De Boekenwereld. Jaargang 12

[p. 223]

Het oudste praktische handboek voor de antiquaar
Frans A. Janssen

De boekenwereld kent een rijke traditie in handleidingen voor de verschillende segmenten van het vak. Wat betreft de handleidingen voor de produktie van het boek noem ik hier alleen de oudste correctorshandleiding, uit 1608, en het oudste drukkershandboek - een technische handleiding voor álle aspecten van zetten en drukken -, uit 1683-1684.^1. Deze typografische handboeken zijn alle bibliografisch beschreven en een groot deel is in de vorm van moderne (facsimile-) uitgaven bereikbaar.^2. Dit geldt ook voor de bindershandboeken, en - tenminste voor een deel - eveneens voor de graveurshandboeken.^3. Maar wat betreft de handboeken voor bibliothecarissen, boekhandelaren en antiquaren is de situatie in bibliografisch opzicht veel minder rooskleurig: een bibliografisch overzicht ontbreekt en alleen van de oudste bibliotheekhandleiding - Gabriel Naudé's Advis pour dresser une bibliothèque (1627, herdruk 1644) - bestaan moderne uitgaven.^4.

Een van die handboeken voor de boekhandel en aanverwante bedrijven wil ik hier graag nader bekijken: Traité élémentaire de bibliographie van de hand van de Parijse boekhandelaar en drukker Martin-Sylvestre Boulard, die het in 1804-1805 in twee deeltjes drukte en uitgaf. Deze handleiding voor de bibliografie is in feite - zoals ik nog zal toelichten - een handboek (zelfs het oudste praktische handboek) voor antiquaren. Ik bespreek dit boek hier echter niet alleen als zodanig, maar ook als een zeldzame bron voor enkele belangrijke bijzonderheden op het gebied van de analytische bibliografie (dat is de studie van het boek als materieel object).

Boulards verhandeling is in de moderne vakliteratuur niet onbekend: hij wordt enkele malen genoemd,^5. maar wat opvalt, is het verschillend belang dat eraan wordt gehecht. Meent een Duits historicus dat ‘het de moeite niet loont een meer gedetailleerde studie te maken van deze inleiding bedoeld voor beginnende antiquarische boekhandelaren’ (hij baseert dit oordeel alleen op de titels van de hoofdstukken), een Italiaans geleerde acht het boek ‘een interessant document voor de bibliografie’, terwijl een Engelse biblioloog spreekt over ‘het eerste zuiver praktische handboek’ en ‘zijn belang als pionierswerk’.^6.

Boulard (ca. 1750-ca. 1809), een ijverig publicist van romans, satiren en politieke tractaten, werd in 1787 boekhandelaar en zodra de Revolutie de beperkingen daartoe opgeheven had, ook drukker. Ten behoeve van de vele nieuwe drukkerspatroons die eveneens van de nieuwe vrijheden gebruik maakten, publiceerde hij in 1791 een drukkershandboek, Le manuel de l'imprimeur, waarin hij met het oog op de nieuwe doelgroep vooral het financiële management besprak.^7. Ook zijn antiquarenhandleiding kan een soortgelijke concrete aanleiding gehad hebben: het tijdens de Revolutie genationaliseerde boekenbezit moest met hulp van antiquaren geordend worden.^8. Evenals het Manuel de l'imprimeur is het Traité élémentaire de bibliographie slordig geschreven, gezet en gedrukt.

Boulard had 30 jaar ervaring als bibliograaf-antiquaar, zegt hij op de eerste bladzijde van zijn handboek; hij adviseerde verzamelaars en stelde catalogi van boekencollecties op (deel 1, p. 12; deel 2, p. 52). Hij is openhartig over de bronnen die hij voor zijn Traité geraadpleegd heeft en noemt al aan het begin de zuiver (dat is: enumeratieve) bibliografische werken van J.B.L. Osmont (Dictionnaire typographique, historique et critique des livres rares, singuliers, estimés et recherchés, 1768), G.F. De Bure (Bibliographie instructive: ou traité de la connoissance des livres rares et singuliers, 1763-1768, dat de eerste serieuze beschrijving van de Gutenberg-Bijbel bevat), R. Duclos (Dictionnaire bibliographique, historique et critique des livres rares, précieux, singuliers, curieux, estimés et recherchés, 1791, in samenwerking met A.C. Cailleau). Merkwaardigerwijs noemt Boulard nergens Gabriel Peignots Dictionnaire raisonné de bibliologie, verschenen in 1802-1804, en zonder twijfel door hem gebruikt; hetzelfde geldt voor Peignots Manuel bibliographique uit 1800.

