De Boekenwereld. Jaargang 13

[p. 36]

Uit de tijdschriften

Boekgeschiedenis is momenteel populair. Dat blijkt ondermeer uit het feit dat een studiedag over De wereld van het boek in de negentiende eeuw, op 25 november 1995 georganiseerd door de Werkgroep 19e Eeuw en de Nederlandse Boekhistorische Vereniging, meer dan honderd bezoekers trok. De lezingen die deze dag werden gehouden zijn nu gebundeld in De Negentiende Eeuw 20 (1996) 1.

Na een inleiding door B.P.M. Dongelmans opent De Negentiende Eeuw met een beschouwing over ‘De vreugden van de boekgeschiedenis’ van dezelfde hand. Dongelmans bepleit hierin dat er analoog aan Nederlandse literatuur, een geschiedenis gewerkt zou moeten gaan worden aan ‘De wereld van het boek in de negentiende eeuw, een geschiedenis’. In zijn artikel inventariseert hij een deel van het werk dat reeds is verzet, maar hij stipt ook een aantal onderwerpen aan dat nadere studie verdient. Nagenoeg braakliggend terrein vormt bijvoorbeeld de boekhandel in onze negentiende-eeuwse koloniën. Uitgaande van het verwijt dat Multatuli zijn uitgever De Ruyter maakte dat deze maar 30 exemplaren van de Max Havelaar naar Nederlands-Indië had gezonden, zet Dongelmans een aantal gegevens op een rij over de export van Nederlandse boeken naar de Oost. Sommige uitlatingen van uitgevers tonen dat er daar zeker een afzetmarkt was. Zo waren er van de 907 intekeningen op de Dichterlijke Werken van Joost van den Vondel, die in het begin van de jaren 1820 in 21 delen verschenen, maar liefst 157 uit Nederlands-Indië afkomstig. Bestellingen van boekverkopers die zich in Nederlands-Indië hadden gevestigd, laten echter een veel minder rooskleurig beeld zien. Datzelfde beeld rijst ook op bij ‘vluchtige inspectie’ van bijvoorbeeld het Adresboek voor de boekhandel tussen 1850 en 1870. Dongelmans' aantekeningen zijn natuurlijk niet meer dan een opstapje tot een veel omvangrijker studie. Het is echter jammer dat hij, waar de Max Havelaar toch zijn uitgangspunt is, geen aandacht schenkt aan het Indische karakter van dit boek. Wie de besprekingen van Indische literatuur leest in het zesde en zevende deel van Du Perrons Verzameld Werk komt daarin regelmatig opmerkingen tegen met de strekking dat boeken die in Indië spelen, vooral als de personages tot echte personen te herleiden zijn, op grote belangstelling mochten rekenen. Gold dit ook al in de negentiende eeuw, en had Nijgh dus toch gelijk toen hij Multatuli zei dat als het zijn uitgave was geweest, hij zeker 1000 exemplaren naar de Oost had gestuurd? Naast studie van de boekhandel in de koloniën denkt Dongelmans dat ook onderzoek naar de lectuur die speciaal is gericht op diverse lezerscategorieën, zoals vrouwen, kinderen, maar ook soldaten en studenten, vruchtbaar kan zijn.

Het lezersonderzoek is in dit nummer van De Negentiende Eeuw overigens afwezig. Dat is niet zo verwonderlijk, aangezien het tijdschrift in 1990 reeds een geheel nummer aan dit onderwerp wijdde. Hieraan werd een opmerkelijk artikel bijgedragen door A. Smit over ‘De gotische letter in negentiende-eeuwse volkslectuur’. Een dergelijke, een geheel nieuw onderwerp aansnijdende bijdrage bevat dit themanummer van De Negentiende Eeuw eigenlijk niet, hoewel de beschouwing van Lisa Kuitert over colportage, ‘Grote boeken voor de kleine man’, wel een aspect van de distributie aansnijdt dat tot op heden nauwelijks werd belicht. In Geboekt in jaargangen, het jubileumnummer van De Boekenwereld, schreef Kuitert over De Kolporteur, een tijdschrift dat van 1868 tot 1877 bestond. Gezien de aard van de bijdragen in dat nummer kon zij de omstandigheden waaruit dit tijdschrift ontstond maar zijdelings aanstippen. Met haar artikel in De Negentiende Eeuw is dit gemis goedgemaakt. Colportage van boeken was rond 1840 een tamelijk nieuw fenomeen, zo blijkt uit een bijdrage die in dat jaar in het Nieuwsblad voor den Boekhandel verscheen. Boekhandelaren waren over het algemeen niet blij met dit nieuwe fenomeen. Anders lag dat voor de uitgevers, die er voor bepaalde uitgaven gebruik van maakten. Zo schakelde A.C. Kruseman in 1846 voor het eerst colporteurs in om het tijdschrift Christelijk Album aan de man te brengen en in 1852 deed Van Goor hetzelfde toen hij een peperdure Prachtbijbel in afleveringen uitbracht. Hoewel ook andere uitgevers hoogwaardige boeken op deze manier onder de aandacht van het publiek brachten, kregen colporteurs als beroepsgroep al snel een slechte naam. De uitgave van De Kolporteur vormde een van de pogingen verbetering in dit imago te brengen. Aangezien het negatieve beeld van de colporteur voor een deel op waarheid berustte, waren deze pogingen gedoemd weinig succesvol te blijven. Het is zelfs zo dat in de loop van de negentiende eeuw ook de door colporteurs aan de man gebrachte boeken in een kwade

