De Boekenwereld. Jaargang 12

[p. 106]

Uit de tijdschriften

In deze aflevering wil ik de aandacht vestigen op een aantal uiteenlopende publikaties die niet zo gemakkelijk onder één noemer te vangen waren, maar die alleszins de moeite zijn.

In het kader van haar promotieonderzoek over reproduktiegrafiek heeft de kunsthistorica Gerdien Wuestman in Simiolus, Netherlands quarterly for the history of art 23 (1995), p. 63-89, een artikel gepubliceerd met als titel ‘The mezzotint in Holland: “easily learned, neat and convenient”’. Al geruime tijd heeft deze specifieke grafische techniek (ook wel bekend als ‘zwartekunst’) te kampen met geringschatting en desinteresse. Helemaal genegeerd wordt de mezzotint nog net niet. In 1984-'85 heeft het Rijksprentenkabinet een tentoonstelling Meesters van de zwartekunst aan deze techniek gewijd, maar een publikatie over dit onderwerp bleef achterwege. In 1990 verscheen de omvangrijke monografie van Carol Wax, The Mezzotint, London 1990 (nu in de ramsj verkrijgbaar). De schrijfster noemt voor de lage status van deze druktechniek de volgende oorzaak: de hoofdtoepassing van de mezzotint als reproduktiemiddel van de schilderkunst, met inherent hieraan het gebrek aan een aanwijsbare persoonlijke stijl. Omdat de mezzotint toon, in plaats van lijnen, als middel voor de weergave van de voorstelling gebruikt, bleek deze techniek uitermate geschikt voor het reproduceren van schilderijen. De donkere grondtoon van de mezzotint maakte deze techniek op voorhand al uitermate geschikt voor het weergeven van nocturnes en donkere interieurs (zie afbeelding). Wuestman schetst in haar artikel de eerste experimenten met het nieuwe medium en de opkomst van de techniek in Nederland met het werk van kunstenaars als Wallerant Vaillant en Abraham Blooteling, die in de laatste decennia van zeventiende eeuw een hoogtepunt in populariteit bereikten. Hoewel de mezzotint ook in de achttiende eeuw in het buitenland populair bleef, raakte de Nederlandse zwartekunstprent in de loop van die eeuw steeds meer op de achtergrond. Een belangrijke reden hiervoor was de groeiende belangstelling voor de mezzotint afkomstig uit Engeland, waar de techniek juist in die periode een grote bloei doormaakte. Een verdienstelijke Nederlandse graveur uit de achttiende eeuw was Nicolaes Verkolje, maar ook Jacob Christoph le Blon en Jan l'Admiral oogstten veel bewondering met hun experimenten met kleurenmezzotints, een uiterst bewerkelijk procédé, waarbij op één blad meerdere platen in verschillende kleuren over elkaar werden afgedrukt. Met haar (rijk geïllustreerde) artikel ‘The mezzotint in Holland’ levert Wuestman niet zozeer een bijdrage aan een, al dan niet gewenste, herwaardering voor deze techniek, als wel een heldere en overzichtelijke historie van de ‘rise and fall’ van de mezzotint.

Vorig jaar nam Carlos van Hasselt afscheid als directeur van de Fondation Custodia te Parijs, waar hij 25 jaar lang de befaamde collectie van Frits Lugt onder zijn beheer had. Dit afscheid werd gevierd met de publikatie van een liber amicorum Morceaux Choisis waarin vrienden en collega's een selectie uit de aanwinsten beschrijven, verworven tijdens het directoraat van Van Hasselt. Dit boek was tegelijkertijd catalogus bij de tentoonstelling van deze selectie in de maanden november en december 1994 in het Institut Néerlandais. Het boek is sober en fraai vormgegeven door Wigger Bierma en gedrukt bij Mart Spruijt. De samenstellers hebben ervoor gekozen om alle 130 geselecteerde objecten in kleur af te beelden; dat is, met name voor de grafiek, vrij uitzonderlijk.

Bij de keuze van de objecten zijn de verzamelgebieden van de collectie alle vertegenwoordigd, maar de nadruk is gelegd op de specifieke scholen en deelcollecties die onder leiding van Carlos van Hasselt zijn ‘uitgebouwd’. Zo worden vijftien (uit de collectie van ca. 150) Deense tekeningen uit de negentiende eeuw, ‘l'age d'or danois’, besproken. Typerend voor deze bladen zijn de verstilde, bijna melancholieke tekeningen van Christen Schjellerup Købke (1810-1848), waarvan twee voorbeelden zijn opgenomen. Uit de collectie autografen wordt met een selectie van twintig voorbeelden een indruk gegeven van de omvang en de diversiteit van deze verzameling; zo is er een brief van Joris Hoefnagel gericht aan Abraham Ortelius (1593), de correspondentie van Piet Mondriaan met de architect J.J.P. Oud (1920-1935) en brieven van Gauguin (1900) en Monet (1901). Tenslotte komt ook de vermaarde verzameling Indiase miniaturen aan de orde. Een grote selectie hieruit werd eerder gepubliceerd (The Courts of India, Sven Gahlin, Waanders/Fondation Custodia 1991) en in het Rijksprentenkabinet te Amsterdam tentoongesteld.

