De Boekenwereld. Jaargang 12

[p. 103]

Boekbespreking

Boeken in de late middeleeuwen, uitgegeven door Jos M.M. Hermans en Klaas van der Hoek. Groningen, Egbert Forsten, 1994 (Boekhistorische Reeks 1), 382 p., ISBN 9069800683. f75,-.

Met enige vertraging, onder meer te wijten aan problemen met de oorspronkelijke uitgever, verscheen vorig jaar het eerste deel uit de Boekhistorische Reeks. Deze nieuwe reeks wordt uitgegeven onder leiding van J.M.M. Hermans en C. Coppens en wil, met een tot de verbeelding sprekende redactie, dé spreekbuis worden voor de boekgeschiedenis aangaande de handschriftenkunde en de vroege gedrukte werken. Geografisch beperkt de reeks zich tot het gebied der Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden en het aangrenzend Duits gebied. De Boekhistorische Reeks wil ongeveer ieder jaar een publikatie laten verschijnen waarin verzamelde bijdragen en monografieën rond een bepaald thema aan bod kunnen komen.

De algemene titel van de eerste publikatie dekt de lading van 31 uitgeschreven lezingen die op 7, 8 en 9 oktober 1992 tijdens de Groningse Codicologendagen werden gegeven. Met het hoofdthema van dit congres: ‘Wisselwerkingen in, rond, en tussen handschrift en druk’, werd een meer algemeen boekhistorische richting ingeslagen dan het geval was op de voorgaande codicologendagen van Nijmegen (1984) en Groningen (1988). Uit de geleverde bijdragen blijkt duidelijk dat ook in dit vakgebied de groeiende tendens naar interdisciplinariteit een vastere vorm krijgt. Naast dit hoofdthema was er op de codicologendagen ook plaats voor een toelichting op lopend onderzoek en een uiteenzetting rond verschillende ontsluitingsprojecten op het gebied van handschriften en oude drukken. Ook deze werden in de publikatie opgenomen.

Binnen het hoofdthema namen de verschillende deelnemers in hun artikelen de wederzijdse invloed van de geschreven en gedrukte tekstuele traditie op paleografisch/typografisch, opmaaktechnisch, tekstueel en materieel vlak onder de loep. Hierbij denkt men in de eerste plaats aan de relaties tussen kopij-handschrift en een hiernaar gedrukt werk, tussen een druk en een daarnaar geschreven handschrift en tussen gedrukte en handgeschreven elementen binnen één en hetzelfde boek. Zo toont R. Nieuwstraten in haar bijdrage dat het Jason-Scaecspel-handschrift met pentekeningen gedeeltelijk als kopij-handschrift heeft gediend voor een bestaand incunabel met houtsneden van de zogenaamde Meester van Bellaert. A.A. MacDonald verklaart dat de door de Schot George Bannatyne samengestelde poëzie-bloemlezing opgezet was als een kopij-handschrift maar nooit op die manier was gebruikt, net zoals de Kattendijke-kroniek (K. Tilmans). A. Derolez en L.A.J.R. Houwen van hun kant laten dan weer het omgekeerde zien: zowel een Plutarchus-handschrift van Raphael de Mercatellis als een handgeschreven Boke of St. Albans werden naar incunabelen gekopieerd. Evenzo is een corpus Ommelander rechtshandschriften minstens sterk beïnvloed geweest door de incunabel-editie van het Freeska landriucht (J. Krolis-Sytsema). De Keulse Ars moriendi bevat volgens M.O. Renger geschreven tekst en gedrukte illustraties binnen één boek, net zoals in de reeds vermelde Kattendijke-kroniek. G. Gerritsen-Geywitz toont op haar beurt aan dat handgeschreven toevoegingen als penwerk en rubricatie in Utrechtse incunabelen ook belangrijke provenancegegevens kunnen bevatten.

Ruimer, ook eigen aan het vak, kwamen nog andere vormen van vermenging en wisselwerking rond het laatmiddeleeuwse boek aan de oppervlakte: tekst-beeldrelaties, de funktie en invloed van verluchting in tekstgeleding, de invloed van prentkunst op handschriftverluchting, omgekeerd van boekillustratie op andere genres, de contacten tussen boekproducenten onderling en tussen boekproducenten en afnemers, het werk in scriptorium en drukkerij en de wisselende gebruikscontext van druk en handschrift.