1. Resp.: Hieronymus Hornschuch, Orthotypographia, Lipsiae 1608, en Joseph Moxon, Mechanick exercises, vol 2., London 1683-1684.

2. Voor de bibliografische ontsluiting zie de inleiding tot de uitgave van het oudste Nederlandse drukkershandboek: Frans A. Janssen, Zetten en drukken in de achttiende eeuw. David Wardenaar's Beschrijving der boekdrukkunst (1801), 2e dr., Haarlem 1986, p. 11-43.

3. Voor boekbindershandboeken zie Graham Pollard & Esther Potter, Early bookbinding manuals, Oxford 1984. Voor graveurshandboeken zie Ad Stijnman, Bibliografie van de manuele diepdruk, 's-Gravenhage 1986 (scriptie P.A. Tiele Academie).

4. Alleen strikt bibliografische handboeken zijn besproken in Rudolf Blum, Bibliographia. An inquiry into its definition and designations, tr. from the German, Folkestone [etc.] 1980, en in Luigi Balsamo, Bibliography. History of a tradition, tr. form the Italian, Berkeley 1990.

5. Blum, op. cit. (noot 4), p. 90, 103, 109; Balsamo, op. cit. (noot 4), p. 149-151, 159, 179; Histoire des bibliothèques françaises, [deel 3], Les bibliothèques de la Révolution et du XIXe siècle, sous la dir. de Dominique Varry, Paris 1991, p. 119, 626, 628.

6. Resp. Blum, op. cit. (noot 4), p. 109; Balsamo, op. cit. (noot 4), p. 150 (geeft een al te beknopte bespreking). Nicholas Barker in zijn recensie van Balsamo's boek, The Book Collector 41 (1992), p. 546.

7. Zie Janssen, op. cit. (noot 2), p. 23.

8. Vgl. Blum, op. cit. (noot 4), p. 90; Balsamo, op. cit. (noot 4), p. 151.

[p. 224]

Titelblad van M.-S. Boulard, Traité élémentaire de bibliographie, Parijs, M.-S. Boulard, 1804-1805 (collectie auteur, foto Silver-Hands, Amsterdam).

Titelblad van M.-S. Boulard, Le manuel de l'imprimeur, Parijs, M.-S. Boulard, 1791 (collectie auteur, foto Silver-Hands, Amsterdam).

In dit artikel wordt Boulards Traité allereerst als handboek voor het antiquariaatswezen bekeken. Hoe zag hij zelf zijn werk? Het titelblad vermeldt het opstellen van inventarissen en taxaties, het houden van veilingen en het indelen van catalogi, de grondslagen van een goede bibliotheek en de waardeschatting van zeldzame en kostbare boeken, het nut van deze handleiding voor bibliografen en in het bijzonder voor bibliothecarissen en aankomende boekhandelaren, en de functie van dit werk als inleiding op verschenen bibliografieën. Dit alles geeft wel een aanwijzing maar is nog ongestructureerd. Verhelderend werkt Boulards omschrijving van de bibliograaf: iemand die zich bezighoudt met de literaire en commerciële waarde van boeken, hetzij als verzamelaar, hetzij als bibliothecaris, hetzij als boekhandelaar (deel 1, p. 7). Die laatste groep verdeelt hij in vier categorieën: de grote uitgevers, de grote boekhandelaren (groothandel), de kleine boekhandelaren (afzet aan particulieren) en de antiquaren (‘l'ancienne librairie [...] des livres rares et précieux’). Met die laatste groep, zegt hij expliciet, houdt hij zich in het bijzonder bezig: zij houden boekenveilingen en stellen catalogi samen (deel 1, p. 86-87). En inderdaad: zoals zo dadelijk zal blijken is de inhoud van deze handleiding - hoewel ook van nut voor verzamelaars en conservatoren van oude boeken - afgestemd op de instructie van de antiquaar en - doordat het een elementair handboek is - van de beginnende antiquaar. De opkomst van het antiquariaat als zelfstandige activiteit binnen de handel in boeken hangt samen met de groeiende interesse in het verzamelen van oude boeken; de specifieke handel in het oude boek doet zijn intrede in de achttiende eeuw (al had elke boekhandelaar ook oudere boeken in zijn winkel). Ongetwijfeld zal ook meegespeeld hebben dat in 1804 de wettelijke beperkingen waaraan het zich vesti-

