De Boekenwereld. Jaargang 12

[p. 140]

Een voorlopig overzicht van signaturen op industriële boekbanden
A.S.A. Struik

Geschiedenis en verantwoording

Voor ik begon industriële boekbanden te verzamelen, had ik al enkele jaren te hooi en te gras boeken gekocht ‘om het aardige bandje’ en die ongelezen op naam van de auteur in de kast gezet. Dan komt er een dag waarop je ontdekt dat iemand tekens in het bandstempel heeft gekrast die niets met de titel of naam van de uitgever hebben te maken. Daarna volgt de verrassing dezelfde tekens op twee verschillende boeken, uitgegeven door twee verschillende uitgevers, te zien staan. Daar word je dan zeer onrustig van. Ik tenminste wel. Vanwege die onrust ben ik er achtergekomen dat de hiëroglief staat voor

Selma Lagerlöf, Levensgeheimen, Amsterdam (H.J.W. Becht) 1905. Bandontwerp Jan Sluijters, 21,1 × 16,5 cm. Voorplat en signatuur (linksboven) (foto's Rob Mostert, Rijswijk).

een belangrijk kunstenaar, i.c. Jan Sluijters (nr. 219).

Door de veelvuldig terugkerende onrust heb ik intussen veel van die hiërogliefen kunnen ontcijferen en toen is ca. 1980 mijn zoon mr. Hendrik Struik zo aardig geweest een deel van die monogrammen netjes na te tekenen op ca. 1,5 maal de ware grootte. Ik beloofde hem ‘er wat mee te zullen doen’. En als ik heel af en toe dan het manuscript toonde aan een mede-verzamelaar zei die ‘daar moet je wat mee doen’, hetgeen ik steeds hartelijk beaamde om het dan weer snel te vergeten daar ik wist dat ik nog alle biografische gegevens bijeen moest zoeken, een saai en tijdrovend werkje.

Met de hulp van enkele redactieleden van De Boekenwereld zijn de meeste van die gegevens ‘bijeengesprokkeld’. Bij de signaturen die op p. 142-174 zijn afgedrukt, heb ik mij beperkt tot Nederlandse banden. Indien u in de lijst toch buitenlandse ontwerpers tegenkomt, hebben Nederlandse of Vlaamse uitgevers gebruik gemaakt van bestaande stempels of zelf een opdracht aan deze buitenlandse ontwerpers gegeven. Indien ontwerpers in de loop der jaren hun signatuur hebben gewijzigd, is getracht die veranderingen chronologisch weer te geven, en komt - voorzover mij bekend - 219a op een vroeger gedateerde band voor dan monogram 219c.

[p. 141]

In het algemeen heb ik alleen die monogrammen opgenomen waaraan ik met betrekkelijke stelligheid een naam heb kunnen verbinden. Als ik daar enkele malen van ben afgeweken en toch een signatuur zonder toeschrijving heb gegeven, is dat omdat hij meermalen in mijn collectie voorkomt en ik de stille hoop heb dat een lezer mij verder de weg kan wijzen.

Toekomstige verzamelaars doen er goed aan met enige acribie en met een vergrootglas de band af te zoeken naar een signatuur. Bepaalde ontwerpers blijken heel vernuftig in het wegwerken van hun monogram. Men bedenke ook dat sommigen op de rug en/of het achterplat signeren.

Deze lijst is niet meer dan een zeer voorlopige inventaris en bevat slechts de meest voorkomende signaturen in mijn verzameling. Toen mijn zoon deze monogrammen natekende had ik ca. 3000 banden. Dat aantal is thans tot 10.000 gestegen en het aantal benoemde monogrammen is naar rato toegenomen. De lijst is opgebouwd in alfabetische volgorde van de namen van de ontwerpers. Voor wat betreft de biografische gegevens, die hoofdzakelijk ontleend zijn aan Scheen, Jacobs en aan het computerbestand van het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie in Den Haag, bedank ik gaarne de verschillende redactieleden van De Boekenwereld en mijn gade die soms het schier ‘onmogelijke’ gedaan hebben om lacunes op te vullen. Wanneer mij een recente studie over een bandontwerper onder ogen kwam, is deze verkort bij het monogram vermeld en volledig in de lijst van ‘gebruikte literatuur’ opgenomen. Aangezien verschillende gegevens in de hierna volgende lijst alweer achterhaald kunnen zijn op het moment van verschijnen, zijn uw opmerkingen en kritiek zeer welkom.

Nederlandsche Ambachts- en nijverheidskunst jaarboek 1923/1924, Rotterdam (W.L. & J. Brusse) 1925. Ontwerp N. van de Vecht, 25,2 × 19,4 cm. Band, schutblad en signatuur (linksonder op het achterplat) (foto's Rob Mostert, Rijswijk).

[p. 142]

	1 Aafjes, Sijtje Antje Agatha Johanna (‘Sijtje’) Amsterdam 22 augustus 1893-1972 Scheen 1, p. 2.
	2 Acket, Desiré Antwerpen 1905 - ...
	3 Ackmeijer, H.M.
	4 Akkermans, Louis
	5 Altorf, Johan Coenraad 's-Gravenhage 6 januari 1876 - 's-Gravenhage 11 december 1955 Scheen 1, p. 16.
	6 Armstrong, Margareth New York 1867 - New York 1944
	7 Baak, Nicolaas (‘Nico’) Amsterdam 10 mei 1892 - 's-Gravenhage 21 november 1961 Jacobs
	8 Baanders, Martine (‘Tine’) Amsterdam 4 augustus 1890 - Maarssen 24 november 1971 Scheen 1, p. 36.
	9 Balen, Cornelia L. van
	10a Bantzinger, Cornelis Adrianus Bernardus (‘Cees’) Amsterdam 15 juli 1914 - Amstelveen 6 februari 1985 Scheen 1, p. 49.
	10b idem
	11 Berlage, A.C.; later A.C. Strasser-Berlage
	12a Berlage, Hendrik Petrus Amsterdam 21 februari 1856 - 's-Gravenhage 12 augustus 1934 Scheen 1, p. 83; Braches, p. 197-202 en p. 319-324.
	12b idem

[p. 143]

