De Boekenwereld. Jaargang 10

Uit de tijdschriften

Korte tijd nadat Harry G.M. Prick in Maatstaf 41 (1993) 6 de relatie tussen Charles Nypels en Lodewijk van Deyssel behandelde, publiceerde Theo Bijvoet in het tweede Jaarboek Letterkundig Museum onder de titel ‘Wat een leuke oude kabouter’ een artikel waarin de verhouding van de Limburgse boekkunstenaar met een andere Tachtiger onder de loep wordt genomen, namelijk zijn gewestgenoot Frans Erens. In november 1923 publiceerde Erens in De Nieuwe Gids een bespreking van de het jaar daarvoor door Nypels verzorgde uitgave van Vondels Adam in ballingschap, waarin hij onder meer de vormgeving roemde, want ‘het uiterlijk en het kleed van een boek, doet veel tot zijn verspreiding, vooral nu heden ten dage zoo weinig boeken verschijnen in een schoonen vorm en er meestal met onoogelijk letter wordt gedrukt.’ Ook in besprekingen van andere door Nypels uitgegeven werken schonk hij regelmatig in lyrische bewoordingen aandacht aan de vormgeving. Op het moment dat Erens' bespreking van Vondels drama het licht zag, stond hij reeds enige maanden met de boekverzorger in correspondentie. In een schrijven van 6 november 1923 had hij Nypels zelfs al voorgesteld dat die een luxe heruitgave van de in 1893 verschenen bundel prozagedichten Dansen en Rhytmen zou verzorgen. Een aanbod dat Nypels enthousiast aannam: ‘Ik had nooit durven droomen zoo een heerlijke opdracht te krijgen.’ Nypels koos voor deze uitgave ‘de nieuwe en nog weinig gebruikte Erasmus-mediaeval van de Roos’. In zijn brieven hield Nypels Erens op de hoogte van zijn typografische vorderingen, om uiteindelijk te stellen: ‘ik [hoop] hiermede in het eindelijk resultaat inderdaad de typographie uit de tekst te hebben doen voortkomen.’ Toen het boek met grote vertraging in mei 1925 verscheen was Erens vol lof. Hij noemde de uitgave ‘in ieder opzicht schitterend en een sierraad van den Nederlandschen boekhandel: de letter, de inrichting van de pagina enz. voldoet in ieder opzicht.’ Na Dansen en Rhytmen verzorgde Nypels nog twee andere uitgaven van werk van de Limburgse Tachtiger. In 1928 droeg hij typografisch zorg voor Anna Catharina Emmerich, de eerste uitgave van Uitgeversmaatschappij ‘Veldeke’ en drie jaar later voor een door Han Jelinger geïllustreerde editie van Stille steden. De briefwisseling tussen beiden over deze uitgaven is veel minder uitgebreid. De verschijning van het laatste boek kwam voor Erens

[p. 186]

zelfs geheel onverwacht, zoals blijkt uit zijn bedankbriefje: ‘Hooggeachte Heer Nypels, Ten zeerste dank ik U voor de toezending van mijn “Stille Steden” dat door uwe zorgen een buitengewoon mooi boekje geworden is. U hadt er mij nog niet van gesproken en daarom was het een verrassing. Aan het auteursrecht zal deze uitgave, dunkt mij, niet te kort doen.’ Nypels gaf hierna geen werk meer uit van Erens, hoewel hij bleef aandringen op de uitgave van diens memoires en na Erens' dood zelfs een uitgave van het verzameld werk overwoog.

Karikatuur van Charles Nypels door Luis Bagaría gedrukt op de achterzijde van een postkaart aan Frans Erens.

Naar aanleiding van de door hem gebruikte correspondentie besluit Bijvoet zijn artikel met enige polemisch-kritische kanttekeningen bij de in 1989 door Harry G.M. Prick bezorgde derde druk van Dansen en Rhytmen.