[p. 37]

reuk kwamen te staan. Colportage-lectuur stond voor sensationele, enigszins prikkelende en in een overdadige stijl geschreven lectuur voor de massa. In dit laatste aspect zoekt Kuitert een van de diepere oorzaken van de hevige reacties die colporteurs en colportagelectuur opriepen. Zijn meent namelijk, en ze sluit hiermee aan bij Jos Goudswaard die deze mening reeds in 1915 in zijn Uit het leven van een leurder ventileerde, dat deze smalende bejegening een verzet vormde tegen de democratisering van het lezen die in de negentiende eeuw door toegenomen alfabetisering en veranderde produktieprocessen plaatsvond. Door hard tegen ‘colportagelectuur’ aan te trappen, probeerden de groepen die traditiegetrouw boeken kochten en bibliotheken aanlegden iets van de exclusiviteit hiervan te handhaven.

Eind 1995 verscheen het als gewoonlijk weer met veel zorg uitgegeven Kerstnummer Grafisch Nederland, gewijd aan De techniek van de Nederlandse boekillustratie in de 19e eeuw. Dit boek is mede geschreven door Johan de Zoete en diens lezing in het themanummer van De Negentiende Eeuw, ‘Illustratie en druktechniek in de negentiende eeuw’, vormt er een aanvulling op. Hierin gaat hij niet in op de verschillende technieken als zodanig, maar onderzoekt hij of het doel van de illustratie van invloed was op de gekozen techniek. De Zoete onderscheidt drie redenen om tot illustratie over te gaan: ten eerste om het tijdschrift aantrekkelijker te maken, ten tweede ter verduidelijking van iets, en ten slotte om ‘journalistieke’ redenen. Het moge duidelijk zijn dat deze verschillende motieven ook verschillende eisen aan de aard van de illustratie stelden. Daarnaast speelden natuurlijk ook bijvoorbeeld financiële aspecten bij de keuze voor een bepaalde techniek een rol. De Zoete pleit er voor dat er in het onderzoek naar de negentiende-eeuwse boekgeschiedenis nog veel meer voor een ‘integrale (lees interdisciplinaire) benadering van het geheel’ gekozen wordt, dan nu reeds het geval is. Hiermee bedoelt hij dat ook de materiële kant van negentiende-eeuwse publikaties (boeken én tijdschriften) de nodige aandacht moeten krijgen.

Verder bevat dit themanummer van De Negentiende Eeuw een bijdrage van Ludo Simons ‘Over uitgeven in Vlaanderen in de negentiende eeuw’, die grotendeels gebaseerd is op het in 1984 verschenen eerste deel van zijn Geschiedenis van de uitgeverij in Vlaanderen. P.J. Begheyn s.j. geeft een overzicht van ‘Het aandeel van de katholieken in boekhandel en leescultuur te Nijmegen in de negentiende eeuw’. Dit artikel krijgt vooral grote waarde door de twee bijlagen. In de eerste bijlage geeft Begheyn biografische gegevens van ‘Katholieken werkzaam in het boekbedrijf te Nijmegen in de negentiende eeuw’ en de tweede omvat de ‘Fondslijsten van katholieke drukkers/uitgevers te Nijmegen in de negentiende eeuw’. De huidige bibliothecaris van de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek N.P. van den Berg voegt een artikel toe aan zijn zich langzaam uitbreidende reeks artikelen over de ub in de negentiende eeuw. In deze bijdrage koppelt hij de negentiende-eeuwse ontwikkelingsgang aan drie Amsterdammers die er hun stempel op hebben gezet: ‘[D.J.] van Lennep, de sympathieke geleerde, fijnbeschaafd, in wezen een achttiende-eeuwer, [H.J.] Koenen, de Réveilman, gemeente-vertegenwoordiger en strateeg, de negentiende-eeuwer, en tenslotte [H.C.] Rogge, bouwer en onderzoeker, die de basis legde voor de twintigste-eeuwse ontwikkelingen. Ieder voor zich staan ze voor een periode van de ontwikkeling van de Stads-Bibliotheek naar de twintigste-eeuwse Universiteitsbibliotheek.’ Speciale aandacht besteedt Van den Berg aan de omvangrijke uitbreiding die de collectie, door het verwerven van bruiklenen en het verkrijgen van geschenken en/of erfstellingen, vanaf het midden van de negentiende eeuw onderging.

