De Boekenwereld. Jaargang 12

Uit de tijdschriften

Onlangs verscheen bij de Stichting Discom de bibliografie T.g.v.: Nederlandse en Vlaamse publikaties ter gelegenheid van herdenking, huldiging, viering of afscheid in de wereld van boeken en andere documenten, van uitgeverij, boekhandel, bibliotheken en archieven, verschenen in de periode 1914-1994. Het is een handig boek waarin ruim 1400 artikelen beschreven en daarmee toegankelijk gemaakt worden, want veel huldebundels leven een enigszins verborgen bestaan. Het zou echter nog mooier zijn wanneer er een regelmatig verschijnend overzicht van Nederlandse artikelen op het gebied van de boekenwereld gepubliceerd zou worden, zoals het tijdschrift De Negentiende Eeuw regelmatig inventariseert wat er over allerlei facetten van de negentiende eeuw is verschenen. Want ook artikelen op het gebied van de boekgeschiedenis verschijnen met een zekere regelmaat in publikaties die een heel ander uitgangspunt hebben.

In Bijdragen en mededelingen 85 (1994) van de Vereniging Gelre publiceerde Aart Vos een uitvoerig artikel over ‘Johannes Willem Kanneman, boekdrukker en uitgever in Zaltbommel, 1744-1764’. Kanneman vestigde zich in 1744 in Zaltbommel. Hij was afkomstig uit Utrecht waar zijn vader het drukkersvak had uitgeoefend. Een paar jaar na zijn vestiging in Zaltbommel deed Kanneman voor het eerst van zich horen in verband met aanstootgevende lectuur. Hij was toen namelijk één van de twintig boekhandelaren in de Republiek die het boekje Merckwaardige geschiedenisse van Anne Maria de Mailly, Hertoginne van Chatareux, en Minnaresse van Lodewyk de Vyftiende, Koningh van Vranckrijck te koop aanboden. Dit geschrift werd als beledigend voor het Franse hof beschouwd en op last van de Staten-Generaal moesten de zes exemplaren die Kanneman had dan ook verwijderd worden. Deze gebeurtenis was echter niet tekenend voor Kannemans handelsactiviteiten gedurende de jaren '40 en '50, waarin hij zowel zakelijk als maatschappelijk een positie probeerde op te bouwen. Het genre bleef hem echter interesseren en in 1764 liet hij Margriet in de Ton of de Fortuinlyke ontmoetingen en gevallen van de Parysche stopster genaamt Tranche Montagne het licht zien, de vertaling van een libertijns boek, dat de auteur ervan, Louis-Charles Fougeret de Montbron, op verbanning was komen te staan. Hoe dit boek precies in het fonds van

[p. 181]

Kanneman terecht kwam is niet bekend, maar Vos acht het niet uitgesloten dat hij erop werd geattendeerd door Franciscus Lievens Kersteman. Kanneman en Kersteman kenden elkaar al enige jaren en Kanneman had ook al werk van Kersteman uitgegeven dat enige deining had veroorzaakt, zoals de Historie van Mevrouw de Hartoginne van Pompadour in 1761. Margriet in de Ton was een van de laatste boeken die Kanneman in Zaltbommel liet verschijnen. In 1764 vertrok hij naar Amsterdam om zich na een aantal jaren in Engeland te vestigen. In Amsterdam gaf hij nog ‘een klein aantal drukwerkjes, voornamelijk van brave aard’ uit. Daarna kon hij waarschijnlijk rentenieren. Vos laat zijn artikel over deze dynamische achttiende-eeuwse persoonlijkheid volgen door een bijlage waarin hij het fonds van Johannes Willem Kanneman beschrijft.

Gelukkig verschijnen niet alle boekhistorische artikelen in zo'n, boekhistorisch gezien, obscure publikatie. Aan het artikel ‘Van leesbibliotheek tot uitgeversbedrijf. Aan de ontwikkeling van Uitgeverij Gebr. E. & M. Cohen en enkele aanverwante bedrijven tussen 1827 en 1941 in Nijmegen - Arnhem - Amsterdam’ (door Esther Z.R. Cohen) werd bijvoorbeeld de hele aflevering Uitgelezen boeken 5/3 gewijd. De meer dan een eeuw beslaande geschiedenis van het uitgeversgeslacht Cohen begon min of meer uit noodzaak, toen de weduwe van Ezechiël Godert Cohen in 1824 besloot het aanzienlijke boekenbezit van haar man aan te wenden om in het onderhoud van haar en haar kinderen te voorzien, door er een uitleenbibliotheek van te maken. In 1827 maakte haar zoon Godert Ezechiël van deze bibliotheek een officieel bedrijf. Hoewel Godert Ezechiël zich ook bezig hield met handel in antiquarische boeken en uitgeversrestanten, zouden pas zijn zonen Ezechiël Godert (II) en Martin Godert het bedrijf Gebroeders E. & M. Cohen doen uitgroeien tot één van de ‘gewichtige handelshuizen’ waarvan Kruseman in zijn Bouwstoffen rept. Van de zonen van Ezechiël en Martin kiezen er maar liefst zes voor het uitgeversvak, maar ze zijn daarin niet allen even succesvol. Alleen het oorspronkelijke bedrijf blijft bestaan tot 1941, wanneer Duitse maatregelen de liquidatie ervan onontkoombaar maken.

De tekst van dit nummer van Uitgelezen boeken werd oorspronkelijk uitgesproken als lezing en de auteur was daarbij dus aan een bepaalde tijdsduur gebonden. Dit heeft tot gevolg gehad dat Esther Z.R. Cohen soms wel heel erg in vogelvlucht de zakelijke geschiedenis van haar voorgeslacht behandelt. Deze beknoptheid wordt echter goed gemaakt door het grote aantal illustraties dat deze aflevering siert en daarmee ook dit nummer van Uitgelezen boeken weer tot een genot om te bekijken maakt.

