De Boekenwereld. Jaargang 12

[p. 38]

Boekbespreking

Gert Jan de Vries Ik heb geen verstand van poëzie. G.A. van Oorschot als uitgever van poëzie. Amsterdam, G.A. van Oorschot, 1995. 285 p., ISBN 9028208585. f 49, -. Ook verschenen als proefschrift Rijksuniversiteit Groningen, 1994.

G.A. van Oorschot als uitgever van poëzie, luidt paradoxaal genoeg de ondertitel van Ik heb geen verstand van poëzie, het proefschrift van Gert Jan de Vries. Dat klinkt als de badmeester zonder zwemdiploma. Was Van Oorschot inderdaad de vlinderslag niet meester? Dat zou je niet zeggen als je naar het fonds van de gelijknamige uitgeverij kijkt. Van Oorschot heeft tot aan zijn dood in 1987 bepaald niet de geringsten binnengesleept. M. Vasalis, Jan Hanlo, Hans Lodeizen, Judith Herzberg en Rutger Kopland om maar eens een paar dichters te noemen. Als het dan niet zijn poëtisch inzicht was, moet er iets anders zijn geweest dat hem zo'n belangrijk poëziefonds bezorgde.

G.A. van Oorschot (foto Philip Mechanicus).

Met behulp van het bedrijfsarchief is Gert Jan de Vries de fondsvorming gaan onderzoeken. Hij stelt zich de vraag of Van Oorschots ‘geestelijk profiel’ daarin een rol van betekenis heeft gespeeld. Pas aan het eind van het laatste hoofdstuk lezen we wat De Vries met deze term bedoelt: ‘een schets van ideeën, de normen, waarden, criteria, voorkeuren over literatuur, maar ook karaktertrekken, gewoontes, psychisch-sociale toestand, maatschappelijke interesse en idealen.’ Kortom: hoe iemand is. Je hoeft er het boek maar even voor dicht te slaan om daar een glimp van op te vangen. Het portret van Van Oorschot dat het omslag siert, een foto van Philip Mechanicus, toont de uitgever zoals hij volgens de overlevering was: een stuurse, argwanende man die - vermoedelijk door zijn strikje - toch iets heeft van een artistieke anarchist. De Vries trekt een hoofdstuk uit voor de jeugd en jonge jaren van Van Oorschot, die vooral getekend werden door zijn idealisme. Hij was lid van de Jeugdbond voor Onthouding, weigerde dienst en sloot zich aan bij Links Richten. Op 13 september 1945 richtte hij zijn eigen uitgeverij op.

Van Oorschot deed in de beginjaren vrijwel alles alleen, dat wil zeggen, samen met zijn vrouw Hilly van Oorschot-Munneke. Voor het typewerk huurde hij de jeugdige Renate Rubinstein in, maar het boeken inpakken en versjouwen, de aanbieding, de acquisitie en het onderhouden van contacten met de auteurs deed de uitgever bij voorkeur zelf. Zelfs de correctiewerkzaamheden; maar daarin bleek hij geen ster. Een recensent van Pierre Kemps verzamelde gedichten constateerde ‘honderden zetfouten die de tekst af en toe onleesbaar maken’ en stoorde zich aan de slordigheid dat sommige verzen meer dan eens waren afgedrukt. Van Oorschot vond het leuk om alles zelf te doen, vertrouwde koppig ook op eigen kunnen, maar was bovendien grenzeloos zuinig. Papiertjes en touwtjes werden hergebruikt, de boeken verzonden in lege sigarenkistjes - overigens altijd van de duurdere merken.

Niet zuinig was hij als het om boekverzorging ging. Bij de verzameld werk-uitgaven van auteurs die hij belangrijk vond (en dat waren dan doorgaans auteurs in de Forum-traditie) pakte hij flink uit met dundrukpapier, ballon-linnen banden, leeslintjes en een vormgeving van steevast Helmut Salden. Deze befaamde ontwerper sleepte voor Van Oorschot heel

