag ligt, doch veeleer het verscheiden van Suenonis Mandelgreen, Middelburgs belangrijkste boekbinder, op 10 september 1758.^8. Indien Dane al niet de zaak van Mandelgreen overgenomen heeft, dan toch zijn boekverkopers- en uitgeversactiviteiten en de daarbij behorende boekbindklandizie. Tot aan zijn dood op 22 november 1783 komt Dane in de bronnen voor als boekbinder. In het gilde bekleedt hij een vooraanstaande positie, wat duidt op een zeker aanzien bij zijn confraters. Nadat de boedel van Dane is opgemaakt, vindt in het sterfhuis begin september 1784 een veiling plaats van zijn boekbind-gereedschappen en -materialen. Dat betekent nog niet het einde van de zaak, want Abigaïl Dane blijft als Weduwe Dane, verschillende trouwe afnemers van boeken,

Portefeuille, oorspronkelijk een boekband rond de oratie van Jona Willem te Water, 1780. Middelburg, Zeeuws Museum, G 2419, bruikleen Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen (foto Zeeuws Documentatiecentrum/ Wim Helm).

* Met dank aan dr. J. Storm van Leeuwen die zo vriendelijk was de tekst kritisch te lezen en van waardevolle aanvullingen te voorzien.

1. Goud en velijn. Middelburgse boekbanden van de 17de tot de 19de eeuw, Middelburg, Zeeuwse Katernen, 1992.

2. Deze bundel bevat, behalve een inleiding van Ronald Rijkse, de volgende bijdragen: Jan Storm van Leeuwen, ‘De achttiende eeuw; hoogtij van fraai Middelburgs bindwerk’, p. 13-48; Arnold Wiggers, ‘Een binder van formaat: op zoek naar Jan Dane en de Satisfactie-binderij’, p. 49-68 en Marijn de Valk, ‘De rekeningen van de Bakkers over de vervaardiging en facturering van gebruiksboekbanden’, p. 69-78.

3. Jan Storm van Leeuwen, De meest opmerkelijke boekbanden uit eigen bezit. Catalogus van de tentoonstelling gehouden in de expositiezalen van de Koninklijke Bibliotheek 14 september-20 oktober 1983, 's-Gravenhage 1983, p. 68. Zie ook het artikel van Storm van Leeuwen in Goud en Velijn, p. 25, met bijbehorende illustraties zoals op p. 30.

4. De prinsgezinde staatsman Laurens Pieter van de Spiegel (1736-1800) was na een bestuurlijke carrière in Goes, sinds 1785 raadpensionaris van Zeeland. Na de restauratie van Willem v werd hij raadpensionaris van Holland (1787-1795). De Bataafse omwenteling was voor hem reden, als aanhanger van het oude regime, naar Lingen (Duitsland) te vertrekken.

5. [L.P. van de Spiegel], Historie van de satisfactie waar mede de stad Goes en het eiland van Zuid-Beveland zich begeeven hebben onder het stadhouderschap van prins Willem van Orange, in het jaar 1577. Uit veele oorspronkelyke gedenkstukken saamgesteld. Beneffens eenige Verhandelingen, betrekkelyk tot de Historie en Regeringsform van dien tyd. Goes, Jacobus Huysman, 1777.

6. Uit rugschild en medaillons op de platten valt af te leiden dat de band de oratie van Jona Willem te Water bij zijn intrede aan de Illustre School te Middelburg in 1780 heeft bevat. Zie foto.

7. Gegevens over Dane en zijn binderij in dit artikel zijn ontleend aan mijn bijdrage in Goud en Velijn.

8. J. Storm van Leeuwen, ‘De achttiende eeuw’ in: Goud en velijn, p. 21.

[p. 78]

Afbeelding van het achterplat en de rug van de band rond J. Willemsen, Een graaggetrouw rentmeester, gemaakt door J. Dane. Middelburg, Zeeuwse Bibliotheek, 1077 A 5 (foto Zeeuws Documentatiecentrum/Wim Helm).

