De Boekenwereld. Jaargang 11

[p. 127]

Boekbesprekingen

Louis Couperus in eerste editie: een overzicht van de oorspronkelijke uitgaven van zijn werk. Samengest. en ingel. door Piet van Winden. Leiden, AIOLOZ, 1994. 48 p., geill. f 17,50. Omslagtitel: Een lent van boeken.

Piet van Winden, de onvermoeibare Leidse antiquaar, vulde een schreeuwend gat in de markt. Hij maakte een overzicht van de oorspronkelijke uitgaven van het werk van Louis Couperus, als toelichting bij een tentoonstelling in zijn antiquariaat Aioloz die in het voorjaar van 1994 te zien was.

Couperus wordt al geruime tijd fervent verzameld. ‘Eerste drukken van Couperus’ is een standaarduitdrukking voor veel mensen. De belangstelling is haast net zo groot als voor boekenweekgeschenken. En daarvan bestaat een prachtige catalogus met kleurenplaatjes, oplagen en wetenswaardigheden (Kees de Bakker & Herman Arnolds, De vijftig boekenweekgeschenken 1932-1985, Amsterdam 1985). Bij Louis Couperus is het niet zo eenvoudig. Zijn 46 titels, uitgegeven tussen 1884 en 1925, deden de mensen destijds in het algemeen niet naar de winkel snellen om ze zo gauw mogelijk te kunnen verslinden. Dat gebeurde eigenlijk alleen met enkele van zijn uitgaven in de jaren 1889-1898. L.J. Veen, zijn belangrijkste uitgever, liet daarom slechts een deel van de gedrukte oplage binden, vaak volgens een bijzonder bandontwerp van bijvoorbeeld Jan Toorop of Chris Lebeau. De rest bleef in plano in het pakhuis, zodat hij een nieuwe, eigentijdse band kon gebruiken als de verkoopcijfers erom vroegen. Die latere boekbanden zijn in de regel minder fraai en origineel.

Zo kent het werk van Couperus in eerste druk niet slechts 46 verschijningsvormen, maar minstens 150. Wat moet nu de liefhebber van de grote romanschrijver, die zijn werk in zo oorspronkelijk mogelijke uitgaven wil bezitten? Is die witwollige dikke pil, waar in blauw ‘De Berg van Licht’ op gedrukt is, een begeerlijke echte eerste uit 1905/1906, zoals je uit de titelpagina kunt afleiden? Op vragen als deze geeft de catalogus Een lent van boeken. Louis Couperus in eerste editie uitgebreid antwoord. In een voortreffelijke inleiding die direct spreekt tot het hart van de verzamelaar, legt Van Winden uit wat met ‘eerste druk’ eigenlijk bedoeld wordt en wat de verzamelaar beweegt. Blijkens de correspondentie tussen Couperus en Veen bemoeide Couperus zich krachtig met de vormgeving van zijn

Louis Couperus, Hooge troeven, Amsterdam 1896. Bandontwerp: H.P. Berlage.

boeken. Maar was de nieuwe titel eenmaal verschenen, dan ging zijn belangstelling spoedig over naar de volgende spruit. Als men dus een zo écht mogelijk exemplaar van De Stille Kracht zoekt, komt alleen de eerste druk in eerste band in aanmerking.

Die eerste banden - die nochtans soms weer in gelijkwaardige varianten bestaan - zijn op postzegelformaat haarscherp in kleur afgebeeld op het omslag van de catalogus. Ideaal voor de verzamelaar! Gevaar dat een Couperusverzameling te veel op een postzegelcollectie gaat lijken, bestaat niet. Veel postzegelcatalogi munten uit in dorheid en saaiheid, terwijl Van Windens liefde voor deze boeken van iedere pagina afstraalt. En welke postzegel wekt met de woorden ‘De nacht over de zee was windstille en zaliglijk zilverlouter na den gloeienden gloor van den dag, en de groote quadrireem gleed gelijkmatig zacht voort, als over een meer, onder een wijd firmament van sterren [...]’ de verwachting dat er zich een langdurig en onblusbaar genoegen aandient in de vorm van een magistraal verhaal?

Boekenweekgeschenken horen wellicht tot de relatief minst gelezen boeken. Maar een Couperusverzamelaar die zijn werk niet leest moet nog geboren worden. Voor deze liefhebbers en hun enthousiaste leveranciers is Een lent van boeken een must. De oplage van 1000

[p. 128]

exemplaren zal wel spoedig uitverkocht zijn. In een tweede druk kunnen de onbelangrijke foutjes verbeterd worden, waarvan haast om op tijd klaar te komen de oorzaak was. Nummering van de titels zou verdere canonisatie bevorderen. Een aanhaling als ‘Van Winden 14’ wordt dan onvermijdelijk in elke fatsoenlijke Couperuscatalogus. Misschien kan tevens de typografie worden herzien, die in enkele opzichten inadequaat en nodeloos lelijk is.

