De Boekenwereld. Jaargang 11

[p. 131]

Uit de tijdschriften

Staat in Nederland het kinderboek momenteel sterk in de belangstelling nu sinds kort het Kinderboekenmuseum in het Letterkundig Museum opgenomen is, ook in het buitenland krijgt dit onderwerp in toenemende mate veel aandacht. Een speciale dubbelaflevering van het tijdschrift Revue frangaise d'histoire du livre (1994) nr. 82-83, kreeg als titel Le livre d'enfance et de jeunesse en France en is helemaal gewijd aan kinderboeken. Ook in komende afleveringen zullen artikelen over dit onderwerp verschijnen. Uiteindelijk zullen al deze bijdragen tot een zelfstandige monografie gebundeld worden.

De geschiedenis van het kinderboek is in Frankrijk een nieuw onderzoeksgebied, schrijven de beide redacteuren van dit nummer, Jean Glénisson en Ségolène Le Men, terwijl er in Duitsland en Engeland al zoveel aan gedaan is. Overigens ook in Nederland. Want niet alleen kent Nederland een Kinderboekenmuseum, vier jaar geleden verscheen De hele Bibelebontse berg (Amsterdam, Querido, 1990), een boek waarin de geschiedenis van het kinderboek in Nederland en Vlaanderen van de Middeleeuwen tot heden beschreven is. Het besproken nummer van Revue française d'histoire du livre wil dus een aanzet zijn tot een dergelijk standaardwerk. En hoewel het in eerste instantie bedoeld is als geschiedenis van het kinderboek in Frankrijk, staan er ook beschouwingen met een meer algemene strekking in. Zo vraagt Marc Soriano zich in een kort artikel af of het mogelijk is kinderboeken zonder boodschap te maken. Want juist kinderliteratuur is bij uitstek gebruikt bij het beïnvloeden van meningen, bijvoorbeeld in de godsdienststrijd. In een volgende bijdrage beschrijft Jean Glénisson hoe het uitreiken van prijsboeken aan de beste leerlingen aan het eind van het schooljaar - een fenomeen dat ook in Nederland voorkwam getuige de tentoonstelling De prijs is het bewijs die in 1991 in Leuven en later in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag gehouden werd - de ontwikkeling van een speciale literatuur voor kinderen bevorderd heeft. De uitgereikte boeken moesten immers begrijpelijk zijn voor de leerlingen die ze kregen. Catherine Velay Vallantin onderzoekt aan de hand van uitgaven van de Sprookjes van Moeder de Gans van Perrault hoe in de achttiende eeuw een publiek voor kinderboeken ontstond, mede doordat kinderen niet meer thuis of door een leerlingentijd opgevoed werden, maar steeds meer op scholen. Dit illustreert zij aan de hand van de frontispices van de verschillende colportage-edities van de Sprookjes van Moeder de Gans. Bestond aanvankelijk het frontispice uit een afbeelding van een interieur waarin een oude vrouw zat te vertellen met enkele volwassenen of bijna volwassen aan haar lippen en enkele ongeïnteresseerde kleine kinderen op de grond, op latere edities kwam het thema van de oude vertelster nog wel voor maar was dit meer tot een soort symbool geworden en

Frontispice van Perraults Histoires ou Contes du temps passé, avecdes moralités. Uit: Revue français d'histoire du livre (1994) 82-83 (foto kb Den Haag).

namen afbeeldingen uit de sprookjes de belangrijkste plaats in, zoals een afbeelding van Roodkapje. Ook het feit dat de aanvankelijk gruwelijke afloop van dit sprookje - het opeten van Roodkapje door de Wolf - vervangen werd door een einde waarin de wolf op zijn beurt door de jager gedood werd en Roodkapje en grootmoeder levend uit de maag van de wolf te voorschijn kwamen, is volgens de schrijfster een teken van de ontwikkeling van een jeugdig lezerspubliek. Een pedagogische bezorgdheid deed aldus zijn intrede in de kinderliteratuur. Dominique julia bespreekt een tijdens de Franse Revolutie verschenen jeugdboek: de Voyage des Elèves du Pensionnat de l'Ecole centrale de l'Eure dans la partie occidentale du Département, pendant les vancan-

