De Boekenwereld. Jaargang 11

[p. 25]

Uit de tijdschriften

Jaarboeken

Aan het slot van het interview met Jos van Waterschoot in het vorige nummer van De Boekenwereld merkte Quaerendo-redacteur A.R.A. Croiset van Uchelen over het op stapel staande Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis op, dat het ‘ook artikelen die voor [Quaerendo] geschikt zijn, [zou] kunnen plaatsen. Kijk, het is geloof ik een typisch Nederlands verschijnsel om de zaken zo te versnipperen. We hebben straks dat jaarboek, we hebben Quaerendo, we hebben de Vereniging van Bibliofielen, we hebben De Boekenwereld, we hebben al die werkgroepen. [...] Het beste zou naar mijn idee zijn dat er één overkoepelende vereniging was, een soort van Bibliographical Society.’ Hoewel dat misschien nog niet met zoveel woorden is gezegd, is het de intentie van de Nederlandse Boekhistorische Vereniging deze rol te gaan vervullen. Er zal echter enige tijd over heengaan voor het werkelijk zo ver is. De afwachtende houding die de jonge vereniging in een aantal gevallen moet overwinnen hangt mogelijk mede samen met het feit dat zowel het bestuur ervan als de redactie van het jaarboek gerecruteerd zijn uit de universitaire boekwetenschap. De geleerde antiquaren, die in de negentiende eeuw aan het begin van de Nederlandse boekgeschiedenis hebben gestaan, en die tot op heden een niet onbelangrijke rol spelen bij de geschiedschrijving van het boek, lijken vooralsnog een beetje aan de zijlaan te staan. Het is echter onjuist een initiatief als het Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis (Leiden, NBV, 1994, 228 blz.) te beoordelen op witte plekken. En, ik zeg het maar meteen, de jonge vereniging heeft met dit eerste jaarboek een indrukwekkend visitekaartje afgegeven. Toen afgelopen zomer kort na elkaar het eerste Jaarboek van het Nederlands Genootschap van Bibliofielen en het eerste Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis verschenen, moet Croiset van Uchelen met schrik geconstateerd hebben, dat zijn voorspelling maar al te zeer bewaarheid is geworden en dat de meeste, zo niet alle, artikelen in beide jaarboeken in Quaerendo niet hadden misstaan (zoals ze dat ook niet zouden hebben in De Boekenwereld).

Het eerste Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis opent met een bijdrage van eindredacteur Han Brouwer, getiteld ‘De vele geschiedenissen van het boek’, waarin hij een overzicht schetst van de boekgeschiedschrijving in Nederland. Want het onderzoeksobject mag dan oppervlakkig bezien hetzelfde zijn, het boek, de methoden die daarop in de loop van anderhalve eeuw zijn losgelaten verschillen sterk. Brouwer begint zijn historiografie met negentiende-eeuwse geleerde antiquaren als A.C. Kruseman en Frederik Muller, die hij omschrijft als ‘representanten van een informele kring van verzamelaars, liefhebbers, bibliothecarissen, bibliografen, uitgevers en publicisten die tezamen als de eerste generatie boekhistorici kunnen worden aangemerkt’. Een tweede generatie ziet Brouwer in de jaren vijftig ontstaan aan de Universiteit van Amsterdam rond de hoogleraren H. de la Fontaine Verwey en Wytze Hellinga. Deze dragen zorg voor een, aldus Brouwer, ‘professionalisering [mijn cursivering, HH] en academisering van het boekhistorisch onderzoek’. Tenslotte onderscheidt hij een derde generatie die de laatste anderhalf à twee decennia van zich doet horen en die ‘onder de driekleur van produktie, distributie en consumptie - de ramen en deuren van de wereld van het boek wijd open zet’. Want hoewel de opbouw van Brouwers betoog suggereert dat de generaties elkaar in de tijd opvolgen, is dat niet de reden waarom hij van verschillende generaties spreekt. Deze generaties onderscheiden zich in zijn ogen vooral doordat hun onderzoeksterrein zich steeds verder uitbreidt. En daarin heeft hij natuurlijk gelijk, want eigenlijk is de eerste generatie boekhistorici nog steeds onder ons, alleen heten de representanten niet meer Kruseman en Muller, maar De Graaf en Landwehr, om, niet geheel willekeurig, twee namen te noemen. Als de Nederlandse Boekhistorische Vereniging ooit de overkoepelende rol wil gaan spelen, die zij beoogt, dan moet ze deze geleerde antiquaren hartelijk omarmen. Zij hebben niet alleen zelf belangrijk boekhistorisch onderzoek gedaan (ik noem alleen maar Landwehrs recente bibliografie over VOC-publikaties), maar daarnaast als uitgever veel boekhistorisch onderzoek toegankelijk gemaakt. Wat zou de Nederlandse boekgeschiedenis zijn zonder het imposante bibliografische fonds van Uitgeverij De Graaf te Nieuwkoop?