	13 Bieling, Hermann Friederich (‘Herman’) Rotterdam 21 juni 1887 - Rhoon 5 december 1964 Scheen 1, p. 92
	14 Boll, M.
	15 Bon, Jeanne
	16 Bont, K. de
	17 Borrebach, Henri Carl Johan Elisa (‘Hans’) 's-Gravenhage 5 mei 1903 - 's-Gravenhage 15 februari 1991 Scheen 1, p. 134; Boerma e.a. 1995.
	18 Bos
	19 Bottema, L.
	20a Bottema, Tjeerd Langezwaag 6 februari 1884 - Katwijk 9 maart 1978 Scheen 1, p. 144.
	20b idem
	21a Bottema, Tjerk Bovenknijpe 4 maart 1882 - op zee in het Kanaal 21 juni 1940 Scheen 1, p. 144.
	21b idem
	22 Braakensiek, Johan Coenraad Amsterdam 24 mei 1858 - Amsterdam 27 februari 1950 Scheen 1, p. 151.
	23a Brandes, Johannes Jacobus (‘Co’) 's-Gravenhage 27 december 1884 - 's-Gravenhage 13 december 1955 Fanelli, p. 244-245.
	23b idem

[p. 144]

	24 Breda, Aart van Amsterdam 28 april 1913 - ... Scheen 1, p. 157.
	25a Briedé, Johan Rotterdam 2 mei 1885 - Amsterdam 9 april 1980 Scheen 1, p. 161.
	25b idem
	26a Broggel, Willem Frans (‘Wils’) Amsterdam 21 februari 1882 - Hengelo 1970 Scheen 1, p. 168.
	26b idem
	27 Bulder, Nicolaas Johannes Bernardus (‘Nico’) Hoogezand 29 oktober 1898 - Groningen 30 januari 1964 Scheen 1, p. 185.
	28 Bijmoer, Wilhelmus Gerardus (‘Wim’) Amsterdam 24 juli 1914 - ... Scheen 1, p. 196; Boerma/Staal, p. 121-126.
	29a Bijvoet, Henricus Alphonsus (‘Han’) Amsterdam 14 februari 1897 - Haarlem 18 oktober 1975 Scheen 1, p. 197.
	29b idem?
	30 H.v.d.B.
	31 Cantré, Jozef Gent 26 december 1890 - 29 augustus 1957
	32 Caspel, Johann Georg van Amsterdam 24 maart 1870 - Laren 4 juli 1928 Scheen 1, p. 207; Van Dam 1990.
	33a Claus, Benjamin Stephanus 's-Gravenhage 20 februari 1871 - 's-Gravenhage 2 december 1940 Scheen 1, p. 214.
	33b idem

[p. 145]

Franz Kliche, Stormweer, Zwolle (La Rivière & Voorhoeve) [1928]. Bandontwerp B. Claus, 21 × 15,5 cm. Voorplat en signatuur (linksonder) (foto's Rob Mostert, Rijswijk).

	33c idem
	34 Cocheret, Charles Albert Rotterdam 4 september 1880-1974 Scheen 1, p. 216.
	35a Cohen, Frederika Sophia (‘Fré’) Amsterdam 11 augustus 1903 - Hengelo 14 juni 1943 Scheen 1, p. 218; Van Dam/Van Praag 1993.
	35b idem
	35c idem
	36a Collette, Johan Nicolaas (‘Joan’) Delft 16 mei 1889 - Nijmegen 26 april 1958 Scheen 1, p. 220.

[p. 146]

	36b idem
	36c idem
	37 Cramer, Marie (‘Rie’) Sukabumi 10 oktober 1887 - Laren 23 september 1977 Scheen 1, p. 230.
	38 Cuypers, Pierre Joseph Hubert Roermond 16 mei 1827 - Roermond 3 maart 1921 Scheen 1, p. 236.
	39a Daemen, Johanna Maria Hendrika (‘Jo’) Haarlem 1891 - De Bilt 1944
	39b idem
	40 Dam, Paul van
	41 Doeve, Joseph Ferdinand (‘Eppo’) Bandoeng 2 juli 1907 - Amsterdam 11 juni 1981 Scheen 1, p. 268.
	42 Dom, Paulus Ludovicus Carolus (‘Pol’) Antwerpen 4 juni 1885 - 's-Gravenhage 28 februari 1978 Scheen 1, p. 270.
	43 Drupsteen, Wilhelmina Cornelia (‘Wilhelmina’) Amsterdam 10 oktober 1880 - Oosterbeek 2 april 1966 Scheen 1, p. 284.
	44 Ducro, P. (Ned. Indië)
	45a Dijkstra, Johannes (‘Johan’) Groningen 23 december 1896 - Groningen 24 februari 1978 Scheen 1, p. 296.
	45b idem
	45c idem

[p. 147]

	45d idem
	46 Dijsselhof, Gerrit Willem Zwollerkerspel 8 februari 1866 - Overveen 14 juni 1924 Scheen 1, p. 297; Braches, p. 282-293.
	47 Edema van der Tuuk
	48 Ernst, Helen 1904-1948
	49 Essers, Bernard (‘Ben’) Kraksaän (Ned. Indië) 11 maart 1893 - Doniawerstal 13 mei 1945 Scheen 1, p. 323.
	50 Evers, Hendrik Jorden (‘Henri’) Rheden 24 november 1855 - Wassenaar 21 november 1929 Scheen 1, p. 325.
	51 Eyck, Charles Hubert (‘Charles’) Meerssen 24 maart 1897 - Schimmert 2 augustus 1983 Scheen 1, p. 326-327.
	52a Feyter, Miep de
	52b idem
	53 Franken Pzn, Johannes Petrus Josephus (‘J. Franken Pzn’) 's-Gravenhage 18 november 1896 - 27 februari 1977 Scheen 1, p. 348.
	54a Funke genaamd Küpper, Franciscus Wilhelminus Aloysius ‘Frans Funke’ Rotterdam 15 december 1908 - ... Scheen 1, p. 356.
	54b idem
	55 Gabriëlse, Johan Westkapelle 14 december 1881 - interneringskamp op Java 16 juni 1945 Scheen 1, p. 358-359.
	56 Geel, Christiaan Johannes van (‘Chris’) Dordrecht 19 mei 1891 - ... Scheen 1, p. 362.