[p. 225]

gen als boekhandelaar onderworpen was (onder meer de tucht van de gilden), al een vijftiental jaren verdwenen waren.

De verzamelaars wordt door Boulard aangeraden als leidraad aan de deur van hun bibliotheek met gouden letters de woorden aan te laten brengen: ‘bon gout’ en ‘prudence’ (deel 1, p. 14). De bibliothecarissen bindt hij op het hart binnenkomende boeken onmiddellijk te collationeren en daarbij ter vergelijking met andere exemplaren bibliografieën en catalogi te raadplegen - iets wat iedere bibliothecaris nog steeds doet of laat doen. Sprekend over het begrip ‘zeldzaamheid’ noemt hij als voorbeelden onder meer werken van zestiende-eeuwse vervolgde auteurs, als de protestantse dissident Michel Servet, de oriëntalist Guillaume Postel en de hermetische filosoof Giordano Bruno - werken die nog steeds zeer hoge prijzen maken. Terloops geeft Boulard de juiste omschrijving van een variorum-editie; niet: ‘een editie met opgave van varianten’, maar: ‘een editie waarin opmerkingen van voorgaande filologen zijn opgenomen’ (de term luidt eigenlijk ‘auctores classici cum notis variorum’). De beginnende antiquaar wordt door Boulard naar boekenveilingen gestuurd: die vormen een echte cursus bibliografie. Men leert er de goede edities van de nadrukken te onderscheiden, men ervaart er de criteria waarmee goede exemplaren aangewezen kunnen worden, en indien men de gerealiseerde prijzen en de namen van de kopers in de marge van de catalogus noteert, verkrijgt men een commercieel inzicht - stuk voor stuk raadgevingen die hun geldigheid nog niet verloren hebben. De veilingcatalogus, die als het ‘nec plus ultra’ voor de antiquaar gekarakteriseerd wordt (deel 1, p. 105), heeft bij Boulard de bekende indeling in vijf wetenschapsgebieden: theologie, rechten, wetenschappen en kunsten, letteren, geschiedenis.

Het tweede deel bevat enkele hoofdstukken over de geschiedenis van bibliotheken en van de boekdrukkunst. Bij dat laatste komt Frederick Corsellis opdraven, vermeend knecht van de vermeende uitvinder van de boekdrukkunst (ik bedoel natuurlijk Laurens Jansz Coster), die in 1467 het oudste in Engeland gedrukte boek vervaardigd zou hebben. Maar Boulard spreekt zijn twijfel uit zowel wat betreft Corsellis als wat betreft Coster. Opnieuw sprekend over het collationeren, wijst hij op het belang van duidelijke signaturen, bestaande uit letters en cijfers, en hij verwerpt daarom de nieuwe vorm van signeren die alleen van cijfers gebruik maakt, een wijze van signeren die inderdaad juist rond 1800 in Parijs nogal eens toegepast werd. Tevens wijst hij op het verschijnsel van de ‘exemplaires de fantaisies’, exemplaren die een bezitter aahgevuld heeft met materiaal (vooral illustraties) uit andere bronnen. Boulard eindigt zijn cursus met een lange lijst van door de beginnende antiquaar te bestuderen vakliteratuur, waaronder we niet alleen (veiling) catalogi van grote collecties aantreffen als die van Pietro Antonio Crevenna of van de Duc de La Vallière, maar ook de bekende bibliothecarissenhandleiding van Gabriel Naudé en het historisch-bibliografisch werk Origines typographicae van Gerard Meerman. Een eervolle vermelding krijgt de in 1805 nog jonge Jacques Charles Brunet voor zijn supplement op het hiervoor genoemde werk van Duclos en Cailleau; hij zou - de traditie van Osmont, De Bure, Duclos-Cailleau en anderen volgend - enkele jaren later het nog steeds door antiquaren geciteerde en dus nog steeds herdrukte bibliografische naslagwerk Manuel du libraire samenstellen.