[p. 132]

ces de l'an huit. Avec des Observations, des Notes et plusieurs Gravures relatives à l'Histoire Naturelle, l'Agriculture, les Arts, etc., ouvrage paru en Fan X, à Evreux, chez J.J.L. Ancelle, Imprimeur Libraire, geschreven door François Rever. In het verlengde van de Grand Tours uit de zestiende en zeventiende eeuw wordt in dit boek een reis besproken, waarin allerlei nieuwe gebieden ontdekt worden, zowel geografische als sociale, technische, culturele en politieke. Het boek is dus als het ware een metaforische reis. In een artikel van Michel Manson komt het uitgeven van kinderboeken te Rouen tussen 1700 en 1900 aan bod. Het artikel bestaat uit twee delen. Het eerste deel loopt tot 1845, het tweede deel vanaf 1845. Manson schetst opkomst en ondergang van verschillende uitgevers en series zoals de Bibliothèque bleue en de Bibliothèque morale de la jeunesse. Het ontstaan van fictie voor kinderen in de negentiende eeuw wordt behandeld door Francis Marcoin. Daarbij waren ook buitenlandse auteurs als Walter Scott en Fenimore Cooper voor de Franse markt van belang, maar natuurlijk nog meer Franse auteurs als Hector Malot en Jules Verne. Maar de negentiende-eeuwse Romantiek had nog een ander nieuw genre tot gevolg, namelijk het ontstaan van het prentenboek, zoals Ségolène Le Men in een aardig geïllustreerd verhaal uit de doeken doet. Pierre Amandry behandelt de geschiedenis van de negentiende-eeuwse Librairie Lefèvre et Guérin, een firma die diverse kinderboeken in verschillende formaten uitbracht, welverzorgd, vaak met mooie illustraties in fraaie bandjes. Ten slotte gaan Isabelle en Marc Havelange in op de manier van kijken in literatuur voor jonge dames en schrijft Jean Perrot over George Sand en de jeugdliteratuur. Zoals uit deze opsomming moge blijken vormen de verschillende artikelen geen samenhangend geheel. En hoewel ze elk op zich interessant (kunnen) zijn, is het jammer dat een goed overzicht ontbreekt. Alvorens deze artikelen gebundeld kunnen worden tot een boek als De hele Bibelebontse berg moet er nog heel wat gebeuren!

Het artikel van Manfred Eisenberg in Buchhandelsgeschichte (1994) 2 heeft wel een overzichskarakter. Eisenberg geeft een lijst van 78 Duitse uitgevers die zich tussen 1800 en 1850 in meer of mindere mate met het uitgeven van kinderboeken beziggehouden hebben. Per uitgever wordt aangegeven hoeveel



titels deze geproduceerd heeft, hoe groot het aandeel van jeugdliteratuur in zijn fonds was, jaren van activiteit en een korte karakterisering van de firma en de door haar uitgegeven boeken plus enkele bijzonderheden. Vervolgens analyseert hij de lijst, waarmee hij een indruk geeft van het kinderboekenbedrijf in Duitsland in deze periode. In Marginalien (1994) 134, het tijdschrift van het Pirckheimer- Gesellschaft, wordt aandacht besteed aan één kinderboek, een boek dat ook in Nederland erg bekend is: Struwelpeter of Piet de Smeerpoets. De Frankfurtse arts Heinrich Hoffmann schreef en tekende het boek in december 1844 voor zijn driejarige zoon. Een jaar later werd het door Verlag Rütten & Loening gedrukt. De eerste oplage van 1500 exemplaren, die onder de latere ondertitel Lustige Geschichten und drollige Bilder mit 15 schön kolorierten Tafeln für Kinder von 3-6 Jahren verscheen, was binnen vier weken uitverkocht. Bij dezelfde uitgeverij zouden 585 drukken verschijnen, daarna nog vele bij andere firma's en bovendien werd het boek ook vaak nagedrukt, nageaapt en vertaald, waaronder in het Nederlands. Ook in Aus dem Antiquariat (1994) 10 wordt over het 150-jarig bestaan van Struwelpeter geschreven. Ulrich Wiedmann probeert te verklaren waarom er in de latere versie veel minder bloed vloeit dan in de oerversie en Walter Sauer heeft de advertenties voor de eerste drukken opgespoord. In de tweede aflevering van 1994 van Illustation 63, het Duitse tijdschrift voor boekillustratie dat driemaal per jaar in een oplage van 700 exemplaren verschijnt voorzien van vier originele prenten, bespreekt Inge Sauer de illustraties van een ander bekend kinderboek: Pinocchio. Zo blijkt kinder- en jeugdliteratuur momenteel sterk in de belangstelling te staan.