Dit laatste illustreert J. Koopmans in zijn bijdrage. Het voorkomen van handschriften naast drukken van laatmiddeleeuwse Franse toneelteksten wijst volgens hem op een gevarieerd gebruik van de tekst. Het statistisch onderzoek naar de invulling van Utrechtse kalenders leidt volgens M. Hulsmann niet alleen tot een precieze lokalisering en datering, maar laat ook iets weten over de taakverdeling bij het kopiëren en decoreren van handschriften. Op basis van de inventarisatie van houtsneden die zowel door Gheraert Leeu te Gouda en Antwerpen als door Peter van Os te Zwolle werden gebruikt, verduidelijkt A. Lem de zakelijke contacten die deze drukkers onderhielden. Algemeen maatschappelijk van aard is het onderzoek van J. van der Stock. Op

[p. 104]

basis van enkele Antwerpse archiefstukken wordt duidelijk dat conflicten tussen het Sint-Lucasgilde en de drukkers-uitgevers te Antwerpen de maatschappelijke verschuivingen van beide sociale groepen typeerden.

Op iconografisch vlak blijkt het vijftiende eeuwse Blokboek van Sint Servaas invloed te hebben gehad op het laatgotisch retabel uit de Chapelle-Saint-Servais te Namen (A.M. Koldeweij). Aangaande de typografie laat P. Steenbakkers zien hoe de grote Aldus Manutius en latere drukkers het gebruik van accenttekens in middeleeuwse Latijnse teksten overnamen. A. Wallert verklaart de invloed van antieke inscripties op Felice Feliciano's getekende humanistische letterontwerpen.

Het artikel van G. van Thienen vat de diepere essentie van het thema ‘Wisselwerkingen’ samen. Hij toont namelijk het nut aan van een methodologische toenadering tussen de codicologie en de analytische bibliografie; het watermerkenonderzoek ter datering van incunabelen slaat de brug.

In het tweede deel van het boek maakt de lezer kennis met recent onderzoek binnen het vakgebied, dat voornamelijk (miniatuur)kunsthistorisch getint is. Niet verwonderlijk dat hier relatief veel (drie) bijdragen uit Vlaanderen aan bod komen. M. Smeyers licht het onderzoeksproject naar het pre-Eyckiaans realisme van het Leuvens Studiecentrum Vlaamse Miniaturisten toe en K. Smeyers en S. Vertongen bestuderen de rol en invloed van de Meester van de Beaufortheiligen binnen de Brugse miniatuurkunst. C. Stroo toont de politieke betekenis en strekking van de Bourgondische presentatieminiaturen ten tijde van Filips de Goede en Karel de Stoute. In het artikel van H.T. Colenbrander wordt een reeks tekeningen naar Erasmus' Adagia toegeschreven aan de Franse miniaturist Jean Perréal, die vervolgens met de Maitre aux Pieds-Bots (Meester met de Klompvoetjes) en de Meester van de legende van de H. Egidius wordt geïdentificieerd. De overdracht van de illustratiecycli in de Roman d'Alexandre en prose verduidelijkt de verbanden tussen de aan- en afwezigheid van miniaturen en de funktie van handschriften (V.M. Schmidt). Nieuwe benaderingen vinden we terug in het onderzoek van E.G.L. Schrijver over de moderne, westerse bestudering van het middeleeuws Hebreeuwse handgeschreven boek. G. Huisman schreef een helder betoog waarin de betekenis van zeventiende- en achttiende-eeuwse boekveilingcatalogi met middeleeuwse handschriften voor provenance-onderzoek wordt opgewaardeerd. J.M.M. Hermans heeft het in een algemene bijdrage over de stand van zaken in het onderzoek naar de laatmiddeleeuwse boekcultuur in Noord-Nederland. Net zoals G. van Thienen heeft Hermans het over een interdisciplinaire benadering met het behandelen van codicologische en decoratieve kenmerken, produktie en het bezit van boeken.

