De Boekenwereld. Jaargang 11

[p. 121]

‘Aldoor maar tekenen, plakken, prutsen en dingen maken.’ In gesprek met Wim Bijmoer
Aafke Boerma en Erna Staal

Vorig jaar werd hij 80 jaar. Een oogziekte maakt hem tegenwoordig het tekenen onmogelijk, maar zijn visuele geheugen is er geenszins door aangetast. Tot in de kleinste details weet Wim Bijmoer (1914) zich zijn tekeningen te herinneren en kan hij erover vertellen. Een omvangrijk deel van zijn collectie is vorig jaar door het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum in Den Haag aangekocht. Die collectie bevat onder andere originele tekeningen van het schaap Veronica en illustraties voor bekende versjesbundels van Annie M.G. Schmidt, zoals Het fluitketeltje, Dit is de spin Sebastiaan en De lapjeskat. Daar is hij erg blij mee. ‘Zo wordt het tenminste goed bewaard en hebben andere mensen d'r ook nog es wat an.’

Bijmoer heeft niet alleen als illustrator gewerkt. Hij heeft een jarenlange carrière achter de rug als decor- en kostuumontwerper in de toneel- en televisiewereld, zowel in Nederland als in het buitenland, maar de meeste mensen kennen hem toch als de man van Dikkertje Dap, het schaap Veronica en, niet te vergeten, Abeltje.

Tekenen is, ook bij het ontwerpen van de decors, de basis van je bestaan geweest. Ben je meteen penseel in de hand geboren?

‘Bij wijze van dan, hè. Er zit wel wat in. Op de lagere school begon het gelijk al. We hadden nog geen papier, maar leien met griffels en dat piepte zo prachtig. Alles wat ik zag, tekende ik op die leien. Stiekem natuurlijk, want op de voorkant van je lei stonden de sommetjes en op de achterkant - de gladde kant - maakte ik tekeningen. Ik was gefascineerd door plaatjes, in de krant, in boeken, maakte niet uit. Uren kon ik er naar kijken, het beeld indrinken. Mijn vader begreep daar niets van. “Moet het tot leven komen?”, vroeg hij altijd.

Op de middelbare school heb ik eigenlijk ook niks anders gedaan dan tekenen. Aldoor maar tekenen, plakken, prutsen en dingen maken. Met Kerstmis en met sinterklaas, met Pinksteren en met Pasen, tekenen. Dat zat er gewoon in.’

Omslagontwerp voor de versjesbundel De lapjeskat (1954) (collectie Letterkundig Museum, Den Haag).

En na de middelbare school?

‘Mijn vader had me graag bij een bank zien werken, “in effecten”. Helaas, ondanks de opleiding aan de Handelsschool heb ik er geen dag aan besteed. Ik ging lessen volgen aan de Kunstnijverheidsschool in Amsterdam. Kunstgeschiedenis werd gegeven door Huib Luns (“een Rubens-achtig type”), de vadervan de toenmalige minister Joseph. Ja, hoe gaat het dan verder... Eerst, zoals dat altijd gaat tot wanhoop van je ouders, een tijdje niks. Vervolgens ging ik als beginnend affichetekenaar werken bij REMAKO, het reclamebureau van Jos van Woerkom, een in die tijd heel bekende affichetekenaar. Daar ben ik een paar jaar volontair geweest voor een tientje in de maand. Mijn vader werkte in die tijd bij de Rotterdamsche Bank op het Rokin en die kwam dan tussen de middag langs en verklaarde mij voor gèk wat ik daar deed! Papier opspannen en nat maken, verf aanmaken. Maar ik heb daar ontzettend veel geleerd. Vooral letters tekenen. En dat is natuurlijk heel belangrijk.’

Wie bewonderde je in die tijd?

‘Als jonge jongen woonde ik in dezelfde straat als Fré Cohen, de Zaaiersweg in Betondorp. Bij die familie kwam ik wel over de vloer. Fré liep altijd te lachen. Toen ik haar nog niet zo goed kende dacht ik, óf ze

[p. 122]

is gek, óf ze ziet overal het leuke van in. Dat laatste was het geval. En die vrouw kon tekenen hoor! Ach, en wie nog meer... Sjollema, Sluijters, Jo Spier en Eppo Doeve. Maar voorbeelden is niet het goede woord. Ik had veel waardering voor hun werk, maar ik zou zelf nooit zo tekenen.’