Aan het eind van zijn overzicht concludeert Brouwer: ‘Hedentendage lijkt in plaats van een eenduidige discipline veeleer gesproken te moeten worden van een uitwaaierend multidisciplinair onderzoeksveld, waar oud en nieuw, traditie en innovatie naast elkaar bestaan, invalshoeken en benaderingen el-

[p. 26]

kaar kruisen, maar met een gemeenschappelijk, overkoepelend idee: de plaats van het boek in de ontwikkeling van cultuur en maatschappij. De wereld van het boek wordt tegenwoordig doorkruist door onderzoekers vanuit onderscheiden onderzoekstradities, met verschillende interesses, benaderingen en methodes.’ De bewoordingen van deze conclusie keren terug in de slotparagraaf van zijn artikel, waarin Brouwer de ‘inzet en opzet’ van dit jaarboek uiteenzet: ‘De eerste jaargang van het Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis beoogt een staalkaart te geven van verschillende benaderingen, invalshoeken en thema's bij de hedendaagse bestudering van de bonte wereld van het boek. De auteurs is gevraagd aan de hand van een casus - een type teksten, een institutie of een praktijk een meer algemene vraag van cultuur-, literair- of boekhistorische aard te behandelen binnen een ruimer tijdsperspectief en daarbij ook aandacht te besteden aan de gehanteerde methode en werkwijze.’ Het is de redactie gelukt de lezer een veelkleurige staalkaart voor te zetten. Het gepresenteerde onderzoek beweegt zich in de tijd van de zestiende tot de twintigste eeuw, en omvat een groot aantal facetten van de produktie, distributie en consumptie van boeken. En dan moet ik nog een keer Han Brouwer aanhalen, namelijk waar hij schrijft dat de redactie ‘een brede omschrijving [hanteert] van het fenomeen boek: plano's, folio's, duodecimo's, vliegende blaadjes, tuinboeken en pocketboeken, boeken in afleveringen en feuilletons, tijdschriften en kranten.’

Het slot van de hierboven geciteerde beginselverklaring doet vermoeden dat een hoge mate van academisme in dit jaarboek niet geschuwd zal worden en dat blijkt na lezing geen loos vermoeden. Zoals elke discipline die zich een plaatsje wil veroveren aan de universiteit zijn er ook binnen de boekwetenschap verschillende richtingen, in dit geval een Angelsaksische school en een Frans-Duitse. P.J. Verkruijsse - die zijn bijdrage de ondertitel ‘De positie van de boekhistoricus in de historische disciplines’ meegaf-vat de dichotomie tussen beide als volgt samen: ‘De Angelsaksische school zou zich te veel bezighouden met de technische aspecten (wat gebeurt er in een drukkerswerkplaats?) en met het ten koste van veel tijd en energie opsporen van vaak weinig betekenende varianten in exemplaren en drukken. De Frans-Duitse school zou te weinig rekening houden met de produktiefactoren en eigenlijk geen boekgeschiedenis bedrijven, maar meer onder de noemer van cultuur- en ideeëngeschiedenis vallen.’ Verkruijsse vervolgt dan met de constatering: ‘Het lijkt me dat de wetenschap niet gediend is met diverse soorten boekhistorici die elkaar verketteren. Integratie van de verschillende benaderingen moet mogelijk zijn, en - hoe contradictoir het ook mag klinken - dat kan wellicht het best door minder de nadruk te leggen op boekgeschiedenis als afzonderlijke discipline.’ Ik vind het op z'n minst dapper een dergelijk geluid te laten horen in een publikatie die Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis heet.