Uitvergroot detail van de spiegelrand met signering (foto Zeeuws Documentatiecentrum/Wim Helm).

Het voorste schutblad en de spiegelrand van Een graaggetrouw rentmeester (ex. zb) met in de spiegelrand signering (foto Zeeuws Documentatiecentrum/Wim Helm).

papier, pennen en ook bindwerk voorzien, tot aan haar dood in 1789. Of deze leveranties uit ‘Satisfactie-bindwerk’ bestaan is onbekend. Het stempelgereedschap is in elk geval nog tot ver in de negentiende eeuw gebruikt.

Pogingen om te achterhalen wie de toeschrijving van deze specifieke band aan Dane had gedaan en wanneer, bleven vruchteloos. Een veeg teken, zo is gebleken. Ondanks het nijver napluizen van diverse archieven met vele bijna-bewijzen en het bewandelen van lokkende zijpaden konden de definitieve woorden ‘Jan Dane is de Satisfactie-binder’ niet gesproken worden. Wel werd vastgesteld dat Dane een binder van formaat was.

Onderzoek in Zeeland wordt bemoeilijkt door het ontbreken van enkele belangrijke archieffondsen. Het stadsarchief van Middelburg, bij uitstek de plaats om informatie over boekdrukkers en -binders te vinden, is bij het Duitse bombardement van 17 mei 1940 en de daaropvolgende stadsbrand verloren gegaan. De Provinciale Bibliotheek van Zeeland, gevestigd in een patriciërspand in de Middelburgse binnenstad, ontkwam evenmin aan de vuurzee. De collectie viel ten prooi aan de vlammen en wat gespaard bleef, raakte doorweekt van smerig bluswater. Alleen uit summiere beschrijvingen van verzamelingen is op te maken wat een rijkdom ooit op de planken stond. Toch mist het elke grond te beweren dat historisch (boek) onderzoek in Zeeland onmogelijk is. Het Rijksarchief in Zeeland beheert onder meer het archief van de Staten van Zeeland. Dit is een nagenoeg volledig overgeleverd archief waarin bijvoorbeeld rekeningen bewaard zijn gebleven van vrijwel alle leveranties door boek- en papierhandelaren aan de verschillende gewestelijke administraties. Steden zoals Goes, Veere en Zierikzee hebben archiefdiensten die bezoekers graag laten meedelen in de rijkdom van hun tot de middeleeuwen terugvoerend bezit. En ook aan openbare boekverzamelingen is wat te beleven: de Zeeuwse Bibliotheek en haar voorganger, de uit de as herrezen Provinciale Bibliotheek, hebben door een uitgekiend beleid de afgelopen decennia een verzameling Zeeuws bindwerk van niveau bijeengebracht.

Hoewel archiefonderzoek allerlei bijzonderheden over het Middelburgse boekencircuit heeft opgeleverd, zou het ultieme bewijs dat de toeschrijving aan Jan Dane correct was, toch uit een boekband komen. Eind 1992 werd een exemplaar van J. Willemsen, Een graaggetrouw rentmeester [...]^9. gekocht met in de spiegelrand van het voorplat in goud gestempeld ‘J. Dane.’. Het betreft een uitgave in quarto op groot pa-

9. Jacobus Willemsen, Een graaggetrouw rentmeester van Jezus Christus, die, in hoogen ouderdom, by zyn aannaderend levens einde, Op eene plegtige wyze, rekenschap geeft van zyn rentmeesterschap, En daar van, in het openbaar, in de Gemeente des Heeren, getuigenis aflegt. Met eene nadrukelyke opwekkinge aan De zelve, om van dien Arbeid zyner Liefde nuttig gebruik te maaken; Vertoond in den Gekroonden Prediker, Salomo; Door eene Schriftmaatige Verklaring zyner Leste Leerreden. Pred: XII: 13, 14. Voorgesteld en ter Godvruchtige Navolging Aangeprezen van Jacobus Willemsen, S:S: Theologiae Professor en Predikant; Lid van het Zeeuwsche Genootschap te Vlissinge, en het Haagsche, Kunstliefde spaart geen vlyt; By gelegenheid van zynen vyftigjaarigen Predikdienst in zyne geboortestad Middelburg, plegtig gevierd den 4den January MDCCLXXVIII. Middelburg, Hendrik Sas en Jan Dane Boekverkopers, 1779.