[p. 148]

	57 Geerling, Otto
	58 Geldorp, Petrus Johannes Antonius Christiaan van (‘Petrus’) Rotterdam 11 november 1872 - ... Scheen 1, p. 366.
	59a Gerbrands, Roelf Groningen 11 november 1891 - Haarlem 3 april 1954 Scheen 1, p. 368.
	59b idem
	59c idem
	60a Gerritsen, Albertus Gradus (‘Ben’) Twello 27 mei 1897 - Deventer 31 maart 1989 Scheen 1, p. 370.
	60b idem
	61 Gips, Abraham Frans Schiedam 26 april 1861 - 's-Gravenhage 29 september 1943 Scheen 1, p. 378.
	62 Gouwe, Willem Frederik Alkmaar 27 augustus 1877 - Epe 24 juli 1956 Scheen 1, p. 392
	63 Graaf, J.R. de
	64a Grieken, Cecile van
	64b idem
	65a Groot, Edzard de
	65b idem

[p. 149]

	66 Güthschmidt, Antonius Mathieu Haarlem 26 augustus 1887 - Leiden 4 december 1958 Scheen 1, p. 414.
	67 Guise, Alex
	68a Hagendoren, Elsa van (Belg)
	68b idem
	69 Hahn, Albert Pieter (‘Albert’) Groningen 17 maart 1877 - Amsterdam 3 augustus 1918 Scheen 1, p. 428; Van Weringh 1969; Van der Heijden 1993.
	70a Hahn Dijkman, Albert Pieter signeerde meestal: Hahn Jr. Amsterdam 10 september 1894 - Amsterdam 23 januari 1953 Scheen 1, p. 296.
	70b idem
	70c idem
	70d idem
	71 Hana, Hendrik (‘Herman’) Amsterdam 17 maart 1874 - Ermelo 11 december 1952 Scheen 1, p. 433
	72 Harmsen van der Beek, Eelco Martinus ten (‘Eelco’) Amsterdam 8 oktober 1897 - Blaricum 24 juli 1953 Scheen 1, p. 61.
	73 Harst, ? van der
	74 Hart, Cornelia van der Bukit Tingi 5 december 1851 - 's-Gravenhage 14 juli 1940 Scheen 1, p. 439.
	75 Heine, A. (Duitsland)

[p. 150]

	76 Hem, Pieter van der (‘Piet’) Wirdum 9 september 1885 - 's-Gravenhage 24 april 1961 Scheen 1, p. 457.
	77 Hemelman, Albert Neede 7 januari 1883 - Amsterdam 25 januari 1951 Scheen 1, p. 457.
	78 Hens, August Frans Zwolle 1907 - Katwijk 1976
	79 Herckenrath, Antoon Antwerpen 20 februari 1907 - Antwerpen 1977

Aug. van Slooten, De familie Weldring, Amsterdam (H.J.W. Becht) [1908]. Bandontwerp Cornelia van der Hart, 23,5 × 15,5 cm. Voorplat en signatuur (linksonder) (foto's Rob Mostert, Rijswijk).

	80a Heskes, Willem Frederik (‘Wam’) Delft 29 juli 1891 - Zeist 21 augustus 1973 Scheen 1, p. 470.
	80b idem
	80c idem

[p. 151]

	81 Heukelom, Greta
	82a Heukelom, Jan Bertus 16 februari 1875 - Voorburg 9 juli 1965 Scheen 1, p. 473; Braches, p. 371-374.
	82b idem
	82c idem
	83a Heijligers, Jeanette (‘Nettie’) Buitenzorg 21 maart 1897 - ... Scheen 1, p. 479.
	83b idem
	84 Hoek, Lucien Albert Mathijs Mari van (‘Luc’) Tilburg 30 juni 1910 - Goirle 29 januari 1991 Scheen 1, p. 488.
	85a Hofman, Pieter Adriaan Hendrik (‘Pieter’) Teteringen 4 mei 1885 - 's-Gravenhage 10 juli 1965 Scheen 1, p. 494.
	85b idem
	86 ‘Holman, Léon’ (= Kratzenstein, Leon Elias) Hameln (Duitsland) 21 oktober 1906 - Sobibor 23 juli 1943 Scheen 1, p. 646; Offerhaus.
	87 Homan, Annie
	88 Honig, Nelly Greta (‘Nellie’) Helsingfors (Finland) 26 oktober 1879 - Amsterdam 7 april 1945 Scheen 1, p. 501.
	89a Hoogendoorn, Gerardus Dominicus Amsterdam 3 juli 1892 - Doorn 17 juni 1948
	89b idem

[p. 152]

Alie Smeding, De zondaar, deel 1, Rotterdam (Nijgh & Van Ditmar) 1927. Bandontwerp P.A.H. Hofman, 21 × 16 cm. Voorplat en signatuur (foto's Rob Mostert, Rijswijk).

	90a Hoop, H. van der
	90b idem
	91 Hove, E. van
	92 Hoytema, Theodoor van (‘Theo’) 's-Gravenhage 18 december 1863 - 's-Gravenhage 28 augustus 1917 Scheen 1, p. 522; Braches, p. 202-203 en p. 324-327; De Groot.
	93 Hulst jr, Willem Gerrit van de Utrecht 4 juni 1917 - ... Scheen 1, p. 528.
	94 HA

[p. 153]

	95a Isings, Johan Herman Amsterdam 31 juli 1884 - Soest 20 augustus 1977 Scheen 1, p. 540.
	95b idem
	96 Israels, Isaac Lazerus (‘Isaac’) Amsterdam 3 februari 1865 - Den Haag 7 oktober 1934 Scheen 1, p. 540.
	97a Jetses, Cornelis Groningen 23 juni 1873 - Wassenaar 9 juni 1955 Scheen 1, p. 558.
	97b idem
	97c idem
	98a Jongert, Jacob (‘Jac’) Wormer 22 juni 1883 - Reeuwijk 9 november 1942 Scheen 1, p. 565.
	98b idem
	99 Jordaan, Leendert Jurriaan (‘Leen’) Amsterdam 30 december 1885 - Zelhem 1980 Scheen 1, p. 569.
	100 Kamman, A.M.W.
	101 Kampen, Hermann Carl Anton van Amsterdam 17 september 1881 - 10 januari 1946 Wie is dat?, p. 214.
	102a Keja, Henk
	102b idem
	102c idem