Maar wat valt er dan zoal onder deze noemer? Na het openingsartikel van Brouwer, volgt een bijdrage van Willem Heijting, getiteld ‘Devote en seer schoone boekskens. Boekhistorische verkenningen rond het Nederlandstalig godsdienstig proza in de zestiende eeuw.’ In zijn artikel ‘Kronieken zijn ook boeken’ onderzoekt P.J. Verkruijsse aan de hand van Mattheus Smalleganges Cronyk van Zeeland wat voor nut specifiek boekhistorische onderzoek kan hebben voor de historicus in het algemeen. Arianne Baggerman haalt onder de titel ‘Lezen tot de laatste snik’ het dagboek van de eind-achttiende-eeuwse tiener Otto van Eek voor het voetlicht en dan vooral wat hij schrijft over zijn dagelijkse lectuur. ‘In den beginne was de schrijver. Maar dan?’ is de titel van de bijdrage waarin Lisa Kuitert nader aandacht vraagt voor ‘De beroepsauteur in boekhistorisch perspectief.’ De auteur is lange tijd een onderbelichte schakel geweest in het boekhistorisch onderzoek, en dat is eigenlijk vreemd, want de auteur is niet alleen een (naamloze) tekstleverancier, maar vaak ook een marketing-instrument. In een groot aantal gevallen zullen consumenten een boek niet zozeer om het onderwerp aanschaffen alswel om de auteursnaam die erop prijkt. Remieg Aerts probeert in zijn artikel een ‘compositieportret’ te schetsen van ‘De Gids en zijn publiek’. ‘Het Reglement voor het Handelsverkeer als spiegel van de ontwikkeling van het boekenvak 1904-1961’ is de ondertitel van de bijdrage van F. de Glas. Onder de titel ‘“Ziekelijk door die leeszaal’” buigt Greetje Heemskerk zich over ‘De strijd tussen de openbare bibliotheek en de leesbibliotheek tijdens het interbellum’, terwijl Lizet Duyvendak bericht over ‘De moderne

[p. 27]

leeskring’. Modern moet dan verstaan worden als hedendaags, want ze schrijft over leeskringen zoals die de afgelopen decennia zijn ontstaan in Drenthe en Limburg. B.P.M. Dongelmans besluit de artikelenreeks met een betoog over ‘De betekenis van oplage.’

In het bovenstaande vermeldde ik al dat een zeker academisme aan de artikelen in dit jaarboek bepaald niet vreemd is. Daarbij hoort natuurlijk dat er duidelijke definities geformuleerd worden, en Dongelmans beoogt dat in zijn artikel te doen met betrekking tot ‘oplage’. Maar hij maakt daarbij onbewust duidelijk dat dit niet eenvoudig is, want hoewel hij veel zinvols te berde brengt, ziet hij ook kans het raadsel te vergroten. Dongelmans wil namelijk de term ‘minimumoplage’ gebruiken voor ‘het minimale aantal exemplaren dat gedrukt en verkocht moet worden om uit de kosten te komen’, en dat onderscheiden van de ‘gerealiseerde oplage’ en de ‘verspreide oplage’. Op zich maakt Dongelmans hier een heel reëel onderscheid, alleen maakt die term ‘minimumoplage’ het er niet duidelijker op, aangezien er een behoorlijke hoeveelheid boeken wordt gepubliceerd, die ook na verkoop van de ‘gerealiseerde oplage’ niet uit de kosten is. Niet voor niets proberen uitgevers momenteel allerwegen de ‘gerealiseerde oplage’ te vergroten door goedkope edities en pocketuitgaven. Het komt echter nog steeds met een zekere regelmaat voor dat de ‘gerealiseerde oplage’ kleiner is dan de ‘minimumoplage’ omdat bij de beslissing tot uitgave andere motieven dan economische een rol hebben gespeeld. Het lijkt me dat de term ‘minimumoplage’ dan eerder verwarrend dan verhelderend werkt. Aangezien het hier een economisch gegeven betreft, zie ik niet in wat het bezwaar kan zijn tegen het gebruik van de economische term en in dit geval te spreken van de ‘break-even oplage’.

Het Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis besluit met een geschreven causerie van B. Luger over een drietal boeken waarin ‘Boekproduktie en -consumptie in de negentiende eeuw’ centraal staan en een zeer gedegen bespreking door Frans A. Janssen van de volumineuze studie Der Buchdruck in der frühen Neuzeit.

[p. 28]

In zijn beschouwing meent Han Brouwer dat ‘professionalisering en academisering [de] liefdevolle band van de onderzoeker met zijn object’, zoals die bij de negentiendeeeuwse boekhistorici bestond, niet verbroken heeft. ‘Het verschil is echter dat de kieskeurige passie van de bibliofiel voor het bijzondere, zeldzame en kostbare boek veranderd is in de gulzige en mateloze liefde van de moderne onderzoeker voor alle boeken.’ Het lijkt me dat hier een enigszins vertekend beeld van de bibliofiel gegeven wordt. Het verzamelgebied dat een bibliofiel tot het zijne kiest kan namelijk haast net zo divers zijn als het onderzoeksgebied dat de boekhistoricus tot het zijne kiest. Wie in de bundel Averechts van de bibliofiel Gerrit Komrij zijn stukken over vooroorlogse homoseksuele keukenmeidenromans heeft gelezen, weet dat het hier hooguit om bijzondere (in de betekenis van curieuze), maar niet echt zeldzame en pas het laatste decennia soms kostbaar geworden boeken gaat. En soms heeft de boekhistoricus de bibliofiel gewoon nodig. Zo schrijft Arianne Baggerman over de lectuur van Samuel Pepys: ‘Zijn ont- boezemingen vormen een plaag voor elke onderzoeker die zich bezig houdt met boekenbezit in boedelinventarissen. Zijn dagboek confronteert ons met een wereld die zich buiten het blikveld van de notaris en onder de toonbank van de boekhandel afspeelt en zich daarmee onttrekt aan de ogen van de historicus’. De door mij gecursiveerde zinsnede bevat natuurlijk klinkklare nonsens. De historicus moet alleen zijn horizon iets verbreden om zicht te krijgen op deze lectuur. Niet voor niets begint Peter Mendes de ‘Acknowledgements’ van zijn Clandestine Erotic Fiction in English, 1800-1930. A Bibliographical study met de woorden: ‘The primary debt of any researcher into the clandestine erotic books of an earlier period is to those collectors who have ensured the survival of copies (in some cases no more than one) of the texts.’