[p. 79]

pier van een predikatie van Jacobus Willemsen (1698-1780) naar aanleiding van zijn vijftigjarige verbintenis met de kerkelijke gemeente Middelburg in 1778^10., met aan het eind van het omvangrijke voorwerk een uitslaand gegraveerd portret van de jubilaris door Reinier Vinkeles naar een portret van de hand van Jean Appelius. Het binnenwerk is groezelig en ook de vergulde, van ciselering voorziene sneden zijn wat vuil. De band is gemaakt van rood marokijn met op de platten een lijst van hetzelfde materiaal in de kleur koperoxydegroen. Deze lijsten zijn opgebouwd uit telkens vier losse stroken leer die aan de korte zijden schuin zijn afgesneden onder een hoek van 45^o, waardoor rechte hoeken ontstaan. De naden zijn vervolgens van stempels voorzien. De stroken leer van de lijst zijn enkele millimeters onder het op die plaatsen sterk gedunde rode marokijn van de band vastgezet. De overgangen tussen de beide kleuren leer zijn met een rol verguld. Deze kwetsbare constructie heeft op het voorplat de tand des tijds niet schadevrij doorstaan. Het achterplat is in een betere conditie. Centraal op beide platten zijn medaillons geplaatst van opgelegd mosgroen marokijn. In het medaillon op het voorplat staat ‘vyftigjaar / predikdien’ in een kapitale, maar kleine letter, terwijl de pendant op het achterplat de tekst ‘te middelb / 17 ¼ 78’ in hetzelfde lettercorps draagt. De datum verwijst naar de predikatie: het drukwerk moet gereed zijn gekomen na 22 september 1779, de dagtekening onder het voorwoord van de auteur. Op de rug is een titelschild aangebracht waarin de naam van de auteur en een verkorte titel hun plaats hebben gevonden. De belettering is uitgevoerd in twee corpsen van het zelfde lettertype. De rug is door inwerking van het licht wat gebleekt, zodat het titelschild oorspronkelijk ook donkerder, in dit geval mosgroen, zal zijn geweest. Het rood is, zeker op het achterplat, wat helderder dan gewoonlijk bij de ‘Satisfactie-binderij’. Inwerking van licht en andere invloeden van buitenaf zullen hiervan de oorzaak zijn.

Frappant is de grote gelijkenis van de decoratie op de platten en de rug met de band uit 1780 in het Zeeuws Museum, die aanleiding is geweest tot de zoektocht in 1992. Minder sterk, doch evenzeer onmiskenbaar is de overeenkomst met een prijsband van de Middelburgse Tekenacademie^11., uitgereikt in 1781.^12. Beide gelijkende banden zijn van het gewone quarto formaat en daarmee wat kleiner. De meest opvallende afwijking in versiering is het gebruik van mosgroen leer voor de lijsten in plaats van het koperoxydegroen. Niet alleen qua stijl, ook wat betreft de tijd van hun ontstaan vertonen de banden overeenkomsten. De portefeuille draagt 1780 als jaartal en de prijsband 1781. De gesigneerde band is vermoedelijk eind 1779 - begin 1780 ontstaan. Wellicht valt deze datering te preciseren tot na 22 september 1779 en voor 31 maart 1780, respectievelijk de dagtekening van het voorwoord en de datum van het overlijden van Willemsen. Het toepassen van een bepaald patroon in een bepaalde periode is niet zo uitzonderlijk en ook bij de ‘Satisfactie-binderij’ vaker waar te nemen.^13.