Op een gegeven moment begon je bij de krant als illustrator...

‘Voor de oorlog heb ik bij Het Handelsblad gewerkt als illustrator en daar leerde ik

Zelfportret van Wim Bijmoer terwijl hij werkt aan het schaap Veronica (collectie Wim Bijmoer).

Wim Bijmoer en Annie M.G. Schmidt bespreken in café Polen in de Kalverstraat in Amsterdam de tekening bij een gedicht over het schaap Veronica, 1954 (foto Frits Gerritsen).

Wim Hora Adema kennen. In de oorlog ben ik voor Het Parool gaan werken, daar zat Wim ondertussen ook. Bij Het Parool heb ik jaren, en dan bedoel ik ook jarenlang, de illustraties gemaakt bij het dagboek van Han Knap en bij het logboek van Evert Werkman. Altijd met plezier gedaan.’

En je leerde er Annie M.G. Schmidt kennen. Ook een jarenlange en bijzondere samenwerking. Waarin week die samenwerking af van die met andere auteurs?

‘Ja, Annie... Da's een verhaal apart. Hoe lang kan het interview worden? 't Komt er op neer dat we op maandagavond telefonisch het versje van Annie bespraken. Ik ging vervolgens aan de slag achter de tekentafel. Versje en tekening kwamen dan donderdags op de redactie samen en verschenen op zaterdag in de krant. We hebben wat afgelachen in die jaren! Fantastisch als je over dezelfde humor beschikt. Je kunt het ook aan de tekeningen zien, ze zijn met enorm plezier gemaakt! De samenwerking met andere auteurs ging natuurlijk heel anders, maar wel goed hoor. Je kreeg het manuscript opgestuurd en dat las je dan. Goed lezen, daar komt het op neer. En dan kreeg ik vanzelf een beeld voor ogen van hier moet een plaatje bij, en hier. Sommige tekenaars willen van de auteur een vrij

[p. 123]

‘Kom, zei het schaap Veronica, ik ga de kopjes wassen./ He ja, zeiden de dames Groen, maar doe een schortje aan,/ en zult u op de porseleinen eierdopjes passen?/ En al de aangekoekte pannen mag u laten staan.’ Tekening voor een Veronica-vers inde bundel Het hele schaap Veronica (1960) (collectie Letterkundig Museum, Den Haag).

gedetailleerde beschrijving van een personage: dik, dun, kort, lang haar, kaal etc. Ik kan me wel voorstellen dat mensen dat willen of nodig hebben, ik doe dat niet. Ik teken in de hoop dat het de voorstelling van de auteur benadert. Dat ging bijna altijd goed, niet alleen bij Annie, maar ook bij Han Hoekstra, Johan Fabricius en anderen.’

Heeft het werken op de krant je manier van werken als illustrator beïnvloed?

‘Dat snelle werken heb ik altijd heel plezierig gevonden. Direct je ideeën uit het niets naar voren laten komen. Kijk, je hebt ook tekenaars, vaklui hoor, die eerst in potlood een opzetje maken op papier en dat vervolgens heel keurig in gaan vullen. Nou, zo kan ik niet werken. Ik kán het wel, maar ik vind er niks aan. De hele spontaniteit is naar de haaien, zal 'k maar zeggen. Ik werk direct met inkt op papier. In het begin moest ik natuurlijk nog wel eens een keer corrigeren, dat deed je dan met wit. Dat is op de originele illustraties ook nog heel duidelijk te zien.’

Zoals bij de vroege tekeningen van het schaap Veronica, daar zijn complete personages weggekalkt.

‘Ja, da's de schuld van Annie... Eerst liet ze de deur opendoen door een huisknecht en vervolgens kwam hij in geen enkel versje meer voor. Dus die heb ik uit de tekeningen moeten halen. Maar in principe is dat corrigeren helemaal niet nodig als je maar goed weet wat je wilt gaan maken.’