Het handboek van Boulard heeft op enkele punten een bijzondere betekenis als historische bron voor de analytische bibliogra-

M. Servet, De trinitatis erroribus, [Hagenau, J. Setzer], 1531 (collectie Bibliotheca Philosophica Hermetica, Amsterdam, foto Silver-Hands, Amsterdam).

[p. 226]

fie. Allereerst vanwege het verschijnsel van de zogenaamde persvariant. Boulard (deel 1, p. 61-64) stelt zich de vraag of de constatering van kleine tekstuele verschillen tussen boeken met dezelfde tekst tot de conclusie moet leiden dat er van een nieuwe druk sprake is. Zich beroepend op zijn vijftienjarige ervaring als boekdrukker, bespreekt

Guillaume Postel, Abrahami patriarchae liber Jezirah, Parijs, voor Guillaume Postel, 1552 (collectie Bibliotheca Philosophica Hermetica, Amsterdam, foto Silver-Hands, Amsterdam).

hij de perscorrectie, waarbij tijdens het drukken van de oplaag van een vel de pers wordt stilgezet en een correctie in het zetsel wordt aangebracht, met het gevolg dat binnen de druk ongecorrigeerde en gecorrigeerde vellen voorkomen. Op deze wijze, zegt Boulard, kunnen ontsierende fouten die bij de correctie-vooraf niet waargenomen zijn, alsnog tenminste in een deel van de oplaag hersteld worden. Ook kunnen eventuele late auteurswijzigingen doorgevoerd worden en kan de schade aan het zetsel die tijdens het drukken is ontstaan (de zogenaamde perscorruptie) worden gerepareerd. Hele scholen van moderne bibliografen houden zich tegenwoordig, gewapend met instrumenten als collationeermachines en computerprogramma's, bezig met het opsporen van deze tekstuele verschillen tussen exemplaren van één druk.

Boulard wijst ook op de zojuist al aangegeven tweede verschijningsvorm van de persvariant, de perscorruptie, waarbij tijdens het drukken ongewilde tekstuele verschillen optreden, bijvoorbeeld doordat de inktbal een letter uit de vorm trekt die dan niet of verkeerd teruggezet wordt. Opmerkelijk is dat Boulard - onder verwijzing naar zijn praktische ervaring - zo helder over deze typografische verschijnselen spreekt, terwijl de drukkershandboeken er alle over zwijgen. Dat handleidingen voor het zetten en drukken de frequent voorkomende verschijnselen van perscorrectie en perscorruptie niet behandelen, is verbazingwekkend, al kan men erop wijzen dat zo'n technisch handboek geen afspiegeling van de gecompliceerde werkelijkheid hoeft te zijn, afhankelijk als het is van het gestelde doel en van enkele andere factoren.^9. Voor zover ik kan nagaan is Boulard de eerste die het verschijnsel van de persvariant behandelt.

Terloops meldt Boulard hier nog dat de pagina-voor-pagina-herdruk, die de gedrukte kopij nauwkeurig nabootst en nauwelijks typografische en tekstuele verschillen laat zien, moeilijk te onderscheiden is van zijn voorbeeld en van op soortgelijke wijze geproduceerde drukken. Van de titeluitgave, waarbij van een deel van de oplage het titelblad wordt uitgesneden en vervangen door een ander (met een ander impressum), zegt hij dat deze vaak de vermelding ‘tweede druk, herzien, verbeterd en vermeerderd’ meekrijgt, terwijl het toch om dezelfde vellen van één editie gaat: ‘cette petite supercherie’ (‘deze kleine misleiding’), noemt de uitgever die Boulard ook is deze handelwijze vergoelijkend. Ook de beide verschijnselen van pagina-voor-pagina-herdruk en titeluitgave vindt men niet in de drukkershandboeken vermeld.^10.