De prijslijst van de (verkoop)tentoonstelling die bij de catalogus is gevoegd, toont helder hoe moelijik het is on die eche, oorspronkelijke uitgaven in goede staat te bemachtigen. Eerste drukken van Couperus'

Louis Couperus, De berg van licht, Amsterdam 1905-1906. 3 dln. Bandontwerper onbekend.

debuut Een lent van vaerzen, van Orchideeën, Eline Vere, Extaze en Noodlot ontbreken. Sommige te verzamelen objecten blijken in goede staat behoorlijk prijzig en toch zeer ver koopbaar. Gezien het aanbod en de vraag zijn de bedragen best redelijk. Wie f 150,- voor een goede eerste druk van Couperus duur vindt, is nog niet van deze wereld.

De Couperusliteratuur wordt door veel verzamelende lezers zonder onderscheid aangeschaft. Dit kleine, sympathieke boekje is eindelijk een leidraad voor de verstandige koper, praktischer dan de bibliografieën die geen informatie geven over de boekbanden, terwijl die juist aan de ‘eerste drukken van Couperus’ hun aantrekkelijkheid hebben verleend.

Paul Snijders

Gudrun Gersmann, Im Schatten der Bastille. Die Welt der Schriftsteller, Kolporteure und Buchhändleram Vorabend der Französischen Revolution, Stuttgart, Klett-Cotta, 1993. 394 p., geïll., ISBN 3608916237. f 102,20.

‘Drugs’ waren al in het pre-revolutionaire Frankrijk een enorm probleem. Het ging hier niet om heroïne, cocaïne of zelfs maar hennep. Met drugs, of liever gezegd ‘drogues’, werd in de lichtstad verboden lectuur bedoeld. Om intensief jacht te maken op de schrijvers, drukkers en handelaren van dit subversieve gedachtengoed werd zelfs een speciale opsporingseenheid in het leven geroepen, de boekenpolitie. Boeken schrijven en uitgeven was onderworpen aan een strak stelsel van voorschriften en regels. Geen manuscript kon zonder toestemming van een koninklijke censor worden gedrukt. En zelfs wanneer het felbegeerde drukprivilege afkwam, betekende dat geenszins een garantie voor verschijning. In het achttiende-eeuwse Parijs kon ook nog het parlement, de aartsbisschop of de theologische faculteit van de Sorbonne het desbetreffende boek verbieden en liep de auteur de kans alsnog voor onbepaalde tijd achter de massieve muren van de Bastille te verdwijnen.

Ondanks alle censuur, verordeningen, decreten en dreigementen lukte het het Ancien Regime niet volledig vat te krijgen op de illegale boekenproduktie en boekhandel. De Franse hoofdstad was vóór 1789 een centrum van de illegale drukwerkindustrie, die een gretig lezerspubliek voorzag van hetgeen

[p. 129]

de overheid bestempelde als ‘verwerpelijk’: gezagondermijnende vlugschriften, pamfletten, zedenbedervende pornografische romans en satirische poëzie. Soms werden deze publikaties ondergronds in Parijs gedrukt, maar veel vaker nog in het veilige buitenland en vandaar naar Frankrijk gesmokkeld.

Wie de boeken van Robert Darnton over dit onderwerp kent, zal daarover kunnen meepraten. Darnton wist aan te tonen, onder meer op basis van zijn fenomenale archiefvondst in Zwitserland, het archief van de Société Typographique de Neuchatel (een grote uitgeverij die het koninkrijk Frankrijk voorzag van verschillende soorten filosofische lectuur, roofdrukken en pornografische best- sellers) dat het juist deze ondergrondse schrijvers en drukkers waren die de kiem zaaiden voor de Franse Revolutie.