[p. 39]

wat ‘best verzorgde boeken’-oorkondes in de wacht, en betaalde daar duur voor. Salden werd gewoonweg geannexeerd door Van Oorschot, zo lezen we in Ik heb geen verstand van poëzie. Andere uitgevers werden misleid en zouden jarenlang in de waan verkeren dat Salden alleen werk voor Van Oorschot leverde, wat voor Salden een aanzienlijke inkomstenderving betekende. De arme ontwerper werd zelf ook voor de gek gehouden toen Van Oorschot het deed voorkomen alsof Salden van overheidswege niet in de jury van de best verzorgde boeken mocht plaatsnemen. Hij was bang dat als Salden wel in de jury zat, zijn uitgaven geen prijs zouden krijgen, want een jurylid zou toch zeker niet zichzelf bekronen (iets wat tegenwoordig trouwens wel gebeurt bij de ‘best-verzorgde boeken’).

Zo bouwde hij in de loop der jaren aan zijn imago van cultureel-bevlogen uitgever. Een ‘mecenas’ die met de literatuur het beste voorhad, want naast alle zuinigheid die hij etaleerde, werden zo op het oog kosten noch moeite gespaard om de grote Nederlandse auteurs in een respectabel jasje onder ‘het gewone volk’ te verspreiden. Cultuursocialisme heette dat toen nog, en Van Oorschot geloofde er heilig in. Het was het gedachtengoed van zijn grote voorbeeld Jacques de Kadt. Hij kende De Kadt van de OSP, de Onafhankelijke Socialistische Partij, opgericht in 1932 onder het motto ‘Het Socialisme - Nu!’. Dat ‘nu’ hield in dat er zo nodig een socialistische oorlog tegen Hitler gevoerd zou worden. De Kadt verzette zich tegen de groeiende angst voor de massa, verwoord door Ortega Y Gasset en Johan Huizinga. Hij zag genoeg mogelijkheden de massamaatschappij om te smeden tot een ‘intellectuele maatschappij van allen’, en nam daarmee afstand van ‘arbeiderskunst’. De arbeiders moesten veeleer opgestuwd worden in de richting van ‘hogere cultuur’. Zowel voor De Kadt als ook voor Van Oorschot was het communisme daarvoor niet geschikt. Van de CPN moesten ze niets hebben.

Dat anti-communisme viel in de jaren '60 niet goed bij progressieve auteurs, en zijn loyaliteit met De Kadt bracht Van Oorschot dikwijls in de problemen. Diens stukken moesten hoe dan ook en ongeacht de mening van de redacteuren in Van Oorschots tijdschrift Tirade worden geplaatst. Het was deze eigengereidheid die Adriaan Morriën, Joke Kool-Smit en Aad Nuis in 1967 uit de redactie deed stappen. Al gauw verdween ook de laatst

[p. 40]

overgebleven redacteur Gerard Reve, waarna het blad negen jaren onder de alleenheerschappij van de uitgever werd voortgezet.

De Vries besteedt ruim aandacht aan de door Van Oorschot uitgegeven tijdschriften: De Baanbreker, Libertinage en Tirade. Dat moet gezien worden als opstapje naar het eigenlijke onderwerp van zijn proefschrift: het poëziefonds. De Vries ging na in hoeverre deze tijdschriften als ‘fuik’ of als ‘kweekvijver’ fungeerden. De inhoud van De Baanbreker bestond voor slechts 3% uit poëzie. Het blad was bovenal een kweekvijver voor toekomstige medewerkers en adviseurs en daarnaast spreekbuis voor Van Oorschots politieke opvattingen. In de zes jaargangen van Libertinage telde De Vries bijdragen van 50 dichters, maar ook dit blad was meer een ‘kweekvijver’ dan een ‘fuik’, want slechts dertien dichters gaven ook hun bundels bij Van Oorschot uit. Dat lag direct al anders bij Tirade. Dat blad bracht een grote groep nieuwe dichters voort, die, zo blijkt uit het onderzoek van De Vries, niet door Van Oorschot werden ontdekt, maar door alerte redacteuren. Sterker nog, Van Oorschot was geneigd om èlke nieuwe auteur af te wijzen, al gebeurde dat aanvankelijk altijd met redenen omkleed. Daar moet men zich ook weer geen al te beleefde voorstelling van maken. Van Oorschot legde in zijn afwijzingsbrief uit dat de voorgelegde gedichten hem ‘volkomen onverschillig’ lieten, of hij zei dat hij er ‘geen jota’ van begreep. Sommige auteurs, Judith Herzberg bij voorbeeld, ging hij omstandig de les zitten lezen, waarbij hij haar voorstelde essentiële versregels maar uit een gedicht te schrappen. Als troost voor Herzberg mag gelden dat zij het was, die hem de uitspraak ontlokte dat hij geen verstand van poëzie had. Dat mag dan zo wezen, en de voorbeelden die De Vries uit correspondentie aanhaalt, geven hem daarin gelijk, van uitgeven van poëzie had hij wèl verstand. Al was het maar door de wijze waarop hij de publieke opinie met zijn duur uitgevoerde verzameld werk-edities wist te bespelen.