Wat is belangrijk voor een illustrator?

‘Materiaalkennis. Je moet tijdens het tekenen niet meer aan de techniek hoeven denken. Je moet weten hoe het materiaal werkt, welk effect je er mee kan bereiken, zodat je een goede keuze kunt maken. Neem bij voorbeeld de illustraties voor Dokter Veelstekels wonderspiegel van A.D. Hildebrand. Daarvoor heb ik boomblaadjes met inkt gebruikt, bij wijze van stempels. Of het omslag van Veertien uilen. Daar heb ik een gemengde techniek voor gebruikt, met van dat glimmende vlechtmatjespapier. Knippen en plakken geeft toch een bepaald effect dat je met tekenen niet altijd kan bereiken. Ik heb vroeger ook veel silhouetten geknipt, veel met papier gewerkt. Dat moet je ook kunnen. Je moet gewoon alles onder de knie willen hebben.

Ik heb me natuurlijk ook nooit bij één ding gehouden. Ik ben niet alleen illustrator geweest, daar heeft u mij reeds fijntjes aan herinnerd. Ik heb decors en kostuums ontworpen [o.a. voor Ja zuster, nee zuster, De stille krachten Hollands Glorie, AB/ES], Dan leer je ook werkelijk álle verschillende materialen kennen. En daarbij komt dan nog een hoop gevoel en intuïtie.

Ook een goed voorbeeld is de bundel

[p. 124]

Omslagontwerp voor Veertien uilen (1952). Collagetechniek met uit papier geknipte uilen en verf (collectie Letterkundig Museum, Den Haag).

Illustratie bij het versje ‘De brug bij Breukelen’ uit de bundel Op visite bij de reus (1956). ‘De brug bij Breukelen is kapot./ Hij brak ineens in tweeën/ en niemand weet hoe 't verder mot./ 't Is net een week gelejen.’(collectie Letterkundig Museum, Den Haag).

Weer of geen weer van Annie. Dan kan je wel een beeld uit één van die versjes halen voor de omslag, maar ik zag een soort park voor me met gazons en alle andere mogelijke dingen en daar heb ik een paar schetsen van gemaakt totdat het uiteindelijk op van dat bruine pakpapier terecht kwam. En dat gaf een heel aardig effect.’

Omslagontwerpen zijn natuurlijk een ander verhaal dan illustraties voor het binnenwerk. Verzorgde je bij jouw ontwerpen ook altijd de typografie?

‘Meestal wel, ja. Dat zat gewoon in de tekening gebakken. Niet dat ik dat het leukste vond, hoor. Ik ben een beeldgek. Sommige mensen kunnen helemaal lyrisch worden van een haaltje aan een bepaald lettertype. Doet me weinig, maar ik weet natuurlijk wel wat ik mooi en lelijk vind. Dus hield ik het vaak - bijna altijd - in eigen hand.’

Waf maakt een tekening in jouw ogen tot een goede tekening?

‘Ja zeg juffrouwen, wilt u nog meer weten? Schoenmaat, boordmaat, u zegt het maar hoor. Een goede tekening...? Het allerleukste zijn toch de tekeningen met een knipoog. Vaak komt dat er vanzelf in terecht, 't Is niet zo dat je van tevoren al aan een bepaalde grap denkt. Het sluipt erin. En er moet spontaniteit in zitten, “Schwung” zo u wilt. Het moet je raken. Van sommige tekenaars denk ik, knap van jou hoor, maar het doet me niks.

Het papier laten spreken, dat is belangrijk. Neem Jenny Dalenoord, die weet met eenvoudige middelen, een zwarte en een rode kleur zoveel expressie te bereiken. En Fiep Westendorp, de liefde voor kinderen die daar uit spreekt! Er zit veel meer diepgang in dan je op het eerste gezicht zou denken. Ze denkt heel goed na over de dingen die ze maakt. De manier waarop zij kinderen en hun houdingen tekent, de wijze van lopen met hun kontje achteruit en die handjes, zo... Dat getuigt van een grote betrokkenheid en humor. Bij Fiep is het nooit boosaardige humor. Maar wie ik ook erg goed vind, zijn Peter van Straaten en Jaap Vegter. Die snerpende visie, dat maat schappijkritische in hun werk, daar houd ik

[p. 125]

van. De “echte groten”, neem bijvoorbeeld Daumier, hebben dat ook altijd gehad. Die hebben zich altijd tegen de samenleving afgezet. En er moet altijd iets van jezelf in zitten. Een tekening is een persoonlijk visitekaartje.’