Nederlandse onderwerpen komen in de

[p. 133]

buitenlandse tijdschriften wat minder aan bod. Tijdens de Frankfurter Buchmesse van 1993 werd bijzondere aandacht geschonken aan Nederland en Nederlandse publikaties. Hierbij moest Nederlands opgevat worden als de taal van wereldwijd circa 22 miljoen mensen. In Marginaliën (1994) 133 geeft Hans Baier in een soort nabeschouwing van die bewuste Buchmesse een beknopt maar helder overzicht van de boekcultuur in de lage landen. Onder meer naar aanleiding van de twee te Frankfurt gehouden tentoonstellingen worden nogmaals de geschiedenis en ontwikkeling van de boekdrukkunst, de Duitse Exil-Literatur uit de jaren 1933 -1945 en vormgeving, typografie en bibliofilie in de twintigste eeuw kort aangestipt. Baier eindigt met statistische gegevens over lezers, uitgevers en de plaats van Nederland als boekennatie.

Daar de geschiedenis van de Zuidnederlandse boekcultuur raakt aan die van Nederland als zodanig mag Le livre & l'estampe (1994) 141 hier niet ongenoemd blijven. Daarin wordt de reconstructie gegeven van een particuliere bibliotheek, en wel die van de magistraat Pierre-Benoït Desandrouin (1742-1811), topambtenaar en tresorier van de Oostenrijkse Nederlanden. C. Sorgeloos geeft een korte biografie van deze aristocraat en een analyse van diens (deels) teruggevonden boekenverzameling. Een korte beschrijving van de 187 teruggevonden boeken is als bijlage bij het artikel opgenomen.

In het zomernummer van 1994 van het prachtig vormgegeven blad Eye houdt Carel Kuitenbrouwer een interview met de Nederlandse vormgever Anthon Beeke (1940). Deze self-made vormgever is met name bekend van zijn affiches, die zelden verzuimen te provoceren. Dat is ook de bedoeling. Aldus probeert hij zijn boodschap indringend over te brengen.

De ontwerpen van Gerrit Noordzij. Uit: Typografische Monatsblätter (1994) 2 (foto kb Den Haag).

Afgezien van een kort intermezzo waarin hij verbonden was aan Total Design, werkt Beeke sinds 1963 als zelfstandig vormgever, vanaf 1987 als directeur van de Studio Anthon Beeke. Hij kreeg vele prijzen voor zijn ontwerpen van posters, boeken, tijdschriften - waaronder Hollands Diep - en kalenders. In het interview komen zijn opvoeding, ontwikkeling en opvattingen aan bod.

De Nederlandse letterontwerper Gerrit Noordzij ontwierp in de loop de jaren een aantal nieuwe letters. Daarvan maakte de drukkerij Koninklijke Van de Garde een poster. Op verzoek van Max Caflisch schreef Noordzij hierbij teksten, die in Typografische Monatsblätter (1994) 2 zijn afgedrukt. Na een korte inleiding wordt over ieder lettertype kort iets verteld. Zo wordt de lezer duidelijk wat Noordzij bij het ontwerpen van de Remer, Ruse, Tret, Kadmos, Burgundica, Algerak en de Ruit voor ogen heeft gestaan. Deze zijn vervolgens overzichtelijk afgedrukt, en geven een boeiend en - ondanks zijn strenge opvattingen - veelzijdig beeld van Noordzij als letterontwerper.

Tot slot nog een klein uitstapje. In hetzelfde nummer van Typografische Monatsblätter schrijft Max Caflisch over Edward Johnston, de ontwerper en naamgever van de beroemde ‘Johnston railway type’, het lettertype dat gebruikt werd voor de bewegwijzering in de Londense metro. Dit artikel gaat over het ontwerp van de New Johnston, een aanpassing aan de veranderde eisen van de tijd van Johnstons letter door Colin Banks.

Marieke van Delft