Het laatste boek van Gudrun Gersmann, Im Schatten der Bastille, kan gezien worden als een aanvulling op de publikaties van Darnton. Zij is erin geslaagd het brede spectrum van de Franse ondergrondse boekcultuur uit de tweede helft van de achttiende eeuw in kaart te brengen en dan met name die van Parijs. Zij laat zien hoe de censuur in elkaar stak en toont het gecompliceerde netwerk van de verborgen handel met de geheime drukkerijen, de smokkelroutes, maar ook de gevangeniservaringen. Van de vele honderden schrijvers, drukkers, boekhandelaren en colporteurs die tussen 1650 en 1789 de Bastille bevolkten, zijn zo'n 600.000 archiefstukken bewaard gebleven en toegankelijk gemaakt. Gersmann maakt daarvan en van verschillende andere bronnen ruimschoots gebruik (maar liefst 120 pagina's van het boek zijn ingeruimd voor noten en geraadpleegde literatuur). Hoewel zij helaas niet over de vaardige pen van Darnton beschikt en zeker geen nieuwe gezichtspunten aandraagt, weet zij toch uit de dagboekfragmenten, brieven en aantekeningen een levendig beeld op te roepen op grond waarvan de lezer een goede indruk krijgt van de Franse literaire ondergrondse en hoe deze door de overheid werd bestreden.

Je vraagt je als lezer wel af waarom het de Franse autoriteiten niet lukte de gestaag groeiende illegale boekenstroom in te dammen, ondanks alle decreten, verordeningen, politierazzia's en arrestaties. Zelfs openbare boekverbrandingen waren geen uitzondering. ‘Als de beul evenveel boeken gelezen had als hij heeft verbrand, dan moest hij nu een van de geleerdste mannen van het koninkrijk zijn’, was de reactie van Voltaire, wiens Lettres philosophiques al in 1734 op de brandstapel terecht kwam, op de veelvuldige autodafe's. Maar vaak was een dergelijke daad niet meer dan een zwak symbolisch gebaar en verbrandde de beul slechts een stapel oud papier, aangezien de heren van het parlement de verboden boeken voor zichzelf confisqueerden. De vraag bij het lezerspubliek, dat zich niet met de gangbare officiële literatuur tevreden wilde stellen, was kennelijk te groot en de handel in de geliefde ‘drogues’ vormde dan ook een uitermate lucratief bedrijf. De meest geliefde onderwerpen waren pornografie en de vele schandalen, met name over de adel, die de Franse samenleving deden gonzen. Deze roddel en sensatie boden natuurlijk een prachtige afleiding voor de dagelijkse ellende en grauwe realiteit. Hoe obscener, hoe radikaler het geschrift, hoe begeerlijker dat was voor de lezers. Een geruchtmakende zaak was de zogenaamde halsbandaffaire die in de winter van 1786 de gemoederen en de pennen in beweging bracht en nog twee eeuwen daarna stof leverde voor talloze publikaties. Het gerucht ging dat koningin Marie-Antoinette een kostbaar halssnoer aan kardinaal Rohan gegeven zou hebben. Deze laster gaf het koninklijk imago een onherstelbare deuk en zou zelfs zo ver dragen dat Napoleon later de affaire beschouwde als een van de drie oorza ken van de Franse revolutie.

Er zat kennelijk brood in schandalen (en pornografie) en dit maakte de schrijvers, drukkers en handelaren bijzonder creatief. Velen lukte het dan ook het altijd aanwezige gevaar handig te omzeilen. Toch zijn het niet allemaal succesverhalen die Gersmann naar voren haalt. Het bestaan van veel schrijvers en colporteurs was triest, armoedig en meestal uitzichtloos. Het zijn de verhalen van kommer en kwel, van vage hoop en verstoorde illusies en van voortdurend geldgebrek. Als het in de handel helemaal niet meer ging, konden ze altijd nog dienst doen als politiespion, zoals de boekhandelaar Goupil. Deze zou uiteindelijk zelf een tijd in de Bastille doorbrengen, nadat zijn vrouw gepakt was wegens het leuren met in beslag genomen verboden pamfletten.

Na de revolutie bleven opmerkelijk genoeg de censuur en de vervolging van schrijvers en drukkers bestaan. De Bastille was weliswaar veranderd in een ruïne, maar de vrijheid van meningsuiting, zoals die in de Verklaring van

[p. 130]

de Rechten van de Mens was vastgelegd, gold niet voor iedereen. Zeker niet voor hen die in hun publikaties pleitten voor een herstel van de monarchie.

Gerard Groeneveld

Honderd hoogtepunten uit de Koninklijke Bibliotheek. Zwolle, Waanders, 1994. 223 p. ISBN 9066304901. f 59,50.

