De Boekenwereld. Jaargang 11

[p. 187]

Boekbespreking

Keizer Karels Geschut, Clooten en Poeder: De Belgische bibliografie 1541-1600 en haar belang voor Nederland
Belgica typographica 1541-1600. Catalogus librorum impressorum ab anno MDXLI ad annum MDC in regionibus quae nunc Regni Belgarum partes sunt Nieuwkoop, B. de Graaf, 1968-1994.4 vol. f 1850,

‘Keizer Karels geschut, clooten en poeder’. Ik ontleen dit opschrift aan de titel van het hierbij afgebeelde boekje uit 1543, dat ik als uitgangspunt wil gebruiken om iets te vertellen over het belang van de nu voltooide Belgica typographica 1541-1600 (verder: BT) in het algemeen, en in het bijzonder over het belang van de zestiende-eeuwse Belgische bibliografie voor Nederland.

In 1543 bezoekt Karel V, Keizer van het Duitse Rijk, Koning van Spanje en Heer van de Nederlanden, de Lage Landen, met de bedoeling een eind te maken aan de bedreiging die de Hertogen van Gelderland vormden voor de onder het Bourgondisch gezag verenigde Nederlandse gewesten. Karel voert persoonlijk zijn leger aan en de veldtocht slaagt. De geduchte Karel van Gelder die samen met zijn legeraanvoerder Maarten van Rossem gedurende tientallen jaren de schrik van de wijde omgeving was geweest, was overleden. Willem van Gulik, zijn opvolger, moest het gezag over het hertogdom Gelderland en de Graafschap Zutphen overdragen aan Keizer Karel, die natuurlijk al lang had laten bewijzen dat hij de oudste rechten bezat op de heerschappij over deze landen.

Wat wist de tijdgenoot van deze gebeurtenissen en hoe reageerde hij erop? In de krant kon hij de feiten nog niet lezen, maar toch was hij sinds de uitvinding van de boekdrukkunst voor zijn nieuwsvoorziening niet meer volledig aangewezen op wat hij in de herberg en op de markt hoorde van rondtrekkende marskramers en liedjeszangers. Nieuwstijdingen werden gedrukt en verkocht. Commentaar pro en contra eveneens. Natuurlijk gooiden de kopers daarvan deze geschriften even spoedig weg als u en ik de krant van gisteren of het opinieblad van vorige week, maar zelfs als er heel veel wordt weggegooid, blijft er toch wel eens iets bewaard.

Ik citeer als voorbeeld een paar titels. Articulen des rechts, hoe dat de Keyserlycke Majesteyt, als hertoch van Brabant, rechtelijc

Bt9376 (Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, pamflet 86a.) (fotokbDen Haag).

thertochdom van Gelderlant end tgraefschap van Zutphen inghenomen heeft. Tantwerpen, by my M. Nuyts, 1543. (BT7809).

Een warachtige blijde tijdinge hoe dat die Keyserlijcke Majesteyt met grooter ermeyen [...] afcomt na dese nederlanden, ende hoe veel geschuts clooten ende poeders hy met hem brengt. Tantwerpen, ghedruct by de wed. [C.vanRuremund], [1543] (BTS376).

Een nieuwe ghelderse nederlaghe, warachtelijck binnen acht dagen herwaerts gheschiet, so by Tricht, als by helmont, metten gevanghenen te peer de ende te voete die sy daer ghelaten hebben. Tantwerpen, ghedruct by my P.Snoeys, [1543]. (^6399).