[p. 154]

	103a Kelfkens, Cornelis Johannes (‘Kees’) Utrecht 20 juni 1919 - ... Scheen 1, p. 584.
	103b idem
	104a Kerkhoff, Gerardus Johannes Hendrikus (‘Gerard’) Utrecht 7 januari 1872 - Haarlem 13 oktober 1957 Scheen 1, p. 589.
	104b idem
	105 Kesler, Johannes Godefridus Haarlem 28 september 1873 - Hilversum 18 september 1938 Scheen 1, p. 591.
	106 Klijn, Wilhelm Heinrich (‘Willem H.’) Amsterdam 22 juli 1892 - Amsterdam 20 april 1961 Scheen 1, p. 610.
	107 Koning, Edzard Willem (‘Edzard’) Winschoten 3 mei 1869 - 's-Gravenhage 21 februari 1954 Scheen 1, p. 627; Braches, p. 369-370.
	108 Koning, Roeland Amsterdam 5 augustus 1898 - Wassenaar 9 maart 1985 Scheen 1, p. 627-628.
	109 Konijnenburg, Emile van 's-Gravenhage 7 oktober 1869 - 's-Gravenhage 27 april 1956 Scheen 1, p. 630.
	110 Koo, Nicolaas Petrus de Amsterdam 4 augustus 1881 - Laren 1 december 1960
	111 Kraan, Jan Noordwolde 1 maart 1901 - ... Scheen 1, p. 643.
	112 Kriens, Hugo
	113 Kruiningen, Harry van (= Janssen, Henri Adelbert) Kruiningen 28 januari 1906 - ...
	114 Kruysse, Jan B.

[p. 155]

	115 Krijger, Hendrik Cornelis (‘Henk’) Karoengi (Ned. Indië) 19 november 1914 - ... Scheen 1, p. 659.
	116a Kurvers, Antonius (‘Anton’) 's-Gravenhage 23 juli 1889 - Amsterdam 29 januari 1940 Scheen 1, p. 662-663.
	116b idem
	117a A.K.
	117b idem
	118 Laars, S.G. van der
	119a Laars, Tiete van der Leeuwarden 6 augustus 1861 - Hilversum 27 april 1939 Scheen 1, p. 670-671.
	119b idem?
	120 Lammers, Dick
	121 Langeler, Johanna Frederika (‘Freddie’) Amsterdam 5 april 1899 - Laren 18 februari 1948
	122 Lapthorn, M.D.
	123 Lazarom, Frans
	124a Lebeau, Joris Johannes Christiaan (‘Chris’) Amsterdam 26 mei 1878 - Dachau 2 april 1945 Scheen 1, p. 687; Braches, p. 374-375; De Bois e.a. 1987.
	124b idem

[p. 156]

	125 Leeflang-Oudenaarden, Cornelia Sophia Teuntje Magdalena Amsterdam 1 december 1906 - ...
	126 Leeser, Titus Jules Gerhard Carl (‘Titus’) Keulen 14 oktober 1903 - ... Scheen 1, p. 691.
	127a Leeuwen, Ferdinanda (‘Nans’) van Amsterdam 23 december 1900 - Rotterdam 1 januari 1995
	127b idem
	128 Lens, Remi (Belgisch)
	129a Lensvelt, Frederik Willem Hendrik (‘Frederik’, ‘Frits’) Rijswijk (Z.H.) 7 maart 1886 - Middelburg 23 juli 1945 Scheen 1, p. 700.
	129b idem
	130 Léon, Leo
	131a Lion Cachet, Carel Adolph Amsterdam 28 november 1864 - Vreeland 15 mei 1945 Scheen 1, p. 199; Braches, p. 299-306; De Bois e.a., 1994.
	131b idem
	132 Looij, Van
	133 Looy, L. van
	134 Looy, Rein (= R.C.J.?)
	135 Louwerse, Hendrik Coenraad 's-Gravenhage 19 september 1878 - Oosterhout 7 februari 1946 Scheen 1, p. 727.

[p. 157]

	136a Luns, Hubert Marie (‘Huib’) Parijs 6 juni 1881 - Amsterdam 24 februari 1942 Scheen 1, p. 731.
	136b idem
	137a Lutz, Johannes Hermanus (‘Jan’) Rotterdam 11 november 1888 - Laren 7 september 1957 Scheen 1, p. 733.
	137b idem
	138 Luijn, Dirk Govert van (‘Dirk van Luyn’) Utrecht 29 september 1896 - Utrecht 14 augustus 1981 Scheen 1, p. 733.
	139a Manche, Louis Emile (‘Lou’) Amsterdam 4 december 1908 - Veldhoven 31 januari 1982 Scheen 2, p. 9.
	139b idem
	140a Marée, Piet Gouda 1903 - ... Barends en Van Dolron.
	140b idem
	140c idem
	141 Max, B. (Belgisch)
	142 Mazure, Alfred Leonardus (‘Leo’) 1914-1971
	143 Meegeren, Henricus Antonius (‘Han’) van Deventer 10 oktober 1889 - Amsterdam 30 december 1947 Scheen 2, p. 26.
	144 Meischke, Mattheus Carel August Rotterdam 12 maart 1893 - ... Scheen 2, p. 32.