De Vries analyseert haarscherp op welke wijze de uitgever ruimschoots aan subsidies kwam voor enkele van zijn uitgaven, en hij laat zien dat Van Oorschot het statusverhogende effect van de dure verzameld werk-edities ook aanwendde om werk van minder belangrijke geestverwanten gecanoniseerd te krijgen. De lezer van Ik heb geen verstand van poëzie staat dezelfde verbazing te wachten als die van Wim Wennekes' Het mysterie van de Van Miereveldstraat, het boek over die andere Geert, dat ter gelegenheid van de vijftigjarige Bezige Bij eveneens onlangs verscheen. Waar Van Oorschot met name de publieke opinie om de tuin leidde, kon Geert Lubberhuizen, een ontegenzeggelijk charmante figuur, zelfs zijn naaste medewerkers zand in de ogen strooien wanneer hij zijn eigen salaris weer eens liet verhogen. En wie van Lubberhuizens medewerkers en kennissen hoort dat niemand eigenlijk weet of hij ooit wel eens een boek làs, krijgt allengs meer respect voor Van Oorschot die dat wel deed, ook zelf romans schreef en, nou ja, alleen van poëzie geen kaas gegeten had. Lubberhuizen was wel eens jaloers op Van Oorschot, zo lezen we bij Wennekes. ‘Hij heeft nu eenmaal tijd om te schrijven, geen wonder. Hij heeft in zijn fonds alleen maar schrijvers waar hij niets voor hoeft te doen: al die dooie Russen bij voorbeeld’, zei hij. Dat Van Oorschot nog het best op kon schieten met ‘dooie Russen’ was voor Lubberhuizen niet onbelangrijk. De levende auteurs die bij Van Oorschot een vergeefse poging waagden, kwamen daarna vaak bij De Bezige Bij terecht. Hugo Claus bij voorbeeld.

Wennekes schrijft dat Claus zijn roman De hondsdagen wilde onderbrengen bij Van Oorschot, maar zo onbesuisd was om alvast een voorschot te vragen. ‘Geld? Dat heb ik niet’, zou Van Oorschot hebben geantwoord, maar wel kon hij de jonge auteur helpen aan een tijdelijk onderkomen in ‘De Pauwhof’ te Wassenaar. Volgens Wennekes was Claus woedend over dit voorstel, en zouden er daarna nog enige kwaaie brieven zijn gewisseld, omdat Claus inmiddels met de meer vrijgevige Bezige Bij in onderhandeling was. Bij De Vries loopt het verhaal iets anders af. Claus, die eerder al bij Van Oorschot op de stoep gestaan had met een poëzie-uitgave, voelde zich schuldig over zijn transactie met de Bezige Bij en verontschuldigde zich omstandig in een brief. Hij zat nu eenmaal dringend om geld verlegen, legde hij uit. Claus bood in diezelfde brief zelfs aan zijn volgende manuscript weer bij Van Oorschot onder te brengen. Deze reageerde eerst boos, maar schreef drie dagen later alsnog een welwillende brief, maar toen was het al te laat.

Wat de beide Geerten nou echt van elkaar vonden, wordt overigens uit geen van beide boeken duidelijk. Lubberhuizen lijkt zich meer bewust te zijn geweest van zijn rivaal,

[p. 41]

dan andersom. Wennekes citeert hier en daar bij voorbeeld een uitlating van Lubberhuizen waarin hij zich met Van Oorschot vergelijkt. En op het moment dat Van Oorschot uit de PvdA stapte om lid te worden van DS'70, werd Lubberhuizen juist lid omdat, naar hij zelf zei, toch minstens één uitgever lid van de PvdA moest zijn. Afgaand op het boek van Gert Jan de Vries bestond Lubberhuizen voor Van Oorschot niet eens, want zijn naam wordt in Ik heb geen verstand van poëzie niet één keer genoemd.