Tenslotte wordt er in deze publikatie ruimte gemaakt voor de toelichting van al dan niet geautomatiseerde ontsluitingsprojecten voor handschriften en oude drukken in binnen- en buitenland. Eens te meer wordt het in deze bijdragen duidelijk dat men ook in dit vakgebied de trein van nieuwe automatiseringstechnieken niet aan zich voorbij kan laten gaan, met het oog op verlichting van divers onderzoek en het verkrijgen van nieuwe inzichten. Vier bijdragen tonen het nut van automatisering aan. G. van Thienen heeft het over de on-line beschikbaarheid van de Incunable Short-Title Catalogue en A.Th. Bouwman licht het project toe waarbij de kaartenbakken van de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta in de vorm van een database worden gegoten. D. Poirel laat ons kennismaken met een in Parijs ontwikkeld CD-ROM-bestand op basis van incipits en A.S. Korteweg ten slotte bespreekt de mogelijkheden van statistisch onderzoek in de database van het Alexander Willem Byvanck Genootschap, aan de hand van Noordnederlandse getijdenboeken.

In het kader van recent catalogiseerwerk spreekt E.A. Overgaauw over het gecentraliseerd werk dat wordt verricht door de Deutsche Forschungsgemeinschaft dat ook voor Nederland model kan staan. Ten opzichte van het buitenland is er volgens P.F.J. Obbema nog veel werk te verrichten voor het samenstellen van een corpus van middeleeuwse bibliotheek-catalogi in de Noordelijke Nederlanden. J. Storm van Leeuwen bespreekt de resultaten die het Belgisch-Nederlands Banden-genootschap heeft geleverd. Zo werd een beschrijvingsmodel voor boekbanden ontwikkeld en verscheen in 1992 een werk over de vakterminologie (W.K. Gnirrep e.a., Kneep en binding. Een terminologie voor de beschrijving van de constructies van oude boekbanden, Den Haag 1992); tevens werd een methode voor de vervaardiging van een wrijfselregister uitgewerkt.

[p. 105]

Dieper ingaan op iedere bijdrage zou hier te ver voeren. Ook onderling vergelijk is niet eenvoudig, en dit niet alleen vanwege de diversiteit aan onderwerpen. De diversiteit aan auteurs zorgt immers vanzelfsprekend voor een wisselend inhoudelijk niveau. Toch kan deze eerste publikatie inhoudelijk globaal als een visitekaartje van de nieuwe Boekhistorische Reeks worden beschouwd. Zowel de geïnteresseerde leek als de vakwetenschapper zal hier iets van zijn gading vinden. Tenslotte zijn er een paar opmerkingen over de vormgeving van de uitgave te maken.

De keuze van het gebruikte papier is vatbaar voor kritiek en de druk - althans in het door mij gelezen exemplaar - is niet bepaald ‘smetteloos’ te noemen. Belangrijker zijn mijn bedenkingen tegen de uitgewerkte registers. Deze vormen toch een noodzakelijk hulpmiddel en zoekapparaat voor iedere gebruiker, zeker voor een bundeling van diverse wetenschappelijke bijdragen als deze. De eerste drie registers ordenen op een overzichtelijk manier per bibliotheek de in de bijdragen gebruikte handschriften; blokboeken, incunabelen, postincunabelen, alsmede de prenten, tekeningen, archiefstukken en museale voorwerpen. In het vierde register loopt er echter iets mis. Hierin worden ‘historische, bijbelse, mythologische en allegorische personen, plaatsen, streken en instellingen in historische context en teksten’ alfabetisch geordend. Met persoonsnamen gebeurt dit haast altijd op de voornaam zodat bijvoorbeeld op p. 373 onder de letter D de volgende drie namen staan: Dirk Bouts, Dirk Martens, Dirk van Brederode, terwijl wat verder Dreux Jehan wel op de achternaam wordt geplaatst. Ook de keuze van enkele termen is onduidelijk. Groot was mijn verwondering onder de letter W de term ‘wereld’ aan te treffen met slechts één paginaverwijzing. Uit de context blijkt dat de auteur het over de allegorische figuur Wereld heeft. Ik neem aan dat deze bedenking bij het trefwoord ‘brief’ niet gemaakt hoeft te worden.

Beschouwen we voorgaande punten als praktische kinderziekten, eigen wellicht aan de lancering van een nieuw produkt, dan lijkt de nieuwe Boekhistorische Reeks toch geen slechte start te hebben gemaakt. We kijken uit naar de volgende publikaties.

Hans De Canck