[p. 158]

	145 Mengelberg, Otto Maria Maximiliaan Burescheid bei Aachen 25 juli 1867 - Utrecht 16 december 1924 Scheen 2, p. 36.
	146 Mens, Isidorus Maria Cornelis van (‘Is’) Berlicum 25 augustus 1890 - Oosterhout 7 mei 1985 Scheen 2, p. 37.
	147 Meuldijk, Maarten Geervliet 29 augustus 1894 - ... Scheen 2, p. 42.
	148 Meurrens, L. (Belgisch)
	149a Meijer, Hendrik (‘Henk’) Groningen 22 december 1884 - Wassenaar 22 februari 1970 Scheen 2, p. 48.
	149b idem
	149c idem
	149d idem
	149e idem
	149f idem
	150a Meyer, E.L. Wybe (‘Wybo’) Groningen 10 augustus 1885 - Sassenheim 12 juni 1942 Scheen 2, p. 51; Guldie en Van Wijk; Van Wijk.
	150b idem
	150c idem
	150d idem

[p. 159]

	151 Midderigh?, Jean-Jacques Parijs 7 juli 1877 - ... Scheen 2, p. 55.
	152 Midderigh-Bokhorst, Johanna Bernardina Soerabaja 31 mei 1880-1972 Scheen 2, p. 121.
	153 Minderaa, J.
	154a Moerkerk, Hermannus Antonius Josephus Maria (‘Herman’) 's-Hertogenbosch 2 maart 1879 - Haarlem 23 augustus 1949 Scheen 2, p. 61.
	154b idem
	154c idem
	155 Moerkerken, Pieter Hendrik van Middelburg 17 februari 1877 - Amsterdam 21 maart 1951 Scheen 2, p. 62; Braches, p. 357-359.
	156 Mohr, B.
	157a Molkenboer, Antonius Henricus Johannes (‘Anton’) Leeuwarden 8 april 1872 - Haarlem 10 maart 1960 Scheen 2, p. 66; Braches, p. 235-238 en p. 342-344.
	157b idem
	158a Molkenboer, Theodorus Henricus Antonius Adolf (‘Theo’) Leeuwarden 23 februari 1871 - Lugano 1 december 1920 Scheen 2, p. 66.
	158b idem
	159a Moulijn, Simon Rotterdam 20 juli 1866 - 's-Gravenhage 2 november 1948 Scheen 2, p. 78; Braches, p. 370-371.
	159b idem

[p. 160]

	160 Mulder, Ries IJsselstein 1909 - IJsselstein 1973
	161 Mulder van der Graaf, M.
	162 Mijnssen, Remmert Willem Louis (‘Remmert’) Soerakarta (Ned. Indië) 30 oktober 1920 - ... Scheen 2, p. 90.
	163 M.
	164 M.
	165 J.M.
	166 J.C.M.
	167 Neste, Alfred Joseph Auguste van (‘Alfred’) Brugge 4 maart 1874 - ... Flippo.
	168a Neuhuys, Theodorus Johannes Josephus (‘Theo’) Hilversum 26 september 1878 - 's-Gravenhage 20 februari 1920 Scheen 2, p. 99; Braches, p. 367-368.
	168b idem
	169 Nieuwenhuis, Elisabeth Francisca Utrecht 5 mei 1882 - ... Scheen 2, p. 107.
	170 Nieuwenhuis, Theodorus Wilhelmus (‘Theo’) Noordscharwoude 26 april 1866 - Hilversum 5 december 1951 Scheen 2, p. 107; Braches, p. 293-299.
	171 Nieuwenkamp, Wijnand Otto Jan Amsterdam 27 juli 1874 - San Domenico di Fiesole 23 april 1950 Scheen 2, p. 108.
	172 Ninaber van Eijben, Antonius Cornelis (‘Toon’) Scheveningen 21 december 1896 - Boxtel 19 april 1977 Scheen 2, p. 110.

[p. 161]

	173 Noorden, Franciscus Martinus (‘Frans’) van Amsterdam 27 april 1887 - Utrecht 30 juni 1961 Scheen 2, p. 113.
	174 Noort, Nel van
	175a Nuiver, Jac. Groningen 1892 - Amsterdam 1953 Vriendelijke mededeling J.H. Nuiver (zoon)
	175b idem
	175c idem
	176 Nijland, Dirk Hidde (‘Dirk’) Dordrecht 2 april 1881 - Bloemendaal 27 maart 1955 Scheen 2, p. 119.
	177a Ockerse, W.
	177b idem
	178a Offel, Edmond van Antwerpen 14 april 1871 - 's-Gravenwezel 5 september 1959
	178b idem
	178c idem
	178d idem
	178e idem
	179 Oorschot, Johan Willem van (?) Den Helder 29 januari 1875 - Nijmegen 15 december 1952

[p. 162]

	180 Oostveen, Maria Suzanna Henriette (‘Mia’) Bussum 14 maart 1899 - ... Scheen 2, p. 137.
	181 Oppenraay, Maria Louise van (‘Mies’) Soerabaja 22 december 1910 - ... Scheen 2, p. 139.
	182a Pieck, Anton Franciscus (‘Anton’) Den Helder 19 april 1895 - Overveen 25 november 1987 Scheen 2, p. 170.
	182b idem
	182c idem
	182d idem
	183a Pieck, Henri Christiaan (‘Henri’) Den Helder 19 april 1895 - Den Haag 12 januari 1972 Scheen 2, p. 170.
	183b idem
	184a Poeder, Hendrik (‘Henk’) Assen 20 april 1897 - Kampen 9 december 1958 Scheen 2, p. 181.
	184b idem
	184c idem
	184d idem
	184e idem
	184f idem

[p. 163]

	185 Polderman, Hugo Nicolaas (‘Hugo’) Nieuwland 17 april 1886 - september 1977 Scheen 2, p. 184.
	186 Postmes, Jozeff Antonius (‘Jos A’) Maastricht 30 juli 1896 - Maastricht 30 november 1934 Scheen 2, p. 193.
	187a Pothast, Willem Frederik Alphons (‘Willem’) Roermond 9 juli 1877 - Haarlem 2 oktober 1916 Scheen 2, p. 193.
	187b idem

Colas Milreis, In het elfenland, Amsterdam (Uitgevers Maatschappij Elsevier) 1902. Bandontwerp W. Pothast, 20,2 × 15 cm. Voorplat (signatuur rechtsonder) (foto Rob Mostert, Rijswijk).

	187c idem
	187d idem
	188a Praag, Philip van Amsterdam 31 mei 1887 - Auschwitz 12 oktober 1942 Scheen 2, p. 195.
	188b idem
	189 Praetere, Julius de Ledeberg 21 januari 1879 - Basel 3 mei 1947 Simons, p. 170-175.
	190 Raemakers, Louis Roermond 6 april 1869 - Scheveningen 25 juli 1956 Scheen 2, p. 210.