[p. 107]

Begin dit jaar verscheen het laatste deel van een uitgebreide publikatie van Jan Piet Filedt Kok over de prentkunst van de Haarlemse Maniëristen. Deze stroming kwam voort uit de vriendschap en samenwerking die ontstond tussen drie belangrijke kunstenaars werkzaam in Haarlem omstreeks 1583: Hendrick Goltzius, Karel van Mander en Cornelis Cornelisz. van Haarlem. In een drieluik behandelt Filedt Kok de prentkunst van Goltzius (1558-1617) en twee van zijn leerlingen: Jacques de Gheyn II (1565-1629) en Jan Harmensz. Muller (1571-1628). De artikelen verschenen in zes afleveringen verspreid over de laatste vijf jaar: over De Gheyn II in Print Quarterly, 7 (1990), nr. 3, p. 248-281 en nr. 4, p. 370-396; over Goltzius in het Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 1991-'92, deel 42-43, p. 159-218; het artikel over Muller verscheen in drie afleveringen in Print Quarterly, 11 (1994), nr. 3, p. 223-264, nr. 4, p. 351-378 en 12 (1995), nr. 1, p. 3-29.

Jacques de Gheyn II zou zich ontwikkelen tot een van de belangrijkste en produktiefste prentkunstenaars in de Nederlanden aan het eind van de zestiende eeuw. Opgeleid in het atelier van Goltzius verliet De Gheyn al vroeg zijn leermeester, om zich enige tijd later zelf als onafhankelijke graveur en uitgever in Amsterdam te kunnen vestigen. Het eerste artikel behandelt de loopbaan van De Gheyn, inhoudelijke en stilistische aspecten van zijn oeuvre, zijn leerlingen en zijn werk voor de Staten-Generaal. Het tweede deel bevat een uitvoerige oeuvrecatalogus van alle prenten die De Gheyn heeft gegraveerd, ontworpen of uitgegeven, en kan worden beschouwd als een herziene uitgave van Hollstein deel VII, waarin Jacques de Gheyn II wordt behandeld.

Het artikel over Hendrick Goltzius verscheen in het Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek van 1991-'92 dat geheel aan deze kunstenaar was gewijd. De bijdrage is getiteld Hendrick Goltzius - Engraver, Designer and Publisher 1582-1600 en beoogt een reconstructie te geven van Goltzius' gehele prentproduktie. Evenals in het stuk over De Gheyn wordt hier geen onderscheid gemaakt tussen eigenhandige grafiek en het werk van leerlingen naar ontwerpen van de meester. Het geeft op die manier een chronologisch overzicht van de totale produktie van het atelier over een periode van ca. vijftien jaar. Ook beschrijft Filedt Kok de stilistische ontwikkeling van Goltzius' werk gedurende deze periode.

Gerard Valck naar Michiel van Musscher, Vlooiende jonge vrouw bij kaarslicht, mezzotint, 349 × 250 mm. Rijksprentenkabinet, Rijksmuseum Amsterdam (foto Rijksmuseum-Stichting).

De auteur sluit zijn bijdrage af met een appendix en een chronologische catalogus van de prenten uitgeven door Goltzius in Haarlem tussen 1582 en 1600.

In het laatste artikel van het drieluik behandelt Filedt Kok de prentkunst van Jan Harmensz Muller, wiens oeuvre zich op een aantal punten onderscheidt. Muller vervaardigde in hoofdzaak reproduktiegrafiek. Zijn grafische oeuvre (van ca. 90 werken) is bescheiden van omvang en bevat ongeveer twintig gravures naar eigen ontwerp. Anders dan Goltzius en De Gheyn betrok Muller geen assistenten en leerlingen bij het produktieproces, gedurende welke regelmatig proefdrukken werden getrokken. Een groot deel van deze proefdrukken wordt in het Rijksprentenkabinet bewaard. Het tweede artikel over Muller is geschreven in samenwerking met de kunsthistorici Erik Hinterding en Jan van der Waals.

[p. 108]

Zij gaan in op de watermerken en de papierformaten die Muller gebruikte, om tot een exactere datering van de werken te kunnen komen. In dit deel worden eveneens de lotgevallen van Mullers nagelaten ‘const’ (het geheel van proefdrukken, exemplaren van de beste drukken, alsook de koperplaten waarvan deze werden gedrukt) behandeld. Het derde artikel tenslotte bevat twee catalogi, één van de grafiek van Jan Harmensz Muller en één van de prenten gegraveerd door zijn vader Harmen Jansz Muller of zijn atelier en uitgegeven in Amsterdam. In deze catalogi worden alle bekende proefdrukken, de aangetroffen watermerken en de gebruikte papierformaten vermeld.

Tenslotte is het in dit verband misschien aardig nog te wijzen op een publikatie van John Landwehr in het Jaarboek van het Nederlands Genootschap van Bibliofielen 1994 getiteld ‘De graveur Crispyn de Passe Junior (circa 1597-1670) als uitgever-auteur’. Landwehr heeft in dit artikel een selectie gemaakt van de werken die door De Passe zijn geschreven en uitgegeven. Deze boeken bevatten ook veel prenten van de hand van die graveur. Drie ervan worden onder de loep genomen. In een bibliografie geeft Landwehr een welkome aanvulling op de summiere beschrijvingen in Hollstein, deel XVI (1974) en op die in de verouderde oeuvrecatalogus van D. Franken Dzn (1881). De verschillende edities en varianten worden gedetailleerd beschreven, en bij de beschrijving van de eerste uitgave van elk werk worden alle erin voorkomende illustraties genoemd, waardoor het mogelijk is om de compleetheid en de volgorde van andere exemplaren te controleren.

Daniel Horst