De manier waarop De Vries het poëziefonds van Van Oorschot heeft geanalyseerd is verrassend, want hij heeft de titels niet ingedeeld naar richting of lichting, maar in ‘formaten’. Met ‘formaat’ bedoelt hij vorm, omvang en uiterlijke verzorging van het boek. Hij onderscheidt losse bundels, cahier-vorm, verzamelde (dicht)werken en de boeken uit de ‘Vignettenreeks’. In zijn boek gebruikt hij op verschillende plaatsen de begrippen formaat en serie door elkaar, zodat niet duidelijk wordt in hoeverre er sprake was van series met een echt concept, of slechts van door toeval bepaalde overeenkomsten.

De Vries gaat zelf na of de ‘Vignettenreeks’ wel of niet een reeks was, en stelt opeens de eis dat er een inhoudelijk eenheid moet zijn om als reeks te kunnen worden aangemerkt. Nu was die er wel, want alle delen bevatten poëzie, maar dat is voor De Vries niet genoeg. Merkwaardig, want in dat geval zouden ook Van Oorschots Stoa-reeks, zelfs de Russische Bibliotheek toch ook teveel verscheidenheid vertonen om voor een reeks te kunnen doorgaan? De vraag naar het seriekarakter van de ‘Vignettenreeks’ blijft bovendien in het luchtledige hangen, want De Vries is verder niet nagegaan op wat voor manier Van Oorschot reclame maakte voor de bundels in dit ‘formaat’. Marketing is sowieso een wat onderbelicht gebleven schakel in zijn onderzoek. Dat is jammer want het is niet onbelangrijk te weten in hoeverre de verschillende formaten als een verkoopstrategie fungeerden.

Hier en daar is De Vries wat te makkelijk over hete hangijzers heengestapt. Zo worden de clichés van ‘de zolders kraken’ en de ‘leeshonger’ tijdens de Tweede Wereldoorlog wel wat gemakkelijk onderschreven. Sommige belangrijke informanten, zoals Rob Nieuwenhuijs wiens plannen voor een tijdschrift ‘om onduidelijke redenen’ niet werden uitgevoerd, zijn om even onduidelijke redenen niet door De Vries gehoord, en van anderen wordt te weinig (of te laat) achtergrondinformatie gegeven, zodat wij niet weten hoeveel gewicht ze destijds in de schaal kunnen hebben gelegd; Sal Tas bij voorbeeld en P.J. Vinken. Het hele fenomeen van ‘aanbevelingen’ van de ene dichter door de andere, zou in het geval van Van Oorschot iets meer aandacht mogen hebben gekregen, wat mij betreft. En over boekprijzen horen we zelden iets, terwijl dat in het licht van Van Oorschots cultuursocialisme toch interessant is. Wie vandaag de dag zou beweren dat de uitgaven van Van Oorschot juist ‘arbeiders’ bereiken, kan wel wat hoongelach verwachten. Was Van Oorschot een snob misschien? Hij was een van de weinige commerciële uitgevers die zich met hand en tand tegen het toch zo ‘sociale’ pocketboek verzette. Pockets waren walgelijk om te zien, zei hij in een interview.

Het ‘geestelijk profiel’ van G.A. van Oorschot wordt getekend door paradoxen. Dat is nog het meest treffend verwoord door Jeroen Brouwers. Hij omschreef hem als een ‘gietijzeren knuffelrinoceros, die als je hem op z'n rug legt mama zegt en als je hem rechtop zet godverdomme.’ Daarom had Gerrit Noordzij, die voor het ontwerp van Ik heb geen verstand van poëzie tekende, uit de fotoserie van Philip Mechanicus niet het portret moeten kiezen, maar die waar Van Oorschot helemaal op staat. Dan was de paradox ook in beeld gebracht. Op die foto houdt Van Oorschot namelijk in zijn ene hand een dikke sigaar vast, en in de andere zijn bril.

Lisa Kuitert