Enzovoort. Ik citeerde een geschriftje over het recht des Keizers, een ander over zijn ‘ermeye’ (= legermacht) die was bewapend met geschut (108 ‘bussen’ = kanonnen) en grote hoeveelheden ‘clooten’ (= kogels) en ‘poeder’ (= buskruit), en een derde over het voorspoedige verloop van de veldtocht. Over deze en andere aspecten zijn uit 1543/1544 nog zeker vijftien verdere geschriften bewaard, op één na allemaal gepubliceerd in de Zuidelijke Nederlanden. Die ene uitzondering (althans de enige mij nu bekende) is een Delftse druk met de titel Een waerachtige nyen tijdinghe betreffende een gevecht op 24 maart 1543 in Gelderland; dit verslag was ‘ghecopieert wt eenen brieue int hof van Brabant ghesonden’ en dus waarschijnlijk een herdruk van een

[p. 188]

niet bewaard Brussels origineel waarvan ook een Antwerpse nadruk is bewaard (£77164).

Interesseerde het de Noordnederlanders niet wat er in en rond Gelderland gebeurde? Natuurlijk wel, maar het typografisch centrum van de Nederlanden lag toen nu eenmaal in Antwerpen (internationaal centrum van handel en dus ook boekhandel), Brussel (nationaal centrum van bestuur en dus overheidspublikaties) en Leuven (universiteit en dus geleerdheid). Pas toen de politieke en militaire gebeurtenissen de splitsing onomkeerbaar hadden gemaakt, moest datgene wat Noordnederlanders lazen, wel in Noord- Nederland worden gedrukt. Als we een wat al te schematische voorstelling van zaken even voor lief nemen, kunnen we zeggen dat vanaf circa 1580/ '90 voor de drukpers de rol van Antwerpen werd overgenomen door Amsterdam, die van Brussel door Den Haag en die van Leuven door Leiden. En voor de internationale boekhandel overvleugelden Amsterdam en een hele reeks verdere Noordnederlandse steden Antwerpen toen al spoedig evenzeer als voor de verdere internationale handel. Maar voor het grootste deel van de periode 1541-1600 vormt de Belgica Typographica voor veel meer dan de helft de voortzetting van de - België èn Nederland bestrijkende - Annales de la typographie Néerlandaise au XVe siècle van M.F.A.G. Campbell en de Nederlandsche bibliografie van 1500 tot 1540 van Wouter Nijhoff en M.E. Kronenberg. Aan een Noordnederlandse pendant van de B 7” wordt trouwens al sinds vele jaren gewerkt door P. Valkema Blouw. Naar het zich laat aanzien zal de publikatie daarvan niet al te lang meer op zich laten wachten.1 Maar deze bibliografie zal slechts functioneren naast de BT: wat de zestiendeeeuwse Noordnederlander van zijn eigen schrijvers en geleerden las, van Erasmus tot Douza, kwam voor een goed deel van Zuidnederlandse persen.

De publikatiegeschiedenis van de BT is een verhaal op zichzelf. Laat ik eerst het resultaat presenteren: Belgica typographica 1541-1600. Catalogus librorum impressorum ab anno MDXLI ad annum MDC in regionibus quae nuncRegniBelgarum partes sunt. Nieuwkoop, B. de Graaf, 1968-1994.4 vol. 28 cm. (Nationaal

[p. 189]

centrum voor de archeologie en de geschiedenis van het boek, II). Vol. 1 [Bibliotheca Regia Bruxellensis) door Elly Cockx-Indestege & Geneviève Glorieux, 1968; vol. 2 [veertig verdere bibliotheken] door Geneviève Glorieux, 1980 (verscheen in afleveringen vanaf 1977); vol. 3 (Aliae bibliothecae Regni Belgarum [vijfenveertig verdere bibliotheken]) door Geneviève Glorieux & Bart op de Beeck, 1994; vol. 4 (Indices) door Geneviève Glorieux & Bart op de Beeck, 1994. Prijs: f 1850,-.

