De Boekenwereld. Jaargang 11

[p. 71]

De tachtigjarige oorlog van Presser
L.G. Saalmink

In het oorlogsjaar 1941 verscheen bij uitgeversmaatschappij Elsevier te Amsterdam De tachtigjarige oorlog, een kloek boek van zo'n 300 pagina's. Zoals bekend bestond er in de oorlog een grote leeshonger. Het boek is boeiend geschreven en bevat vele illustraties, en de Nederlandse vrijheidsstrijd was in die jaren natuurlijk een aantrekkelijk onderwerp. Aantrekkelijk ook, bijvoorbeeld omdat op pagina 286 ‘een simpel versje van welgeteld acht regels’ van Daniël Heinsius wordt geciteerd, ‘dat ons altijd een van de schoonste heeft toegeschenen, die ooit in onze taal gedicht zijn’. Het gedicht heeft als titel ‘Aanspraak aan de Spanjaarden’ en bevat onder meer de regel: ‘Al daar gij niet en zijt daar is ons Vaderland’. Het ligt voor de hand dat de toenmalige lezer hier in de marge een (denkbeeldig) uitroepteken plaatste en de titel in gedachten veranderde in: Aanspraak aan de Duitsers. Overigens maakt het achtregelig versje deel uit van een omvangrijker gedicht uit Daniël Heinsius' Nederduytsche poëmata (1616).^1.

Elsevier-uitgave van De tachtigjarige oorlog uit 1941. Titelblad en titelprent (exemplaar L.G. Saalmink).

Een nauw verholen mystificatie

De tachtigjarige oorlog is volgens de titelpagina geschreven ‘door prof. dr. J. Romein, B.W. Schaper, dr. A.C.J. de Vrankrijker, dr. R.E.J. Weber [en] dr. J.W. Wijn’. Deze namen zijn ook vermeld in de tweede druk, van hetzelfde zetsel gedrukt, die in 1942 werd uitgegeven. De derde druk verscheen in 1948 en daarin wordt dr. J. Presser als auteur vermeld, die als medewerkers heeft gehad de bovengenoemde Romein, De Vrankrijker, Weber en Wijn.^2. Er is bovendien een Voorbericht in opgenomen, waarin de schrijver (J. Presser) een artikel aanhaalt uit Vrij Nederland van 14 juli 1945, dus vlak na de bevrijding, van B.W. Schaper; hierin deelt Schaper mee dat niet hij maar Presser, die ‘goed en wel uit een tijdelijke ‘quarantaine’ is opgedoken,’ de auteur is van de meeste hoofdstukken.

Dr. J. Presser (foto Collectie Letterkundig Museum, Den Haag).

Schaper spreekt in zijn artikel in Vrij Nederland ook over een ‘onvoorzichtig boekhandelaar’ die ‘kennelijk goed ingelicht’ was en die de bezetters op weg hielp ‘door in z'n étalage naast het boek een

1. De officiële titel ervan is: ‘Op de doot ende treffelicke victorie van [...] Jacob Heemskerck, Admirael [...]’. Zie Daniël Heinsius, Nederduytsche poëmata, Faksimiledruck nach der Erstausgabe von 1616, hrsg. und eingel. von Barbara Becker-Cantarino, Bern [etc.]. Peter Lang, 1983, p. A2r-[A4r]. Het gedicht is besproken door S.F. Witstein in haar Funeraire poëzie in de Nederlandse Renaissance, Assen 1969, p. 135-161, die de betreffende passage ‘het meest bekend’ noemt (p. 159). Het is mogelijk dat de acht regels, eventueel met de titel, naar een bloemlezing zijn geciteerd.