[p. 164]

	191a Raemdonck, Georgius Valentius Augustinus (‘Georges’) Antwerpen 28 augustus 1888 - Boechout 28 januari 1966
	191b idem
	192 Rees, Willem Karel (‘Willem’) Haarlem 1 juli 1880 - Haarlem 22 oktober 1962
	193 Reinderhoff, Rie
	194a Riemersma, Ella Dordrecht 27 juni 1903 - Wenen 21 maart 1993 Van Dam 1995.
	194b idem
	195a Rinke, Jan Frederik (‘Jan’) Schildwolde 27 maart 1863 - 's-Gravenhage 20 mei 1922 Scheen 2, p. 237.
	195b idem
	196 Röling, Gerard Victor Alphons 's-Hertogenbosch 16 augustus 1904 - Terwolde 11 mei 1981 Scheen 2, p. 249.
	197 Roland Holst, Richard Nicolaüs (‘Richard’) Amsterdam 4 december 1868 - Bloemendaal 31 december 1938 Scheen 1, p. 498-499; Braches, p. 148-164 en p. 272-279.
	198a Roos, Sjoerd de (‘Sjoerd Hendrik’) Smallingerland 14 september 1877 - Haarlem 3 april 1962 Scheen 2, p. 255; Stols; Braches, p. 378-381.
	198b idem
	198c idem
	199 Rotgans, Jan Hoorn (Terschelling) 11 februari 1881 - Den Haag 1969 Scheen 2, p. 264.

[p. 165]

Schutblad van M.J. Brusse, Onder de menschen, Rotterdam (W.L. & J. Brusse) 1924. Bandontwerp S.H. de Roos, 21,8 × 14,4 cm. (Signatuur middenonder op de kneep) (foto's Rob Mostert, Rijswijk).

	200a Rozendaal, Willem Jacob (‘Willem’) Scherpenzeel 14 december 1899 - 19 april 1971 Scheen 2, p. 267.
	200b idem
	200c idem?
	201a Ruche, La
	201b idem
	202 Rueter, George (‘Pam Georg’) zoon van Georg (203) Sloten 18 februari 1906 - ... Scheen 2, p. 269; Bosters.
	203a Rueter, Wilhelm Christiaan Georg (‘Georg’) Haarlem 8 maart 1875 - Amsterdam 16 augustus 1966 Scheen 2, p. 269; Braches, p. 375-378.
	203b idem

[p. 166]

	204 Ruit, Johanna Cornelia Magdalena van de (‘Annie’) 's-Gravenhage 27 december 1904 - 8 september 1992 Scheen 2, p. 270.
	205a Rünckel, A. ca. 1886-1920
	205b idem
	205c idem
	205d idem
	206 Ruting, Joseph Bernardus (‘Jos’) Amsterdam 6 februari 1909 - Amsterdam 9 maart 1987 Scheen 2, p. 272.
	207 Schlebaum, J.
	208a Schaik, J. van
	208b idem
	209 Schonk, Johannes Theodorus (‘Jan’) Schiedam 11 juni 1889 - Soest 12 november 1976 Scheen 2, p. 315.
	210 Schrier, Nicolaas (‘Nico’) 's-Gravenhage 27 juli 1900 - Haarlem 31 juli 1989 Scheen 2, p. 326.
	211 Seben, Karel Hendrik (‘Karel’) van Den Haag 26 oktober 1893 - ... Scheen 2, p. 326.
	212 Semeijn, Marinus Pieter Den Haag 7 oktober 1892 - ... Scheen 2, p. 337.
	213 Sevensma, W.S.

[p. 167]

	214 Sipkema, A(dri?) Werkzaam ca. 1899-1909 Collectie Struik.
	215 Sjollema, Johan Sybo (‘Joop’) Groningen 10 december 1900 - Amsterdam 6 juli 1990 Scheen 2, p. 346-347.
	216 Sleper, Johannes Bernardus (pseudoniem ‘Janès’) Hilversum 18 augustus 1919 - ... Scheen 2, p. 349-350.
	217 Sluiter, Jan Willem (‘Willy’) Amersfoort 24 mei 1873 - Den Haag 22 mei 1949 Scheen 2, p. 352-353.

	218 Sluijterman, Theodorus Karel Lodewijk (‘Karel’) Engelen 22 januari 1863 - Den Haag 8 juni 1931 Scheen 2, p. 354.
	219a Sluijters, Johannes Carlos Bernardus (‘Jan’) 's-Hertogenbosch 17 december 1881 - Amsterdam 8 mei 1957 Scheen 2, p. 354.
	219b idem
	219c idem

Tine van Berken, Rudi Willenborg, Amsterdam (H.J.W. Becht) [1909]. Bandontwerp Jan Sluyters, 21 × 16 cm. Voorplat en signatuur (middenvoor) (foto's Rob Mostert, Rijswijk).

[p. 168]

	220 Smeden, De
	221 Smits, Johannes Bartholomeus (‘Johan B.’) Haarlem 3 april 1874 - Bandoeng (Ned. Indië) in een interneringskamp 17 november 1944 Scheen 2, p. 363.
	222a Snapper, Reinier Wijnand (‘Reinier’) Woerden 28 februari 1907 - ...
	222b idem
	223 Speybrouck, S.J. (‘Jos’) Courtrai 1891-1956
	224 Spier, Joseph Eduard Adolf (‘Jo’) Zutphen 26 juni 1900 - Santa Fé 21 mei 1978 Scheen 2, p. 375-376; Van Gelder.
	225 Steelink, Willem Amsterdam 16 juli 1856 - Voorburg 27 november 1928 Scheen 2, p. 387-388.
	226 Steene, Cunegondus Theodorus Emile van den (‘Cuno’) Rotterdam 6 juli 1909 - Baarn 5 juli 1971 Scheen 2, p. 389.
	227 Stemmer, D.
	228 Stoffers, Rie
	229 Stoop, E.
	230 Straaten, Peter van Arnhem 25 maart 1935 - ... Scheen 2, p. 404.
	231 Stuurman, Reinier Zaandam 6 december 1900 - ...
	232 Tast, Ton van (pseudoniem van Antonius van der Valk) Delft 24 april 1884 - Hardenberg 27 september 1975 Scheen 2, p. 469.