In 1958 begon Elly Cockx de Belgische drukken 1541-1600 in het bezit van de Koninklijke BibliotheekAlbert I te Brussel te beschrijven, daarbij later bijgestaan door Geneviève Glorieux. Daar waren natuurlijk meerdere jaren van plannen maken aan voorafgegaan. In 1968 verscheen het eerste deel. De titel was in het Latijn, de inleiding Nederlands-Frans- Engels en de taal van de catalogus zelf (noten e.d.) Nederlands. Het eerste deel telde 4982 beschrijvingen, alfabetisch geordend behalve dat aan het eind van de letter O de reeks s.v. Overheidspublikaties werd onderbroken door een lijst van 1590 plakkaten, ordonnanties, e.d., chronologisch geordend op jaar en datum van uitvaardiging. Bij het verschijnen was de kritiek zeer positief. Algemeen werd alleen betreurd dat de beschrijvingen noch het bibliografisch formaat geven, noch een opgave van de paginering; in plaats daarvan werd de hoogte van de zetspiegel in mm vermeld. Na de catalogus volgt een groot aantal registers (met opschriften in het Latijn): I: bewerkers, vertalers, opdrachtschrijvers enz.; II: kenspreuken; III: illustratoren; IV: cartografen; V: componisten; VI: drukkers en uitgevers, eerst (kort) alfabetisch, dan (uitvoerig) per plaats. Ten slotte volgen nog addenda en corrigenda. In register I blijken bovendien zonder aankondiging - alle ‘anonieme hoofdwoorden’ (Nieuw, Nieuwe, Nouveau, Nouvelle, Ordonnance, Ordonnances, Ordonnantie, Ordonnantieën, enz.) te zijn opgenomen die voorkomen in de chronologisch geordende lijst overheidspublikaties). Het was duidelijk dat de opzet van de BTzeer grondig was overdacht, maar helaas ook dat de uitvoering op sommige punten wat onhandig of onpraktisch was uitgevallen.

Het tweede deel bevat 2757 beschrijvingen van boeken uit 45 bibliotheken. De meeste bezwaren van het vorige deel zijn verdwenen. Hoewel het bibliografisch formaat nog immer niet wordt gegeven, wordt de paginering wel vermeld en van de zetspiegel wordt niet alleen de hoogte maar ook de breedte opgegeven. De overheidspublikaties staan nu overzichtelijk aan het eind bij elkaar en alle registers (behalve dat op drukkers en uitgevers per plaats) zijn nu gecombineerd in één Index van persoonsnamen, spreuken en anonieme titels (wat de gebruiker een hoop gezoek en geblader bespaart).

Het derde deel wijkt van deze principes niet af. Het bevat 2016 titels uit 48 bibliotheken en brengt het geheel daarmee op 9755 beschrijvingen.

Het vierde en laatste deel vormt de afsluiting en bekroning van het werk: het bestaat uit drie cumulatieve registers die alle 9755 titels in zodanig verkorte vorm geven dat ze, inclusief de verwijzing naar de uitvoerige beschrijving, op één regel passen en een volledige lijst exemplaren per BT-nummer. Het eerste register is een cumulatieve alfabetische lijst van alle titels; deze maakt het gemakkelijk om bijvoorbeeld alle over drie delen verspreide werken van één auteur of alle edities van één werk bij elkaar te krijgen. Hier past overigens wel de waarschuwing dat noch de verwijzingen vanaf naamsvarianten e.d. (van Gaeringus naar Gherinxenz.) noch vertalers, bewerkers en verdere secundaire medewerkers aan een boek in dit register zijn te vinden. Hiervoor blijft raadpleging van de drie delen met hun drie alfabetten en hun drie registers noodzakelijk!

Het tweede register is een chronologische lijst; deze kun je bijvoorbeeld gebruiken om alle pamfletten over de Gelderse oorlog van 1543 te vinden. De derde lijst is een cumulatief register op drukkers en uitgevers en kan dienen om een overzicht te krijgen van de boekproduktie van een stad of het fonds van een uitgever. Dit laatste register stelde mij tevens in de gelegenheid een onderzoekje te doen naar de dekkingsgraad van de BT.