Om een tentoonstelling van mooie boeken te willen maken, behoeft men geen speciale reden te hebben. Die was er dan ook niet voor de tentoonstelling ‘Honderd hoogtepunten uit de Koninklijke Bibliotheek’. Het moest er gewoon weer eens van komen. Uitpakken met een fraaie tentoonstellingscatalogus wordt steeds gewoner in Nederland. De meeste catalogi die tot nu toe in Nederland verschenen, waren behoorlijk saai, veel zwart-wit illustraties en alleen de echt mooie stukken in kleur. Maar sinds Waanders een patent heeft op prachtig uitgevoerde tentoonstellingscatalogi kon de Koninklijke Bibliotheek niet achterblijven. Er is een keus gemaakt uit het rijke bezit van dekben bijna alle objecten zijn paginagroot in kleur afgebeeld. Bij elke rechtgeaarde bibliofiel moet het hart sneller gaan kloppen bij het doorbladeren van dit boek. En niet alleen de Nederlandse bibliofiel kan zich verlustigen, ook de buitenlandse liefhebber van het Nederlandse boek kan meegenieten, want het is tweetalig: de linkerkolom van elke beschreven pagina bevat steeds de Nederlandse tekst, de rechterkolom dezelfde tekst in het Engels.

In de inleiding wordt niet echt een verantwoording van de keuze afgelegd. De verschillende grote collecties die voor dekbde basis hebben gevormd, passeren de revue en hier en daar wordt verwezen naar boeken uit die collecties die opgenomen zijn in tentoonstelling en catalogus. Men heeft zich overigens niet uitsluitend tot boeken beperkt: tekeningen, prenten, boekbanden en sierpapier komen eveneens bij de hoogtepunten voor.

De catalogus doorbladerend maakt men een tocht door de geschiedenis van het Nederlandse boek, van handschrift tot incunabel, van vroeg drukwerk tot bibliofiel drukwerk. Met name de handschriften en de oude drukken zijn altijd een lust voor het oog in een dergelijke catalogus, temeer daar dat soort werken in de kb, en elders overigens ook, niet zonder meer voor iedereen toegankelijk is Toch bekroop me het gevoel van een déja-vu en de catalogus van een vorige tentoonstelling erbij nemend (Schatten van de Koninklijke Bibliotheek. Acht eeuwen verluchte handschriften. 's-Gravenhage 1980) moest ik constateren dat van de eerste twintig objecten uit deze catalogus de meeste er in die catalogus ook al bij waren. En van die opnieuw getoonde werken zijn dan ook nog eens dezelfde pagina's afgebeeld als in de catalogus uit 1980. Ik bestrijd niet dat getoonde werken inderdaad schatten en tevens hoogtepunten zijn, maar zoals in de inleiding terecht staat gemeld: ‘... een keuze van honderd hoogtepunten [leidt] onvermijdelijk tot een zekere willekeur: er is immers nog veel meer, even belangrijk, en even fraai.’ Enige afwisseling ten opzichte van de vorige keer zou dan ook op zijn plaats geweest zijn. Overigens verbaasde mij de afsluitende opmerking bij ‘hoogtepunt’ 34: de afbeelding is verkleind om het geheel te kunnen laten zien. Wellicht dat een afbeelding overdwars hier soelaas had kunnen bieden, zoals wel gebeurd is bij ‘hoogtepunt’ 69, het brokaatpapier.

De begeleidende teksten zijn niet overal even gelukkig. Bij ‘hoogtepunt’ 26 stuurt de inleidende alinea regelrecht aan op een afbeelding van een Decamerone-uitgave. Maar de tweede alinea is weer een inleiding, en ditmaal tot het boek dat wel afgebeeld is, namelijk De claris mulieribus. Dit euvel treft men ook aan bij diverse andere boeken. In de ijver om er een boekhistorisch verhaal van te maken, overdrijft men de hoeveelheid informatie. Bij ‘hoogtepunt’ 30 krijgen we van hetzelfde laken een pak in de eerste alinea. Opvallend summier komen de achttiende en de negentiende eeuw er in deze tentoonstellingscatalogus van af. Uit deze periode stammen 16 ‘hoogtepunten’ waaronder zich nauwelijks ‘reguliere’ boeken bevinden. En dat terwijl met name de technische ontwikkelingen in de negentiende eeuw een hoge vlucht namen. Uit de twintigste eeuw laat men daarentegen in de gekozen werken hoofdzakelijk de typografische ontwikkelingen de hoofdrol spelen.

Wat er hier en daar op dit boek is aan te merken, feit blijft dat het in de geschiedenis van de Nederlandse boektentoonstellingscatalogi een voorlopig zeer hoog punt bereikt. Laten we hopen dat er een trend is gezet.

Jos van Waterschoot