[p. 169]

	233 Theyer, L. (Duitsland)
	234 Thole, Carolus Adrianus Maria (‘Karel’) Bussum 20 april 1914 - ... Scheen 2, p. 439 en supplement p. 50
	235 Thorn Prikker, Johan Den Haag 6 juni 1868 - Keulen 5 maart 1932 Scheen 2, p. 196-197.
	236 Tjessinga, C. Smit (advertentiegedeelte).
	237a Toorop, Jan Theodoor (‘Jan’) Poerworedjo (Ned. Indië) 20 december 1858 - Den Haag 3 maart 1928 Scheen 2, p. 452; Braches, p. 164-178 en p. 280-282.
	237b idem
	237c idem
	237d idem
	238 Tussenbroek, Otto van Leiden 5 februari 1882 - Blaricum 6 april 1957 Scheen 2, p. 460.
	239 Vaarzon Morel, Willem Ferdinand Abraham Isaac (‘Willem’) Zutphen 9 augustus 1868 - Koudekerke 25 januari 1955 Scheen 2, p. 75.
	240 Valk, Antonius (‘Anton’) van der (zie Tast, Ton van) Delft 24 april 1884 - Hardenberg 27 september 1975 Scheen 2, p. 469.
	241 Vecht, Nicolaas Jacobus van de (‘Nicolaas’) Abcoude-Proosdij 12 oktober 1886 - Velsen 18 augustus 1941 Scheen 2, p. 472.
	242a Velde, Hendrik van de (‘Henri’) Amsterdam 14 januari 1896 - Abcoude 20 maart 1969 Scheen 2, p. 479.
	242b idem

[p. 170]

	243a Veldheer, Jacobus Gerardus Haarlem 4 juni 1866 - Blaricum 18 oktober 1954 Scheen 2, p. 480; Braches, p. 363-367.
	243b idem
	244 Verhagen, Otto Drumpt Wadenoyen 19 augustus 1885 - 's-Gravenhage 27 augustus 1951 Scheen 2, p. 491.
	245a Verstijnen, Henri Cornelis Gerard Marie (‘Henri’) Sukabumi 9 juli 1882 - Scheveningen 15 januari 1940 Scheen 2, p. 507.
	245b idem
	246 Veth, Jan Pieter (‘Jan’) Dordrecht 18 mei 1864 - Amsterdam 1 juli 1925 Scheen 2, p. 511.
	247 Visser, Johannes Sloten (Fr.) 24 januari 1873 - Haarlem 24 februari 1941 Scheen 2, p. 519.
	248 Visser, Leo (1912) Amsterdam 7 september 1880 - Hilversum 17 februari 1950 Scheen 2, p. 519.
	249a Vlaanderen, Cornelis André (‘André’) Amsterdam 1 september 1881 - Brugge 5 augustus 1955 Scheen 2, p. 521.
	249b idem
	249c idem
	249d idem
	250 Vlijmen, Bernardus Alphonsus Ignatius Gerardus (‘Bernard’) 's-Gravenhage 23 oktober 1895-1966 Scheen 2, p. 525.
	251 Volker van Waverveen, Nelly Pannekoek, p. 50.

[p. 171]

	252 Voss, Hans Detlef Hermanus Werner Sleeswijk 10 februari 1907 - vanaf 1951 in Montreal (Canada) Jacobs, p. 568.
	253a Vries, Reinier Willem Petrus de Amsterdam 3 maart 1874 - Hilversum 27 mei 1952 Scheen 2, p. 547; Braches, p. 360-363.
	253b idem
	254 Vijlbrief, Jacques

	255a Wagner, Pieter Cornelis (‘Piet’) Amsterdam 6 maart 1891 - Amsterdam 2 januari 1962 Scheen 2, p. 557.
	255b idem
	255c idem
	256 Wall Perné, Gustaaf Frederik van de Apeldoorn 18 mei 1877 - Amsterdam 27 december 1911 Scheen 2, p. 165.

W. Zaalberg, De rots, Amsterdam (Holkema en Warendorf) [1899]. Bandontwerp R.W.P. de Vries, 20 × 15,5 cm. Voorplat en signatuur (op achterplat) (foto's Rob Mostert, Rijswijk).

[p. 172]

	257a Walle, Willem Albertus van de 's-Gravenhage 15 mei 1906 - ... Scheen 2, p. 560-561.
	257b idem
	257c idem
	258 Wedell, L. von werkzaam 1924-1931 Collectie Struik.
	259a Wenckebach, Ludwig Willem Reijmert (‘Willem’) Den Haag 12 januari 1860 - Santpoort 25 juni 1937 Scheen 2, p. 579; Braches, p. 203-209 en p. 327-330.
	259b idem
	259c idem
	260 Westermann, Gerhardus Bernardus Josephus (‘Gerard’) Leeuwarden 25 december 1880 - Amsterdam 2 februari 1971 Scheen 2, p. 587.
	261a Wiegman, Johannes Petrus Antonius (‘Jan’) Zwolle 11 februari 1884 - Heemstede 20 september 1963 Scheen 2, p. 593-594.
	261b idem
	262 Wierink, Bernard Willem Amsterdam 4 januari 1856 - Amsterdam 19 februari 1939 Scheen 2, p. 597.
	263 Wiersma, Ids Brantgum (gem. Westdongeradeel) 31 juni 1878 - Tietjerksteradeel 24 augustus 1965 Scheen 2, p. 597.
	264a Wildschut, George Petrus Wilhelmus (‘George’) Amsterdam 23 februari 1883 - Laren 2 oktober 1966 Scheen 2, p. 600.
	264b idem

[p. 173]

	265a Wilmink, Machiel Zwolle 25 juni 1894 - Voorburg 27 juni 1963 Scheen 2, p. 606.
	265b idem
	265c idem
	265d idem
	265e idem
	265f idem
	265g idem
	265h idem
	266 Wils, Henricus Franciscus (‘Henri’) Antwerpen 28 november 1892 - Rotterdam 19 april 1967 Scheen 2, p. 606.
	267 Woestijne, Gustave van de Gent 2 augustus 1881 - Leuven of Brussel 19 mei 1947
	268 Worm, Petrus Johannes Franciscus Maria (‘Piet’) Alkmaar 17 september 1909 - ... Scheen 2, p. 624.
	269a Wormser, Jac. Ph. Amsterdam 1878 - Amersfoort 1935 Fanelli, p. 327.
	269b idem
	269c idem

[p. 174]

	269d idem
	269e idem
	270a Wouters, Wilhelmus Hendrikus Marie (‘Wilm’) 's-Gravenhage 6 februari 1887 - Amsterdam 22 februari 1957 Scheen 2, p. 626.
	270b idem
	271 M.W.
	272 T.J.W. (?)
	273 Zeyst, Zr. Anna Maria Elisabeth (‘Ans’) van; signeert ook met ‘Zr. Theofoor’ Utrecht 28 december 1906 - ... Scheen 2, p. 646.
	274 Zon, Jacob Abraham (‘Jacques’) Den Haag 21 april 1892 - Den Haag 27 maart 1932 Scheen 2, p. 648-649.