Een tweede bijzonderheid in Boulards handleiding wordt gevormd door het accent dat hij legt (deel 2, p. 89-90) op het opsporen van ‘cartons’. Dat zijn ‘cancels’, bladen die door de binder in alle exemplaren van de editie worden uitgesneden en vervangen door een nieuw gezette tekst; men deed dit vooral met het oog op censuur. Boulard wijst er terecht op dat het erom gaat exemplaren op te sporen waarin de binder verzuimd heeft het verbeterblad (om een Nederlandse term te gebruiken) op zijn plaats te zetten: alleen dan kent men de tekst die vervangen is en kan men de reden van de wijziging achterhalen. Deze vaak toegepaste methode om ná het drukken van de oplage nog wijzigingen aan te brengen, wordt in de drukkershandboeken zelden besproken.^11. Daar het de bin-

9. Over omissies in drukkershandboeken en de oorzaken daarvan zie Frans A. Janssen, ‘L'emploi des manuels d'imprimerie par des bibliologues’, in Trasmissione dei testi a stampa nel periodo moderno, vol. 2: II. seminario Roma-Viterbo 1985, a cura di Giovanni Crapulli, Roma 1987, p. 33-42.

10. Alleen enkele Duitse drukkershandboeken bespreken in enkele woorden het ‘Männchen auf Männchen setzen’, bijvoorbeeld Christian Gottlob Täubel, Praktisches Handbuch der Buchdruckerkunst für Anfänger, Leipzig 1791 (Nachdruck Darmstadt 1982), deel 2, p. 51.

11. Ik ken slechts enkele korte vermeldingen, o.m. in Christian Gottlob Täubel, Orthotypographisches Handbuch, Halle & Leipzig 1785 (Nachdruck Darmstadt 1984), p. 301-302. Ant.-François Momoro, Traité élémentaire de l'imprimerie, Paris 1793 (Republished Farnborough 1971), p. 86; Wardenaar in: Janssen, op. cit. (noot 2), p. 348.

[p. 227]

der was die de cancel in feite in het boek bracht, vinden we soms een vermelding in de bindershandboeken.^12. Daarnaast treffen we een korte aanduiding aan in Diderots Encyclopédie en in Peignots zojuist genoemde Dictionnaire.

Opvallend ‘modern’, ten slotte, is Boulard waar hij de mogelijkheden voor de

Giordano Bruno, De la causa, principio, et uno, Venetië [= Londen, John Charlewood], 1584 (collectie Bibliotheca Philosophica Hermetica, Amsterdam, foto Wim Dingemans).

identificatie van anonieme drukken bespreekt (deel 2, p. 43-64). Als middelen die een dergelijke identificatie kunnen bewerkstelligen noemt hij de plaatsing van signaturen en van custoden, de wijze van interpungeren, het voorkomen van colofon, titelblad, kopregels, foliëring, gedrukt privilege, ligaturen voor tweeklanken, accenten en een registrum (een lijst van de katernen aan het eind van het boek), en tenslotte de lettertypen en het papier. Hierbij wijst hij terecht op de beperkingen waaraan de beide laatste identificatiemiddelen onderhevig zijn. Dit alles is in de moderne vakliteratuur nog steeds aan de orde; ik hoef hier alleen maar op de bekende publikatie van Sayce te wijzen.^13.

De omstandigheid dat Boulard zowel antiquaar als drukker was, is er de oorzaak van dat - als aanvulling op gegevens uit drukkershandboeken - dit oudste praktische antiquarenhandboek nog steeds van belang is voor de analytische bibliografie.

12. O.m. in Christoph Ernst Prediger, Der Buchbinder und Futteralmacher, deel 4, Anspach 1753 (Nachdruck Zürich 1976), p. 93-94; [R.-M.] Dudin, L'art du relieur-doreur de livres, Paris 1772 (deel van de reeks Descriptions des arts et métiers; facs. ed. Paris 1980 en in Les arts du papier, Genève 1984), p. 16-17.

13. R.A. Sayce, Compositorial practices and the localization of printed books 1530-1800, Oxford 1979.