In hetzelfde jaarboek maakt Bijvoet ook een viertal brieven van E. du Perron openbaar die niet zijn opgenomen in de negen-delige editie van diens brieven. Deze brieven kwamen te voorschijn tijdens het project ‘Achterstanden’, waardoor het Letterkundig Museum gedurende de periode 1 september 1992 tot en met 31 januari 1994 in staat was een deel van de achterstand bij de collectieregistratie in te lopen. Eén van Du Perrons brieven werd gevonden in het archief van uitgeverij Van Loghum Slaterus. Dit archief was sedert het in september 1969 in het museum arriveerde onaangeroerd gebleven, maar is in het kader van ‘Achterstanden’ geordend en ontsloten. De weduwe Ida 3 (1994) 1 is geheel gewijd aan de afsluiting van dit project en Bijvoet schetst daarin kort de ontwikkeling van Van Loghum Slaterus. Deze uitgeverij werd in 1918 opgericht, maar zou tot volle bloei komen onder J.L. van Tricht, die in 1919 begon als onderdirecteur, om uiteindelijk vanaf 1928 de zaak alleen leiding te geven. ‘Door Van Trichts toedoen,’ stelt Bijvoet, ‘kreeg het [fonds] een duidelijk levensbeschouwelijk signatuur met veel religieus-socialistische, theologische, psychologische, pedagogische en wijsgerig-ethische uitgaven.’ Daarnaast gaf Van Tricht ook veel literatuur uit, zowel vertaalde als Nederlandse. Bij Van Loghum Slaterus verschenen werken van onder anderen Menno ter Braak, Reinier van Genderen Stort, Herman Heijermans, J.C. van Schagen, Henriëtte Roland Holst, Simon Vestdijk en Theun de Vries. Bovendien was Van Loghum Slaterus vanaf 1920 uitgever van De Stem en, na de Tweede Wereldoorlog, De Nieuwe Stem. De gang van zaken rond beide tijdschriften laat zich aan de hand van de correspondentie grotendeels reconstrueren. Bijvoet spreekt dan ook zijn overtuiging uit dat dit archief in het Letterkundig Museum goed op zijn plaats is, maar dat het ook voor boekhistorici ‘een schat aan nog ongebruikt materiaal bevat’.

Iedere keer dat er nieuwe gegevens over leven en werk van mannen als Nypels of Van Tricht beschikbaar komen, zoals in de genoemde artikelen van Theo Bijvoet, groeit het verlangen dat iemand zich aan een gedegen biografie van zulke markante uitgevers zal zetten. Maar hoewel het biografisch klimaat in Nederland zich het afgelopen decennium uiterst gunstig heeft ontwikkeld, zijn biografieën van Nederlandse uitgevers nog steeds bijzonder schaars. In juni 1992 besloot ik mijn in memoriam van Johan Polak in het COC-tijdschrift XL met de constatering: ‘Het lijkt me dan ook een daad van eenvoudige rechtvaardigheid dat er zo spoedig mogelijk subsidie beschikbaar wordt gesteld om zijn biografie te schrijven. Bij voorkeur door een beeldschone en literatuurminnende jongeman.’ De biografie van Polak zal nog wel geruime tijd op zich laten wachten, al was het maar omdat met de ordening van zijn omvangrijke archief nog een aanvang gemaakt moet worden. Een eerste aanzet is echter gegeven in Nexus 7 (1993), dat als eerbetoon en ter herinnering aan één van de oprichters een themanummer wijdde aan ‘De wereld van Johan Polak’. In de toespraak die Frits Bolkestein op 2 december 1993 in De Balie uitsprak bij de presentatie van dit nummer, zei hij ondermeer: ‘Johans verdiensten als uitgever zijn vele malen en

[p. 187]

terecht bezongen. Elias Canetti, Italo Svevo, Marguerite Yourcenar, Vladimir Nabokov en vele andere schrijvers van wereldniveau heeft hij binnen het bereik van een groter Nederlands publiek gebracht. Tegen Max Pam zei hij in 1983: “Wij moeten zorgen voor een kleine maar constante stroom van hele goede boeken. Perfecte verzorging, perfecte vertaling. De Praeceptores Hollandiae.” Dat was precies wat hij deed, waarbij ik voorbij ga aan de vraag of die schrijvers ook werkelijk de praeceptores Hollandiae zijn. In ieder geval droeg Johan hun cultuur en van dezulke zijn er maar al te weinig.’