Alle signaturen zijn afgebeeld in dezelfde verhouding. M.u.v. de hieronder vermelde signaturen, die kleiner zijn afgebeeld: 3, 11, 26b, 44, 54a, 59a, 63, 64a, 66, 68b, 72, 76, 80a, 80b, 81, 83a, 90a, 98a, 99, 100, 106, 109, 113, 114, 115, 116, 118, 120, 127b, 140a, 143, 145, 146, 148, 149a, 150a, 157a, 160, 162, 167, 168b, 172, 173, 174, 177a, 178b, 180, 181, 182a, 187c, 191a, 193, 194a, 195b, 200a, 201a, 204, 208a, 210, 212, 219a, 226, 232, 233, 237d, 242a, 245b, 247, 249c, 249d, 250, 251, 255a, 257a, 261a, 263, 264a, 265a, 265c, 268, 269b, 270a, 270b, 273.

[p. 175]

Beknopt literatuuroverzicht

Algemene studies/tentoonstellingscatalogi

Cat. tent. Het Nederlandse Boek en de Nieuwe Kunst 1892-1906, Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum/Museum van het Boek, 's-Gravenhage september 1965.

Wie is dat? Naamlijst van bekende personen op elk gebied in het Koninkrijk der Nederlanden met biografische aanteekeningen, opgave hunner voornaamste werken, adressen, enz. enz., 's-Gravenhage 1938, p. 214.

E. Braches, Het boek als Nieuwe Kunst. Een studie in Art Nouveau, Amsterdam 1973.

Giovanni Fanelli, Moderne architectuur in Nederland 1900-1940, 's-Gravenhage 1978.

W.G. Flippo, Lexicon of the Belgian Romantic Painters, Antwerpen 1981.

L. Gans, Nieuwe Kunst. De Nederlandse bijdrage tot de Art Nouveau. Dekoratieve kunst, kunstnijverheid en architectuur rond 1900, Utrecht 1960.

P.M.J. Jacobs, Beeldend Nederland. Biografisch woordenboek, Tilburg 1993.

Fons van der Linden (m.m.v. Albert Struik), In linnen gebonden. Nederlandse uitgeversbanden van 1840 tot 1940, Veenendaal 1987.

F. van der Linden en A.S.A. Struik, De jas van het woord. De boekband en de uitgever 1800-1950, Alphen aan den Rijn 1989.

Pieter A. Scheen, Lexicon Nederlandse beeldende kunstenaars 1750-1950, 's-Gravenhage 1969-1970, 2 delen.

Monografische artikelen/boeken

Cat. tent. Antoon Derkinderen 1859-1925, Noord Brabants Museum, Amsterdams Historisch Museum en Drents Museum, 's-Hertogenbosch, Amsterdam en Assen 1980-1981, vooral p. 116-123.

Wim Barends en Rob van Dolron, Van beroep: Piet Marée, Den Haag 1994.

Aafke Boerma e.a., Babs' bootje krijgt een stuurman. De meisjesroman en illustrator Hans Borrebach, 's-Gravenhage en Amsterdam 1995.

Aafke Boerma en Erna Staal, ‘“Aldoor maar tekenen, plakken, prutsen en dingen maken.” In gesprek met Wim Bijmoer’, De Boekenwereld 11 (1994-1995), p. 121-126.

Mechteld de Bois, Chris Lebeau 1878-1945, Assen 1987.

Mechteld de Bois e.a., C.A. Lion Cachet 1864-1945, Assen en Rotterdam 1994, p. 52-73.

Cassandra Bosters, Werk van Pam G. Rueter, Zutphen 1990, vooral p. 62-69.

Peter van Dam, Johann Georg van Caspel, affichekunstenaar 1870-1928, Amsterdam 1990.

Peter van Dam en Philip van Praag, Fré Cohen 1903-1943. Leven en werk van een bewogen kunstenares, Abcoude 1993.

Peter van Dam, Boekverzorging door Ella Riemersma 1903-1993, Rotterdam 1995.

Henk van Gelder, De tekenaar Jo Spier (1900-1978), Amsterdam 1994.

I.M. de Groot, De grafiek van Theo van Hoytema 1863-1917, Rijksprentenkabinet, Rijksmuseum, Amsterdam 24 september - 4 december 1977.

Kees Guldie en Frank van Wijk, Wybo Meyer. Zijn bandontwerpen voor Thieme, Deventer 1991.

Marien van der Heijden, Albert Hahn, Amsterdam 1993.

J. Offerhaus, ‘De exil-illustrator Léon Holman’, Bulletin Stichting Drukwerk in de Marge 18 (1990), p?.

[p. 176]

G.H. Pannekoek jr., De verluchting van het boek, Rotterdam 1927^2.

Ludo Simons, Geschiedenis van de uitgeverij in Vlaanderen, deel 1; de negentiende eeuw, Lannoo, Tielt en Weesp 1984, p. 170-175 (over Julius de Praetere).

D. Smit, Het boek in 1907, Amsterdam 1907 (advertentiegedeelte).

A.A.M. Stols, Het werk van S.H. de Roos. Een bijdrage tot de geschiedenis van de herleving der Nederlandsche boekdrukkunst, Amsterdam 1942.

Koos van Weringh, Albert Hahn. Tekenen om te ontmaskeren, Amsterdam 1969.

Frank van Wijk, ‘Wybo Meyer, tekenaar onder schrijvers’, Jaarboek Letterkundig Museum 4 (1995), p. 63-75.