Om tot een definitieve toeschrijving te komen, is het zaak de bestempeling van de gesigneerde band te vergelijken met een exemplaar van de Historie van de satisfactie, naamgever van de groep. Van de Spiegel, oud-burgemeester van Goes, publiceerde het werk anoniem met toe- en instemming van het Goese stadsbestuur ter opluistering van 200 jaar bevrijding van ‘Spaanse overheersing’ in 1777. Goes bleef hiermee niet achter bij de andere stadsbesturen in Zeeland (en elders) die met vergelijkbare werken de loftrompet staken over de heroïsche strijd in een poging daarmee het bestaande bestel op te poetsen. Tijdens de plechtige viering op 22 maart

Het achterplat en de rug van de prijsband van de Middelburgse Tekenacademie rond G. de Lairesse, Het groot schilderboek. Middelburg, Zeeuwse Bibliotheek, 1088 E 10 (foto Zeeuws Documentatiecentrum/ Wim Helm).

10. Zowel Willemsens predikatie bij zijn 50-jarig predikantsjubileum in 1774 als die bij zijn 50-jarige verbintenis met de gemeente Middelburg in 1778 werden in drunk uitgegeven.

11. De Middelburgse Tekenacademie werd in 1778 opgericht en heeft onderwijs verzorgd tot in 1867. In deze periode heeft de academie fraai gedecoreerde boeken cadeau gedaan aan de leerlingen. Zie over de tekenacademie: C. Schnitger en P. Don, ‘Vernuft en vlijt. De middelburgse Tekenacademie van 1778 tot nu’, Zeeuws Tijdschrift 36 (1986), nr. 1, p. 8-17; A.J. van Dissel, De Middleburgse Tekenakademie voorbeeld en resultaat, Middelburg, Zeeuwse Katernen, 1988. Over de prijsbanden zie: J. Storm van Leeuwen, ‘Rondom een Middelburgse prijsband van 1828’, De Boekenwereld 1 (1984/85), nr. 5, p. 2-5.

12. Prijsband, uitgereikt aan Jan Roeland Worrel op 9 mei 1781. Inhoud: Gerard de Lairesse, Het groot schilderboek [...], Amsterdam, Erfgenaamen van Willem de Coup, 1707. Zeeuwse Bibliotheek, Middelburg, 1088 E 10.

13. Een Chinees-aandoend patroon is behalve bij de hierna te bespreken banden rond Historie van de satisfactie, exact zo toegepast op de platten van de band rond Adriaan Kluit, Inwijdingsrede over de bijgeloovigen oorsprong en schadelijke gevolgen van 't begraven in kerken en steden [...], Middelburg, Gabriel Clement en Co., 1773 (particuliere collectie en Zeeuwse Bibliotheek, Middelburg, 1090 E 12) die door invulling met wat andere stempels en toepassing van materialen als zijde en papier de oosterse reminiscentie niet hebben.

[p. 80]

1777 van de overgang van Goes naar de Staatse zijde werd een banket voor 39 notabelen door de stad aangericht. Alle gasten ontvingen een exemplaar van de ‘Satisfactie’, gedrukt op zwaar papier in octavo, gebonden in gebeitst kalfsleer met centraal op de platten het stadswapen van Goes. Een gedrukte opdracht met in handschrift de naam van de ontvanger en diens kwaliteit moest de herinnering aan de heuglijke dag levend houden. Voor rekening van de auteur werden meerdere luxe edities in rood marokijn vervaardigd, waarvan de stadhouder Willem de Vijfde^14. en de stad Goes een exemplaar van Van de Spiegel in ontvangst mochten nemen. Een derde exemplaar van deze uitvoering, waarvan de oorspronkelijke bestemming onbekend is, werd in 1995 verworven door de Zeeuwse Bibliotheek.^15.