Hoe belangrijk vind jij de uitgever?

‘Zeer belangrijk natuurlijk. Hij moet zich natuurlijk niet inhoudelijk met de illustraties gaan bemoeien, maar zorgen voor mooie uitgaven, goed papier, goed bindwerk. Een uitgever moet wel verstand van materialen hebben. Dus geen krijttekeningen op glad papier en geen fijne inktlijntjes op opdikkend papier. Desastreus, dat soort keuzes. De vroegere versjesbundels van Annie en mij zagen er altijd zeer verzorgd uit. Het was voor mij altijd weer een aangename verrassing. Het bindwerk, de papierkeuze. Reinold Kuipers en zijn Arbeiderspersboeken, daar had je een blind vertrouwen in.’

Je meeste werk is in zwart-wit getekend, dat bracht de krant natuurlijk ook met zich mee. En dan komt ineens Het beertje Pippeloentje in, mogen we wel zeggen, ‘hard edge’-kleuren.

‘Het beertje Pippeloentje was mijn allereerste boekje in kleur bij de Arbeiderspers. Ik heb bij het maken gewoon ecoline genomen. Ik hou van kleur en niet van die zweverige, Engelse pasteltinten. Duidelijk herkenbare

Omslagontwerp voor De A van Abeltje (1955), het vervolg op Abeltje (1953), de avontuurlijke liftjongen (collectie Letterkundig Museum, Den Haag).

Illustratie bij het versje ‘Ziek’ uit de bundel Het beertje Pippeloentje (1958). ‘Lust geen appel- tjes en geen peertjes,/ speelt niet met de andere beertjes,/ wil niet wandelen in 't plantsoentje, arme zieke Pippeloentje...!’ (collectie Letterkundig Museum, Den Haag).

[p. 126]

kleuren. Het moet ook herkenbaar zijn voor een kind. Als het beertje een blauw jasje draagt, moet het ook hemelsblauw zijn. En een zonnebloem is géél. Niet beredeneren of het wel esthetisch verantwoord is, maar gewoon een gezellig, vrolijk plaatje maken.’

In het gesprek heb je gepraat over tekeningen van kunstenaars die jij bewondert. Welke van je eigen tekeningen vind je de leukste?

‘De tekeningen van het schaap... Daar kan je nog altijd aan zien met hoeveel plezier ze gemaakt zijn. Of De toren van Bemmelekom, dat vind ik nog altijd een van de leukste omslagen. Vooral de truttigheid die er uit spreekt, dat jongetje met zijn katapult en het erwtje...’

Waarom ben je opgehouden met het illustreren van boeken?

‘Dat is vanzelf gegaan. Je wordt niet meer gevraagd als boekillustrator. Er komen anderen... Alleen het vervelende is natuurlijk dat er op die manier ook creaties van je afgenomen worden. Neem bij voorbeeld Pippeloentje, dat is mijn creatie. Een aantal jaren geleden is dat door Jan Jutte geïllustreerd en onlangs door Harrie Geelen. Het bundeltje is er gekomen omdat Annie zo enthousiast was over mijn tekening van het beertje, daar is Pippeloentje toen uit ontstaan. Maar goed, zo gaat dat soort dingen. En ondertussen werkte ik meer en meer voor de televisie, waar ik ook een fantastische tijd heb gehad. Daar kan ik ook nog uren over vertellen.’

Tijdens de thee met appeltaart én bonbons praten we nog na met Wim en Manna, met wie hij al meer dan 50 jaar samen is. De gedachte aan de televisiewereld maakt inderdaad een nieuwe stroom anekdotes los. Een biografie van Bijmoer zou, mocht het selecteren niet je sterkste kant zijn, encyclopedische vormen kunnen aannemen.