Bibliofiel en boekwetenschapper, er hoeft geen kloof tussen te bestaan en vaak zal de bibliofiel zich zelfs in zekere mate tot boekwetenschapper ontwikkelen. Het is in dit geval opvallend dat de vier artikelen in het Jaarboek van het Nederlands Genootschap van Bibliofielen 1993 (Amsterdam, De Buitenkant, 1994, 104 blz.) eigenlijk allemaal boekhistorisch van aard zijn en niet handelen over buitenkansjes op een veiling, vriendschappen met antiquaren, verdronken bibliotheken en soortgelijke anekdotische verhandelingen. (Ik zeg overigens niet dat ik daar blij om ben.)

Het jaarboek opent met een tweetal vaste rubrieken, een jaarverslag (dat voor niet-leden minder interessant is) en het ‘Boek van het jaar’. Deze rubriek kan eigenlijk gewoon als een artikel beschouwd worden, maar dan met een enigszins ingeperkte onderwerpkeuze. Het is namelijk de bedoeling hierin steeds enige aspecten te behandelen van een belangrijk boek dat een of meer eeuwen geleden is verschenen. Dit eerste jaar behandelt Gerard laspers, de voorzitter van het Genootschap, het Liber chronicarum van Hartmann Schedel uit 1493. De voorzitter van de Nederlandse Boekhistorische Vereniging, Paul Hoftijzer, onderzoekt ‘Nederlandse boekverkopersprivileges in de zeventiende en achttiende eeuw’, terwijl A.D. Renting & J.T.C. Renting-Kuijpers nader licht werpen op ‘De bibliotheken van koning-stadhouder Willem III’. Het enige artikel in dit jaarboek dat een enigszins anekdotisch karakter heeft is dat van Ferenc Postma, ‘Op zoek naar Franeker academisch drukwerk. Impressies van een drietal studiereizen

[p. 29]

naar Roemenië (1991-1993)’. Maar ook dat is eigenlijk maar schijn. Willem Heijting wees er in zijn artikel over godsdienstig proza in de zestiende eeuw op dat ‘de pure inventarisatie van de boekproduktie, de beschrijving van de edities en de determinatie van het drukwerk behoren tot de intensiefst bewerkte terreinen van de boekgeschiedenis. [...] Met het godsdienstig proza is echter nog maar weinig gedaan.’ En om uitspraken over, in dit geval, een bepaald genre te kunnen doen, is het natuurlijk bovenal nodig inzicht in dat genre te hebben. Het artikel van Postma is dan ook een beschrijving van het boekhistorisch handwerk, want de geschiedenis van het Franeker drukwerk kan alleen geschreven worden als er zoveel mogelijk specimina van bekend zijn. En waarschijnlijk kunnen ook andere boekhistorici hun voordeel doen met de ervaringen van Postma.

Er zijn echter wel enige verschillen tussen beide jaarboeken. De artikelen in de Jaarboek van het Nederlands Genootschap van Bibliofielen zijn minder academisch. Waarschijnlijk omdat het hier bewerkingen van lezingen voor het Genootschap betreft, veroorloven de auteurs zich minder theoretische uitweidingen en is ook de academische aankleding, in de vorm van een omvangrijk notenapparaat, in drie van de vier artikelen afwezig. De beginnende bibliofiel die zijn hobby een boekhistorische onderbouwing wil geven, moet dan ook te rade gaan bij het artikel van Han Brouwer, want het notenapparaat hiervan biedt en passant een ruim overzicht van recente boekhistorische studies uit binnen- en buitenland. Kortom, het is goed dat beide jaarboeken er zijn.

Hans Hafkamp