Vanwege de rijke bestempeling is de uitvoering in marokijn als referentiepunt genomen. Om praktische redenen is het exemplaar van de Zeeuwse Bibliotheek naast de gesigneerde band gelegd. Op rug en platten van de ‘Satisfactie-band’ komen zes rollen voor, waarvan er vijf op de gesigneerde band terug te vinden zijn. Vooral de rol met de springende en liggende dieren in een landschap van rocaille-motieven is kenmerkend voor de ‘Satisfactie-binder’ en op beide banden aanwezig. Hoewel de ‘Satisfactie-band’ rijk bestempeld is, blijft het aantal te onderscheiden stempels beperkt

De rug en het voorplat van de band rond Historie van de satisfactie. De band draagt het stadswapen van Goes. Met opdracht van stadsbestuur voor Pieter Ossewaarde. Middelburg, Zeeuwse Bibliotheek, 1103 K 9 (foto Zeeuws Documentatiecentrum/ Wim Helm).

De rug en het voorplat van de band rond Historie van de satisfactie. Middelburg, Zeeuwse Bibliotheek, 1103 K 7 (foto Zeeuws Documentatiecentrum/Wim Helm).

tot twaalf. Maar liefst negen van deze stempels zijn voor de gesigneerde band ook gehanteerd. Zeer kenmerkend zijn de stempels met het kelkmotief op de platten en op de rug het patroon met de verstrengelde wiegevoeten. De afdruk van de rol op beide spiegels van de boeken duidt op gebruik van hetzelfde gereedschap, terwijl ook de ciselering van de sneden aan elkaar gelijk is. Vergelijking van de schutbladen, uitgevoerd naar de heersende op Chinese motieven georiënteerde mode, laat meer dan verre verwantschap zien. De schutbladen van de ‘Satisfactie-band’ zijn doorlopend en helder, haast fluorescerend oranje van kleur. Op dit oranje van de voorste en achterste schutbladen is een slingerend patroon gesjabloneerd of gedrukt, mogelijk een wolkenpartij verbeeldend, waaruit een kraanvogel(?) wegvliegt. De vogels zijn geschilderd en niet identiek. De schutbladen van de gesigneerde band zijn ook oranje, doch veel fletser. Gezien de algehele conditie van deze band, is het aannemelijk dat deze kleur oorspronkelijk veel helderder zal zijn geweest, zoals de ‘Satisfactie-band’. Wel is een overeenkomstig sjabloon in een slingerpatroon toegepast en is ook op deze ondergrond met het penseel gewerkt. Hier geen vogels, maar minder vriendelijke fauna. Aan de randen aflopend zijn de opengesperde muilen van een vervaarlijk beest zichtbaar, associaties oproepend met wolven of draken. De hamvraag is die naar de

14. Tot voor kort en ook in Goud en velijn (p. 53) werd vanwege de kostbare uitvoering gedacht dat het exemplaar door de stad Goes aan de stadhouder was aangeboden. Nu inmiddels een derde exemplaar van deze band bekend is, moet worden aangenomen dat ook het stadhouderlijk exemplaar een present van de auteur is, temeer daar in het Stadsarchief van Goes niets wordt gemeld over een schenking aan de stadhouder.

15. De drie exemplaren zijn: presentband voor stadhouder Willem V, Koninklijk Bibliotheek, 104 F 1; presentband van de auteur voor de stad Goes, Gemeentearchief Goes, Historische Bibliotheek 38 (zie voor afbeelding: Goud en velijn, p. 30); Zeeuwse Bibliotheek, Middelburg, 1103 K 7 (Aanwinst 1995: zie Catalogue 103 [...] van Forum, 1995, nr. 809). Een in kalfsleer gebonden exemplaar zonder het stadswapen van Goes op de platten is afgebeeld in Goud en velijn, p. 56 (Zeeuwse Bibliotheek, Middelburg, 1103 K 4, bruikleen kzgw).