Aan het eind van de vorige eeuw bezocht Herman Heijermans het enorme pand van de Gebroeders Cohen in Arnhem en dat imponeerde hem zo dat hij er zijn honderdste Falklandje aan wijdde. ‘Hij heeft op de zolders van de firma Cohen rondgelopen,’ schreef hij ‘en het zien van al die honderden schrijvers, heeft hem beduusd, vleugellam geschoten.’ Tussen de Gebroeders Cohen en Heijermans is het niet tot een zakelijke relatie gekomen. Heijermans bezocht de Arnhemse firma om de uitgave van Kamertjeszonde te bespreken en die roman zou uiteindelijk bij D. Buys Dzn. verschijnen. De uitgavegeschiedenis van Kamertjeszonde werd in het eerste nummer van deze jaargang belicht door Martin Zuithof. Dezelfde auteur gaat in het Jaarboek Letterkundig Museum 4 (1995) nader in op de relatie van Heijermans met uitgever C.A.J. van Dishoeck. De auteur en de uitgever leerden elkaar begin 1904 kennen en al snel werden er zakelijke overeenkomsten gesloten. Aanvankelijk lijken de contacten harmonieus, maar er komen al snel barsten in het beeld. Deze worden onder andere veroorzaakt door verschil in opvatting met betrekking tot het auteursrecht. Nederland is dan nog niet aangesloten bij de Berner Conventie, en dat heeft voor Heijermans tot direct gevolg dat hij financieel weinig baat heeft bij het succes dat zijn toneelstukken in het buitenland hebben. Als broodschrijver moet hij dan ook proberen zoveel mogelijk profijt te trekken van zijn in Nederland verschijnende produkten. Hier was het echter gebruikelijk dat het kopijrecht na betaling van het honorarium overging in handen van de uitgever, waardoor de auteur weinig invloed kon uitoefenen op de verdere exploitatie van zijn werk. Ondermeer om aan deze situatie een einde te maken stond Heijermans in 1905 aan de wieg van de Vereeniging van Letterkundigen, die in zijn ogen moest optreden als vakbond. Eén van de eerste zaken waar de jonge vereniging zich mee bezig hield was het opstellen van een modelcontract, waarover men overeenstemming

[p. 182]

hoopte te bereiken met de Uitgeversbond. De uitgevers, inclusief Van Dishoeck, stonden echter afwijzend tegenover dit initiatief en de besprekingen over dit modelcontract zouden dan ook nog jaren voortslepen. Legde deze affaire al enige druk op de relatie van Heijermans met Van Dishoeck, nog sterker drukte het feit dat Van Dishoeck niet zomaar genegen was een voorschot te verstrekken op basis van enige hoofdstukken van de roman Blijde inkomst. Hij wilde meer van het manuscript zien en Heijermans bleef dat categorisch weigeren. (Uiteindelijk zou hij deze roman nooit voltooien). De relatie die in 1904 zo veelbelovend begon, werd twee jaar later dan ook al weer met grimmige brieven beëindigd, hoewel Van Dishoeck nog tot in het jaar van Heijermans dood herdrukken zou verzorgen van de in zijn fonds verschenen boeken.

Aan de vooravond van het verschijnen van de grote Heijermans-biografie door Hans Goedkoop, lijkt de wetenschappelijke belangstelling voor deze auteur toe te nemen. In Maatstaf 43 (1995) 5 publiceerde Gert Jan de Vries het artikel ‘Voor de massa des volks. Geert van Oorschots exploitatie van Herman Heijermans' Toneelwerken’. Dit artikel geeft een aardig inzicht in de manier waarop één van Van Oorschots befaamde dundruk-edities tot stand kwam. Het laat zien hoe Van Oorschots plannen al doende veranderden van een keuze uit het toneelwerk in één band tot de uiteindelijke driedelige complete editie en hoe hij kans zag uit verschillende hoeken subsidies los te krijgen. Een opmerkelijk gegeven is tenslotte dat ondanks de subsidies die Van Oorschot aanboorde, hij de eerste druk waarschijnlijk met een licht verlies heeft uitverkocht omdat hij in geen van de financiële overzichten gewag maakte van de indirecte kosten. (Het is curieus dat een van de conflicten, die Heijermans met Van Dishoeck had, juist ging over de doorberekening van deze bedrijfsonkosten).

In het maandblad Amstelodamum 82 (1995) 6 gaat Reinold Kuipers, als hommage aan Alje Olthof, de in 1995 overleden vormgever van dit tijdschrift, nader in op ‘De letter waarmee u nu leest’, oftewel de Ehrhardt waaruit Amstelodamum wordt gezet. De Ehrhardt is de digitale versie van een letter die reeds meer dan 300 jaar geleden gesneden werd door de Zevenburger Nicolaas Kis (1650-1702), die lange tijd in Amsterdam woonde. Kis ontwikkelde zich in Amsterdam niet alleen tot stempelsnijder, maar ook tot drukker, welk vak hij leerde bij één van de Blaeu's. Kuipers behandelt in vogelvlucht Kis' levensloop, waarin de uitgave van een bijbel in het Hongaars, die hij in 1685 verzorgde, een van de hoogtepunten is. Kuipers lijkt echter voornamelijk de lezers van Amstelodamum opmerkzaam te willen maken op de letter waaruit hun tijdschrift gezet is en die zozeer bij de sfeer van het tijdschrift past. ‘Voor een periodiek als Amstelodamum ogen de romein en de cursief, waardig én pittig, als speciaal geschapen’, schrijft hij. En de keuze voor deze letter werd gemaakt door Alje Olthof.

Hans Hafkamp