2. Het boek is daarna nog herdrukt in 1963,1975 en 1978.

[p. 72]

kaartje te leggen waarop als werkelijke auteur in plaats van B.W.Sch. de naam van dr. J. Presser werd vermeld’. Hier wordt de suggestie gewekt dat het slechts aan een gering aantal betrokkenen en een enkele goed ingelichte boekhandelaar bekend kon zijn, dat Presser bij het schrijven van De tachtigjarige oorlog was betrokken. Dit is

Omslag van De Boeken wereld, 1941-1942 (exempmink).laar L.G. Saal

echter onjuist. Immers in een advertentie in het Nieuwsblad voorden Boekhandel van 15 januari 1941 staat: ‘Binnenkort zal verschijnen: De tachtigjarige oorlog, door Prof. Dr. J. Romein, Dr. J. Presser, Dr. A.C.J. de Vrankrijker, Dr. R.C.[sic]J. Weber en Dr. J.W. Wijn. Een uiterst belangrijk standaardwerk, populair geschreven en voorzien van talrijke platen en kaarten over de roemrijke periode van onze geschiedenis. Uitvoerige mededeelingen hierover volgen weldra. Elsevier Amsterdam.’ In het Nieuwsblad van 18 juni 1941 deelt Elsevier vervolgens mede: ‘De aangevraagde prospectus van De tachtigjarige oorlog en van de nieuwe Winkler Prins worden thans gedrukt en zullen binnenkort worden verstuurd.’ Maar pas in het nummer van 2 oktober 1941 van het Nieuwsblad is De tachtigjarige oorlog beschreven als nieuwe uitgave maar nu met de auteurs, zoals ze op de titelpagina voorkomen, dus met de naam van Schaper, en zonder die van Presser.

Het Nieuwsblad is natuurlijk een vakblad voor boekhandelaren; maar ook de gewone koper van boeken, die de vijftiende jaargang van De Boekenwereld, keuze catalogus voor 1941-1942, kreeg aangereikt, kon daar op pagina 66 De tachtigjarige oorlog beschreven vinden, met vermelding van de naam van Presser.^3. Als hij het boek (gebonden f 6,90) echter bestelde of na verschijning kocht, trof hij niet meer de naam Presser aan, maar wel die van Schaper.

3. Het exemplaar dat ik heb gezien van De Boekenwereld is blijkens de omslag verspreid door De Moderne Boekhandel te Amsterdam, maar het tijdschrift werd ook door andere boekhandelaren, met vermelding van hun eigen naam gedistribueerd. Aangezien de voorletters van Weber correct zijn vermeld als R.E.J., en niet zoals in het Nieuwsblad van 15 jan. 1941 als R.C.J., berust de beschrijving in De Boekenwereld waarschijnlijk op de prospectus van Elsevier. Deze prospectus heb ik echter niet aangetroffen in de collectie van de Bibliotheek van de Vereeniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels.

Het waarom van de mystificatie

Schaper schrijft in zijn door Presser geciteerde artikel uit Vrij Nederland in verband met de onvoorzichtige boekhandelaar ook: ‘Maar de Gestapo kon toen blijkbaar toch ook niet op elke slak zout leggen.’ Zou de verschijning van De tachtigjarige oorlog, met vermelding van de naam Presser, in 1941 dan niet toegestaan zijn geweest? Presser zelf zegt in zijn Ondergang. ‘De door de uitgeverij Elsevier in december 1940 aan hem [Presser] opgedragen Geschiedenis van de Tachtigjarige Oorlog [sic] kon in mei 1941 slechts verschijnen met een door een vriend niet zonder persoonlijk risico geleende naam (dr. B.W. Schaper)’,^4. Wat de verschijningsdatum betreft moet Pressers geheugen hem hebben bedrogen^5., maar het is wel mogelijk dat de kopij al in mei 1941 gereed was. Immers, nadat in november 1940 het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten was opgericht, werd in de loop van 1941 een vergunningenstelsel ontworpen voor papiertoewijzing.^6.

Formeel gezien gold er in oktober 1941 nog geen publikatieverbod voor joden, want pas in november 1941 is bepaald dat iedereen, die meewerkte aan de produktie van cultuurgoed, verplicht was lid te worden van de Kultuurkamer, terwijl tezelfdertijd joden werden uitgesloten van het lidmaatschap van de Kultuurkamer.^7. Auteurs^8. van wetenschappelijke werken hoefden zich niet bij de Kultuurkamer te melden.^9. Voor haar biografie Jacques Presser heeft Nanda van der Zee de toenmalige directeur van Elsevier, J.P Klautz, geïnterviewd en zij schrijft dat Klautz het niet meer aandurfde

4. J. Presser, Ondergang, de vervolgingen verdelging van het Nederlandse jodendom 1940-1945, 5e opl., 2 dl., 's-Gravenhage, 1965, dl. 1, p. 73. Zie over Schaper de biografische schets door H.L. Wesseling in: Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden 1991-1992, p. 161-173. Hier wordt gezegd dat Pressers boek ‘tijdens de oorlog niet onder zijn eigen naam mocht worden gepubliceerd’ (p. 164).