[p. 81]

signering. Het antwoord kan resoluut zijn. Vergelijking van het gebruikte lettertype, de corpsen en de eigenaardige plaatsing op beide boekbanden kan tot geen andere conclusie leiden dan dat beide banden uit één atelier komen, dat van Jan Dane. Het is praktisch uitgesloten dat de signering niet contemporain en authentiek zou zijn.

Waarom de band rond Willemsens predikatie van 1778 door de maker ervan gesigneerd is, blijft onduidelijk. Het zou een persoonlijk geschenk van Dane aan Willemsen kunnen zijn geweest. De predikant had in Middelburg de bijnaam ‘Vader Willemsen’ en was zeer gezien. In 1774 stond hij 50 jaar op de kansel en in 1778 deed hij dat 50 jaar in de Zeeuwse hoofdstad.^16. Beide jubilea gingen gepaard met uitgaven, waaraan Dane deel mocht hebben. De predikant en de binder kenden elkaar al langer, ook zakelijk. Dane fungeerde immers bij deze jubileumuitgaven niet voor het eerst als uitgever voor Willemsen. Het drukken besteedde hij uit, bijvoorbeeld aan Martinus van Sevenhoven. Deze liet zijn bijdrage in het colofon van het in 1777 verschenen Een graaggetrouw dienaar van Jesus Christus [...], de uitgave van Willemsens predikatie uit 1774^17., niet onvermeld. In de uitgave van de preek van 1778 ontbreekt een colofon en blijft de drukker onbekend. Wel zijn op beide titelpagina's de namen Hendrik Sas en Jan Dane, boekverkopers, in het impressum opgenomen. Rond veel door Willemsen geschreven werk zijn banden gezet met stempels, kenmerkend voor de ‘Satisfactie-binderij’ en nu toe te schrijven aan Dane. De predikant was bovendien een boekenliefhebber die niet alleen veel (ca. 10.000), maar ook mooi werk in de kast had staan, zo valt uit twee veilingcatalogi van zijn bibliotheek op te maken.^18. Mogelijk kreeg Dane van de vermogende Willemsen regelmatig opdracht aanwinsten voor diens bibliotheek te binden, zoals hij ze ook ontving van een andere Middelburgse boekenliefhebber, de puissant rijke J.A. van de Perre.^19.

Vreemd blijft, gezien alle kunstzinnigheid en vakmanschap, de in onze ogen wat onbeholpen tekst in de medaillon voorop de gesigneerde band. Het woord ‘predikdien’ kan moeilijk anders bedoeld zijn als ‘predikdienst’: een woord dat zich niet goed laat afkorten, wel afbreken, waarvoor het medaillon alle ruimte biedt. Naar goed gebruik werd echter slechts op één regel gestempeld en dan zoveel als mogelijk was van titel of een bepalend woord hieruit.^20.

De rug en het voorplat van de band rond J. Willemsen, Een graaggetrouw rentmeester, gemaakt door J. Dane. Middelburg, Zeeuwse Bibliotheek, 1077 A 5 (foto Zeeuws Documentatiecentrum/Wim Helm).

Het beletteren van de banden lijkt bij Dane vaker een zwak punt. Het Middelburgse exemplaar van de marokijnen ‘Satisfactieband’ heeft een titelschild op de rug waarop de letters slecht verdeeld zijn, zelfs zozeer dat de ‘ie’ van ‘satisfactie’ onder de lijnen van het kader zijn verdwenen (maar wel herkenbaar) en de ‘s’ van ‘Goes’ dit bijna is overkomen.