Uit Van den Bergs bijdrage blijkt niet dat de veranderingen die de bibliotheek in de negentiende eeuw doormaakte, gepaard gingen met veel maatschappelijke discussie. Maar ook recent ontvouwde plannen de ub tezamen met de openbare bibliotheek in een groot complex te huisvesten, hebben nog niet tot verhitte debatten geleid. Een zeer verhitte discussie ontstond wel in Frankrijk, nadat president Mitterand op 14 juli 1988 bekend maakte dat het laatste ‘grand travail’ dat de socialistische regering wilde aanpakken de bouw van een ‘Très Grande Bibliothèque’ was. Het debat dat tussen voor- en tegenstanders van dit prestige-bouwwerk ontstond, analyseert Joris Vermeulen in ‘Overheid vs. intellectuelen. Bibliothèque de France, Parijs 1988-1993’, gepubliceerd in Bulletin Geschiedenis Kunst Cultuur 4 (1995) 1, een uitgave van het Huizinga Instituut. Dat de situatie van

[p. 38]

de Franse universiteitsbibliotheken aan het eind van de jaren '80 erbarmelijk was, daar was iedereen het over eens. De vraag of Mitterands oplossing een goede was, werd echter door vele bibliotheekgebruikers ontkennend beantwoord. Het feit dat Mitterand met de bouw van de bibliotheek zijn megalomane bouwprogramma wilde besluiten en dat hij de oplevering nog tijdens zijn regeringsperiode wilde meemaken, had namelijk tot gevolg dat vele beslissingen overhaast genomen worden, ‘zonder diepgaand overleg met bibliotheek-experts of het personeel en de gebruikers van de oude Bibliothèque nationale’. Dat de critici deels gelijk hadden, blijkt wel uit het feit dat er zeer ingrijpende bijstellingen van de oorspronkelijke plannen plaatsvonden. Zo werd ruim een jaar na Mitterands eerste aankondiging, en nadat er reeds een ontwerp voor de bibliotheek was uitgekozen, besloten dat ook de gehele collectie boeken en tijdschriften van de oude Bibliothèque Nationale in de nieuwe bibliotheek ondergebracht zal worden. ‘Het ontwerp van Perrault, dat was gebaseerd op een collectie van ongeveer 4 miljoen drukwerken, moet er nu opeens meer dan 11 miljoen kunnen opnemen, met daarbij een reserve voor een aantal decennia.’ De discussie werd echter niet alleen op basis van degelijke argumenten gevoerd. In een interview riep de directeur van de Bibliothèque Nationale, Le Roy Ladurie, over zijn collega van het nieuwe instituut uit: ‘Voor alle intellectuelen, schrijvers, journalisten en buitenlanders, ben ík de Bibliotheek! Jamet heeft m'n bibliotheek gestolen, het is een dief!’

Uit Vermeulens interessante overzicht van dit debat blijkt nergens dat Nederlandse bibliothecarissen zich erin hebben gemengd, in tegenstelling tot Herman Liebaers, hoofdconservator van de Koninklijke Bibliotheek van Brussel. Onder de programmatische titel ‘France, tes livres méritent mieux’ leverde hij op 26 juni 1990 in Le Soir zijn bijdrage aan het debat. Wie uiteindelijk het gelijk aan zijn kant zal hebben gehad, moet nog blijken, maar als uit Vermeulens artikel één ding heel duidelijk wordt, dan is het dat we in Nederland blij mogen zijn dat bibliothecaire ontwikkelingen niet gedicteerd worden door politiek-prestigieuze motieven.

Hans Hafkamp