De Boekenwereld. Jaargang 12

[p. 100]

Bibliografische notities 15

Het lijdt waarschijnlijk geen twijfel, dat op het top-tien lijstje van liefhebbers en verzamelaars van het zeventiende-eeuwse geïllustreerde Nederlandse boek de schilder-dichter Adriaen van de Venne meestal niet zal ontbreken. Door hem geïllustreerde boeken als Emblemata of Zinnewerck van J. de Brune (1624), Silenus Alcibiadis en Maechdenplicht van J. Cats (1617 en 1618, en dan noemen we slechts twee van de door hem versierde Catsen) behoren tot de hoogtepunten van het genre in genoemde periode. Over hem en met name zijn Tafereel van de belacchende werelt (Den Haag 1635) is een studie van indrukwekkende omvang verschenen van de hand van M. van Vaeck, Gent, Kon. Ac. voor Ned. Taal- en Letk., 1994, ingenaaid met stofomslag. Wat krijgt u, na bestelling bij het secretariaat van de Academie (Koningstraat 18, B-9000 Gent, tel. [phone], fax [phone]) voor uw 2.100 Belgische franken? Drie boeken. Deel I (de delen worden op de titelpagina steeds ‘deel’ genoemd en een pagina verder bij de inhoudsopgave ‘band’) omvat in 296 pagina's de Prolegomena. Daarin komen achtereenvolgens aan bod: het leven en werk van Van de Venne (20 pagina's); de drukgeschiedenis van De Belacchende Werelt (een zinvol analytisch-bibliografisch onderzoek, ook al kende de bundel slechts één editie van één zetsel); variantenoverzicht met commentaar en verklarende aantekeningen (met 180 pagina's het omvangrijkste stuk in dit deel, met in pagina-volgorde indien toepasselijk de varianten met commentaar, gevolgd door het genereuze woord- en zakencommentaar). Een aantal facsimiles en de bibliografie, verdeeld in Bronnen en Studies/Tekstuitgaven besluiten dit eerste deel.

Deel II is de facsimile-editie: een samengestelde ‘ideal copy’ van verschillende variant-exemplaren, behalve om praktische redenen als volgt verdedigd: ‘Bovendien mag men het feit dat in onze facsimile-editie een niet bestaand exemplaar werd gereproduceerd, niet overtrekken. Uiteindelijk werden alle gereproduceerde drukvormen in die vorm ook werkelijk in de gecollationeerde exemplaren aangetroffen. Alleen de in de facsimile-editie gepresenteerde combinatie van drukvormen vonden we tot nog toe niet in een bestaand exemplaar terug.’ Het facsimile is helder en goed leesbaar afgedrukt, de platen doen als vaak naar het origineel verlangen (overigens best betaalbaar, die oorspronkelijke druk: met een beetje geduld, speurzin en slagvaardigheid bemachtigt u voor rond de f2000,- een exemplaar).

Deel III heet simpelweg ‘Studie’ en die naam draagt het met ere: in 300 pagina's wordt de tekst literair en cultuurhistorisch uitgebeend. Deze signalering kan geen recht doen aan de rijkdom van dit deel. Aan bod komt in het eerste deel het boek als Democritische satire. Deel twee handelt over De Belacchende Werelt als kermisverhaal, met een mooi hoofdstuk van ruim 30 pagina's over De Haagse hofkermis als setting voor de De Belacchende Werelt. Voorts komen in dit deel de boeren ter sprake: de amoureuze boeren, het boek als boerensatire, wijze boeren, de boeren en vrijen en trouwen, de diverse kermisgasten, zigeuners en bedelaars, raadselspreuken. Tezamen telt dit deel bijna 200 pagina's en het is mijns inziens verreweg het boeiendste stuk van het hele werk. De laatste ruim 30 pagina's behandelen de invloed van Van de Venne op het Haagse literaire leven van zijn tijd, met name op de dichter/uitgever Isaac Burchoorn.