Want de Belgica typographica 1541-1600 is niet de volledige Belgische bibliografie voor de betrokken periode. De BT beperkt zich tot wat er in Belgische bibliotheken is bewaard. En dat is veel, maar niet alles.

Allereerst vergeleek ik dat wat de BT biedt aan drukken uit Leuven met de typografische catalogus (‘het drukkersregister’) van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. Die bezit ca. 140 Leuvense drukken uit de periode 1540-1600; dertien daarvan zijn niet te vinden in de BT: 91% dus wèl.

De befaamde Short-title catalogue of books

[p. 190]

printed in the Netherlands and Belgium [...] from 1470 to 1600 now in the British Museum (London 1965) ontsnapte natuurlijk ook niet aan zo'n vergelijking. Ik deed het boek middenin open en vergeleek de eerste 100 in aanmerking komende titels vanaf het begin van de letter P (tot en met Dat profijt der vrouwen, Thantwerpen 1580?). Achttien daarvan waren niet in de BTte vinden: 82% dus wèl.

Vervolgens beproefde ik een vergelijking tussen de BT en de Plantijnbibliografie van Leon Voet. Dat bleek niet gemakkelijk te zijn; wijze van beschrijven en tellen van edities zijn zo verschillend dat men niet kan volstaan met totalen maar individuele drukken moet vergelijken. Ik koos het jaar 1572 en voerde daarop zo'n detailonderzoek uit. Na eliminatie van deelbeschrijvingen en verwijzingen naar andere jaren e.d., was de conclusie dat BT en Voet voor dat jaar 46 drukken gemeen hebben, dat Voet negentien uitgaven heeft die niet in de BTstaan, en dat de BTéén editie vermeldt die Voet niet kende: een overheidspublikatie over het innen van de twintigste penning (BT 2627, de Franse tekst van Voet 2003). Ook staat in de BTéén editie (in één onvolledig exemplaar) waarvan Voet het bestaan wel kende uit het Plantijnse archief, maar waarvan hij geen exemplaar had gevonden (Voet 944 = BT 8021). Dit komt erop neer dat van Plantijns volledige produktie voor 1572 (67 drukken) er 47 in de BT staan: 70%.

1. De STCN (Short-Title Catalogue Netherlands, de Nederlandse bibliografie voor de periode tot 1800 in opbouw) was en is in eerste aanleg vooral bedoeld voor de zeventiende en achttiende eeuw. De STCN heeft niettemin vanaf het begin ook de periode 1540-1600 meegenomen, hoewel de bibliografie van Valkema Blouw, eenmaal gepubliceerd, voor deze periode veel vollediger zal zijn. Recentelijk is op basis van de bestaande bibliografieën ook de periode vóór 1540 aan de (inmiddels in vele Nederlandse bibliotheken online raadpleegbare) STCN toegevoegd.

Dus, zonder te pretenderen dat dit de definitieve cijfers zijn, stel ik vast: vergeleken met ‘gewone’ collecties als die van de Haagse Koninklijke Bibliotheek en van de Londense British Library, is de dekkingsgraad van de BT 80% à 90%; vergeleken met het volledige fonds van Plantijn (inclusief edities waarvan geen enkel exemplaar bekend is): 70%.

Hoeveel geschut, clooten en poeder Karel V in 1543 bij zich had om de Hertog van Gelderland mores te leren, weten we precies. Van de aard en de omvang van de Belgische boekproduktie van dat jaar hebben we nu dankzij de BT ook een goed overzicht. Als de retrospectieve nationale bibliografie van België voor een willekeurig jaar van de zestiende eeuw kans maakt een dekking van 70% te hebben van alles wat er is geweest en misschien zelfs van meer dan 80% van alles wat er nu nog over is, is dat een fantastisch resultaat, waarmee Belgen èn Nederlanders zichzelf en elkaar kunnen gelukwensen.

J.A. Gruys