5. Merkwaardig is ook dat Presser in het voorbericht bij de derde druk zegt: ‘Was het bij de voorgaande drukken nog het veiligst, alle namen, dus ook de hunne [die van de medewerkers], zoveel mogelijk te verdonkeremanen, er is thans geen reden meer te verzwijgen [...] dat de heren Romein, Wijn, Weber en De Vrankrijker resp. het eerste, het zevende, het achtste en het elfde hoofdstuk voor hun rekening hebben willen nemen’, in de eerste en de tweede druk is het eerste hoofdstuk ondertekend door J. Romein; vervolgens is het zesde ondertekend door B.W. Schaper, het zevende door J.W. Wijn, het achtste door R.E.J. Weber, het tiende door B.W. Schaper, het elfde door A.C.J. de Vrankrijker, en het twaalfde en laatste hoofdstuk door B.W. Schaper. In de inhoudsopgave zijn deze namen echter niet opgenomen.

6. De nieuwe orde en de Nederlandse letterkunde 1940-1945, catalogus van de tentoonstelling gehouden in [...] de Koninklijke Bibliotheek [...] samengesteld door Jan Jaap Kelder [et al.], 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 1985, p. 61; De verboden muze, onderdrukking van kunst en kultuur 1933-1945, [catalogus] Joods Historisch Museum, [Amsterdam, 1970I, p. 15.

7. De verboden muze, p. 8.

8. L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, dl. 5, II, 's-Gravenhage 1974. p. 779. aant. 2.

9. Wel was het vanaf 22 april 1942 verboden onder een niet goedgekeurd pseudoniem te publiceren, zie Nieuwsblad, 7 mei 1942.

[p. 73]

‘om het boek onder Jacques’ eigen naam uit te geven. Schaper ‘leende’ zijn naam ‘uit'.’^10. Omdat immers het Boekenweekgeschenk van 1941 op Duits bevel moest worden teruggenomen, mogelijk vanwege de jood se afkomst van redacteur Victor van Vries-land^11., is het aannemelijk dat uitgever El sevier moeilijkheden of inbeslagname vreesde, en het dus niet meer aandurf de naam Presser in het te publiceren boek te vermelden.

10. Zie Nanda van der Zee, Jacques Presser, het gelijk van de twijfel, een biografie, Amsterdam 1988, p. 118-121.

11. Zie hierover uitvoerig Jan Blokker, De kwadratuur van de kwatta-reep, zestig jaar collectieve propaganda voor het Nederlandse boek, Amsterdam 1990, p. 76-79.

Verboden

Volgens het artikel van Schaper in Vrij Nederland is De tachtigjarige oorlog zo goed ontvangen, ‘dat de bezetters weldra verdere verspreiding verboden. Motief: de belangstelling voor de geschiedenis des vader-begon te abnormale proporties aan te nemen!’ Ook Nanda van der Zee zegt dat het boek ‘nog vóór het verbod van de Duitsers [...] in 1942 een tweede druk beleven zou.^12. Nu komt het boek weliswaar niet voor in de in het Nieuwsblad opgenomen opgaven van verboden boeken, of in de lijsten van verboden boeken die ter Bibliotheek van de Vereeniging ter bevordering van de belangen

De vermelding van De tachtigjarige oorlogi n De Boekenwereld, 1941-1942.

des Boekhandels en op het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie^13. worden bewaard, maar in de jaaraflevering over januari-december 1941 van Brinkman's cumula tieve catalogus van boeken is het opgenomen met de aantekening: ‘Uitgave is verboland den’.^14. Opmerkelijk is nog dat het boek ook voorkomt in de Lijst van boeken, die niet geleverd kunnen worden, 1 mei 1943, maar daar met de aantekening: ‘Uitverkocht en een herdruk thans niet in voorbereiding’.^15. Omdat De tachtigjarige oorlog in het Nieuwsblad is opgenomen en in de Brinkman, kan het boek, zoals het is verschenen, en ondanks het verbod, niet als een illegaal of clandestien werk worden beschouwd. Dat het toch is opgenomen in Dirk de Jongs Het vrije boek in onvrije tijd, komt omdat het behoort tot de ‘kleine aparte groep’ van ‘het werk van de auteurs van Joodsen bloe de en van de Duitse deserteurs’.^16.