John Landwehr blijft een wonder van bibliografische inventiviteit en produktiviteit. Als je dat negatief benadert, zeg je bij een aantal van zijn publikaties: wat jammer, dat het voor driekwart af is. Jammer vooral, omdat niemand zich graag zet aan de vervolmaking van een onderwerp dat al voor het grootste deel in kaart gebracht is. Min of meer ideaal was de oplossing bij de prachtige VOC bibliografie: de ongebreidelde materiaalzucht en het Fingerspitzengefühl van Landwehr en de wetenschappelijke acribie en polijstkunst van Van der Krogt - zo schijnt het mij althans toe - leverden een boek op dat weinig te wensen overlaat. Hoe zit dat met zijn nieuwste forse kind in boekvorm (want hij publiceerde min of meer terzelfder tijd ook over Van de Passe in het Jaarboek van het Nederlands Genootschap van Bibliofielen en hij schreef een boekje over abecedaria en dan zal ik nog wel van het een en ander niet op de hoogte zijn)?

Bij huisuitgever HES verscheen Het Nederlandse Kookboek 1510-1945. Een bibliografisch overzicht. 't Goy-Houten 1995, 230 pagina's, illustraties, linnen, prijs f95,-. Het eerste deel van de eerste zin van de ‘Hors d'oeuvre’ is enigszins cryptisch: ‘Dit overzicht behelst Nederlandse kookboeken - in welke taal ook - uitgegeven in de Zuidelijke Nederlanden tot

[p. 101]

de afscheiding in 1830, in Nederlands Oost-Indië tot de Japanse inval in 1942 en in Nederland tot het jaar van de bevrijding in 1945.’ De zin zou een stuk duidelijker zijn geworden als het eerste ‘Nederlandse’ was weggelaten, dan staat er precies wat er bedoeld wordt: het betreft alle in het omschreven geografische gebied uitgegeven kookboeken, in welke taal ook. We treffen dus bijvoorbeeld de vertaalde Chomels aan, Escoffier, een in het Frans gestelde Luikse almanak en diverse Maleise kookboeken. Met het slot van de zin wordt bedoeld ‘tot de bevrijding in 1945’.

De bibliografie streeft naar volledigheid, maar aangezien ‘Evenals dat bij kinderboeken het geval is, [...] soms hele oplagen van kookboeken in het niet verdwenen’ zijn, stelt Landwehr een mogelijk ‘entremet en zelfs een dessert’ in het vooruitzicht. Overigens worden niet gevonden, maar wel in Brinkman voorkomende titels, voorzien van een sterretje, gelukkig wèl opgenomen. Ook naar de secundaire kookboeken (de betreffende nummers voorzien van teksthaken) zoekt men niet vergeefs (secreet- of kwakzalverij-boekjes, voorsnij-boekjes), evenals naar reclame-boekjes e.d., voorzover die minimaal tien recepten bevatten. Deze laatste vormen een aparte, tweede afdeling in het boek. De kookboekenlijst telt aldus 475 nummers (de herdrukken krijgen het eerste druk-nummer voorzien van een klein tweetje enz.), het reclame-drukwerk 244. De volgorde is chronologisch, met eventuele herdrukken onmiddellijk bij de eerste druk ondergebracht. Het nadeel dat voor het opzoeken van een latere druk - en dat blijkt niet in alle gevallen uit de titelpagina - altijd het titelregister (het boek bevat ook nog een naam- en een uitgevers-register) moet worden geraadpleegd, weegt dacht ik op tegen het aardige inkijkje hoe populair een kookboek was. Zo bracht onze beroemde ‘Aaltje’ het tussen 1803 en 1878 tot 16 drukken, maar ook het ‘Oost-Indisch Kookboek’ bijvoorbeeld werd van 1866 tot 1941 zeventien keer opgelegd. Het reclame-drukwerk heeft overigens een andere, enigszins ingewikkelde indeling op trefwoord, omdat vaak het jaar van uitgave ontbreekt.