Het exemplaar van Een graaggetrouw rentmeester met signatuur Zeeuwse Bibliotheek 1077 A 5 is een sleutelstuk voor de toeschrijving van een groep banden aan één binder(ij). Zeker niet alle banden die door Storm van Leeuwen tot het werk van de ‘Satisfactie-binderij’ werden gerekend zijn het werk van Dane. Op basis van stijlkenmerken en het gebruik van stempels op hem bekende boekbanden kwam Storm van Leeuwen tot twee en misschien zelfs drie subgroepen of fasen, waaraan hij in tijd de periodes 1760-1772, 1773-1781 (of 1786) en 1782 (of 1787) tot 1804 verbond.^21. De meeste banden stammen uit de tweede periode en deze zijn zonder meer afkomstig uit het atelier van Jan Dane. Over de omvang van het atelier is niet veel bekend, zodat niet met zekerheid te zeggen is of de meester zelf alle banden heeft gemaakt. Banden die te dateren zijn na 22 november 1783, de dag dat Jan Dane

16. Zie over Willemsen: H. de Jong, ‘Jacobus Willemsen (1698-1780). Lampeaans godgeleerde in het “dierbaar” Middelburg’, Archief. Mededelingen van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen 1991, p. 33-122.

17. Een dergelijk impressum ontbreekt in ‘Een graaggetrouw rentmeester’. De drie exemplaren, zowel op groot als klein papier van dit werk in de Zeeuwse Bibliotheek eindigen op pagina 285 (katern Nn3) met rechtsonder de custode ‘Aan’ wat zou kunnen slaan op een pagina ‘Aanvullingen’ of ‘Aantekeningen’; zoals in ‘Een graaggetrouw dienaar’ (waar deze dan wel begint met ‘Drukfeilen’), die wellicht nooit gedrukt is.

18. De bibliotheek werd in twee delen geveild: in Middelburg op 23 april 1781 en in Leiden op 24 september 1781. Catalogi zijn aanwezig in de Zeeuwse Bibliotheek, Middelburg, 1113 F 11 en 1113 F 12.

19. Zeeuwse Bibliotheek, Middelburg, Handschriftenverzameling 2089, bruikleen kzgw.

20. Mededeling J. Storm van Leeuwen.

21. J. Storm van Leeuwen, ‘De achttiende eeuw’, Goud en velijn, p. 25.

[p. 82]

De schutbladen en de spiegelrand achterin Historie van de satisfactie (ex. zb) (foto Zeeuws Documentatiecentrum/Wim Helm).

overleed, kunnen nog wel uit het atelier komen, daar Abigaïl de Klerk, de weduwe van Dane, tot in 1789 de zaak bleef drijven. Toch is het maar de vraag of zij over de gereedschappen van haar overleden man kon beschikken, daar deze in september 1784 zijn geveild. Mogelijk kocht zij of de meesterknecht deze kenmerkende attributen, dan wel verdwenen zij toen reeds definitief uit het atelier. Over voortzetting van de zaak na het overlijden van weduwe Danede Klerk is niets bekend. Een enkel kenmerkend stempel is tot ver in de eerste helft van de negentiende eeuw op gedateerde banden terug te vinden.^22. De prijsbanden van de Middelburgse Tekenacademie, uitgedeeld tussen 1794 en 1808 (en wellicht zelfs tot 1830)^23., hebben voldoende stempels gemeen om uit één atelier te komen, een atelier dat stempels en rollen van Jan Dane hanteerde. Met de nieuw verworven inzichten zal nauwkeurig onderzoek aanleiding geven tot hergroepering en nieuwe noodnamen.

De veronderstellingen van Storm van Leeuwen ten aanzien van de ‘Satisfactie-binderij’ op basis van de toegepaste stempels worden thans door historische gegevens onderbouwd en ietwat gepreciseerd. De kracht en het belang van de kunsthistorische determinatiemethode voor boekhistorisch onderzoek is opnieuw aangetoond.

22. Bijvoorbeeld de stempel met het kelkmotief op een band van de Middelburgse Tekenacademie, uitgereikt op 1 september 1830. Inhoud: G. de Lairesse, Grondlegginge der teekenkonst [...], Amsterdam, T. en G. Wetstein, 1713 (Zeeuwse Bibliotheek, Middelburg, 1025 A 2).

23. Op basis van autopsie van zes banden, aanwezig in de Zeeuwse Bibliotheek en bij particulieren in Zeeland. Zie ook Storm van Leeuwen, op. cit. (noot 11).