De tachtigjarige oorlog is waarschijnlijk niet onder de naam van Presser maar onder die van Schaper gepubliceerd, omdat men de gang van zaken met het Boekenweekvan geschenk van 1941 vreesde dat het boek anders uit de handel genomen zou moeten.

De vermelding van De tachtigjarige oorlog in Brinkman's cumulatieve catalogus van boeken, 1941. (exemplaar L.G. Saalmink)

12. Van der Zee, op. cit. (noot 10), p. 118. Ook Lisette Lewin, Het clandestiene boek 1940-1945, Amsterdam 1983² zegt: ‘Naar Schapers werk was onmiddellijk na verschijnen zoveel vraag dat de Duitsers gelastten het uit de handel te nemen’(p. 7).

13. Blijkens mededeling van de hoer R. Kruis van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie van 5 febr. 1993.

14. Brinkman's cumulatieve catalogus van boeken, die van januari tot en met december 1941 in Nederland en Vlaanderen zijn uitgegeven of herdrukt [...] door G.J. van der Lek, Leiden [1942], p. 416. Volgens de opgave daar is De tachtigjarige oorlog in de maand-aflevering van september van de Brinkman beschreven. De tweede druk uit 1942 heb ik in de jaaraflevering voor 1942 niet vermeld gevonden. De Brinkman voor 1941 is volgens de Brinkman voor 1942 (p. 77) in maart 1942 verschenen. Als we ervan uitgaan dat Elsevier niet een als zodanig aangeduide tweede druk zou uitgeven van een boek dat al was verboden, moet de tweede druk vóór maart 1942 zijn verschenen.

15. Den Haag, Nederlandsche Boekverkoopers Bond, [1943], p. 15. Vriendelijke mededeling van R. Kruis van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie.

16. Dirk de Jong, Het vrije boek in onvrije tijd, bibliografie van illegale en clandestiene bellettrie, Schiedam, Interbook International, 1978, repr. van de ed.-1958, nr. 1016. Het boek is ook opgenomen in: Clandestiene drukken op letterkundig gebied tijdens de Duitse bezetting in Nederland gedrukt, [Amsterdam], Universiteitsbibliotheek, 1967, nr. 384.

[p. 74]

Gedicht van Presser voor Bernard, ingeplakt in exemplaar De tachtigjarige oorlog (exemplaar A.G. van der Steur).

worden. De verklaring van Schaper dat De tachtigjarige oorlog is verboden, wordt bevestigd door de vermelding in de jaaraf-levering-1941 van de Brinkman. Dat het boek is verboden, kan komen vanwege de ongewenst grote belangstelling voor de vaderlandse geschiedenis, maar daarbij kan ook een rol gespeeld hebben dat de autoriteiten, net als de oplettende lezers van het Nieuwsblad en van De Boekenwereld. konden weten dat de naam van Presser was vervangen door die van Schaper.

[p. 75]

Bijlage

Een Sinterklaasgedicht van Presser

Lezing van de kopij van het artikel van de heer Saalmink herinnerde mij aan een exemplaar van de eerste druk van De tachtigjarige oorlog dat ik in 1981 in een lot bij de veiling van Van Stockum kocht. Op het schutblad van het boek zat namelijk het op p. 74 afgebeelde blaadje geplakt met een sinterklaasvers van de Pressers voor een zekere Bernard, waarin Presser een woordspeling maakt op zijn eigen naam en op die van Schaper.

Uit een ander boek in hetzelfde lot bleek dat Bernard staat voor mr. B.A. van Schaik.

A.G. van der Steur