Ten aanzien van de beschrijvingen kan worden gemeld, dat de titel van de eerste druk altijd onverkort wordt weergegeven en bij herdrukken met gelijkluidende titels wordt weggelaten. De boeken uitgegeven vóór 1800 zijn beschreven volgens de STC-regels, wel met de



zonder verder verduidelijkte toevoeging ‘zo veel mogelijk’. Het merendeel van de geraadpleegde exemplaren bevindt zich in openbaar bezit. Deze mededeling wordt gevolgd door zo'n typisch Landwehriaanse toevoeging ‘Gelukkig kon ook geput worden uit privébezit’. Er wordt overigens in de rubriek ‘Exempl.’ nogal eens verwezen naar ‘Priv. coll.(A.)’ en ook naar idem ‘(B.)’. Wie er achter deze A en B schuil gaan, wordt in de literatuurverwijzingen niet opgehelderd. Zijn het misschien de collecties Johannes van Dam en Joop Witteveen, die zo prominent aanwezig waren in de KB-catalogus Kookboeken door de eeuwen heen, Den Haag 1991? Er wordt in de literatuurverwijzingen wel meer niet toegelicht. Niet iedereen zal weten waar Hartung & Har-

[p. 102]

tung zijn domicilie heeft (28,2); Biting, Gastronomic Bibliography krijgt in 19,5 verder geen adres en staat niet opgenomen in de literatuurlijst. In de niet altijd aanwezige rubriek ‘noot’ wordt vaak zeer informatieve inhoudelijke en aanvullende informatie gegeven.

Ik ben nogal een liefhebber van zo vaak mogelijk zo lekker mogelijk eten, dus dit boek kan bij voorbaat op m'n sympathie rekenen. Het vult werkelijk een leemte in de Nederlandse bibliografie. Bovendien, ik zeg het maar eerlijk, bewonder ik het bijna dierlijk bibliofielen-instinct voor mooie oude boeken van de mij persoonlijk niet geheel onbekende schrijver. In die intensiteit komt dat op het ogenblik volgens mij in Nederland niet zo erg veel voor. Al te harde kritische noten, zo al nodig, wil ik daarom niet kraken. Toch blijf ik hiermee zitten: waarom genoegen nemen met vaagheden hier en daar, met nét niet af. Nog één voorbeeld. Onder nummer 2 wordt Gheeraert Vorselman, Eenen nyeuwen coock boeck, 1556, vermeld. Als collatie volgt dan: ‘4^o; Titel-houtsneden. Titel in rood en zwart’, waarna de noot ‘Uniek exemplaar. Een studie hierover zal gepubliceerd worden door Mevrouw Elly Cockx-Indestege in samenwerking met prof. dr. Jansen-Sieben’. Daarna staat dan onder 2,2 vermeld de naar ik aanneem tot nu toe als eerste druk te boek staande thans tweede druk van dit op één na oudste Nederlandse kookboek, met volledige titelbeschrijving en vollediger collatie, die met ‘Titel-houtsnede’ gelijk al het eerste vergelijkende vraagteken oplevert. U zult toegeven: dit roept nogal wat vragen op die minstens in een noot wat bevredigender hadden moeten worden beantwoord. Nu denk je: zijn de dames zo flauw geweest Landwehr vóór hun publikatie



niet van exacte gegevens te hebben willen voorzien? Maar waarom weet hij dan wel dat het boek het 4^o-formaat heeft? En dat de titel meer dan één houtsnede laat zien? Of zijn er meer titelpagina's met één houtsnede?

Een aantal bibliografieën van Landwehr heeft iets ongeduldigs: ik heb er nu lang genoeg aan gewerkt, bovendien, ik moet met de volgende bibliografie beginnen.

F.W. Kuyper