Rob Riemen, de redacteur van Nexus, vangt de levensinstelling van Johan Polak in iets hooggestemdere bewoordingen in zijn afsluitende essay: ‘Leven in gesprek met de doden is de enige mogelijkheid om een zekere wijsheid te verwerven.’ Enkele doden met wie Polak steeds in gesprek is gebleven, krijgen in dit nummer nadere aandacht. Rudi van der Paardt behandelt in zijn bijdrage ‘“Kuchend in de inkt”, Catullus als poeta doctus’ en Joost van der Vleuten gaat nader in op ‘Dichter en wereld bij P.C. Boutens’. Voor Polak was Boutens een van de heel groten in de Nederlandse literatuur en hij heeft dan ook in 1968 zorg gedragen voor een uitgave van diens Verzamelde lyriek, hoewel dat uiteindelijk de breuk met zijn toenmalige compagnon Rob van Gennep tot gevolg had, zoals deze vertelt in een interview met Ben Haveman, gepubliceerd in de Volkskrant van 4 maart 1994: ‘Dachten we net door het verkoopsucces van Che Guevara winst te maken, kwam Johan met een dundruk aanzetten van Boutensgedichten waar we niks van verkochten. Eens gingen Jaap Jansen en ik met onze oren tegen de deur van Johans kantoor staan, die we tegen een bezoeker hoorden zeggen: “Mijn compagnon weet dat nog niet, maar ik ben vast van plan om die gedichten van Boutens uit te geven.” En tegen ons maar volhouden dat hij na Gorter en Bloem [...] geen avonturen meer zou aangaan. Dat is in '68 het breekpunt geworden. Johan was erg geestig, maar hij was ook behoorlijk hypocriet vaak.’ Polak was echter niet alleen de uitgever van klassieke auteurs. Een nadere analyse van de uitgeef-activiteiten, zoals hij die meer dan dertig jaar lang heeft ontplooid, zal aantonen dat hij ook voor een aantal hedendaagse schrijvers een belangrijke rol heeft gespeeld. Een van de auteurs die men niet meteen in zijn fonds verwacht zou hebben is Kees Ouwens. G.J. Dorleijn toont in zijn artikel ‘De onmetelijke beperktheid van het bestaan’ echter aan dat Ouwens bij nadere beschouwing wel degelijk in de wereld van Johan Polak past.

Nexus opent met een fraaie bijdrage van Antoine Bodar, ‘Uit de brieven van Johan Polak’. Hierin schrijft hij ondermeer: ‘Johan Polak had de hem natuurlijke gedachtengang dat eenieder die artistiek of intellectueel interessant was in zijn ogen, óf de gelijkgeslachtelijke liefde moest kennen óf Joods moest zijn, of liefst nog van beiderlei hoedanigheid.’ Het joodse erfgoed, dat Polak na aan het hart lag, krijgt ruim aandacht in dit nummer. Marcel Poorthuis gaat in ‘Athene en Jeruzalem’ nader in op ‘twee polen van de Westerse beschaving’, en Albert H. Friedlander buigt zich over ‘De toekomst van het Jodendom’. Polaks preoccupatie met de joodse invloed op de westerse cultuur en zijn bibliofilie worden in een historisch perspectief geplaatst in de omvangrijke bijdrage van G.A. von Winter. Onder de titel ‘Die drei Gewaltigen’ gaat hij nader in op ‘Drie joodse uitgevers voor, tijdens en na het Derde Rijk’. Von Winter stelt dat Polak als uitgever in de sporen is getreden van Samuel Fischer, Kurt Wolff en Salman Schocken.

Fischer debuteerde in 1886 als uitgever met de publikatie van Rosmersholm van Henrik Ibsen. Fischer ontwikkelde zich al spoedig tot uitgever van de Duitstalige fin-de-siècle auteurs die door Polak inderdaad zeer gewaardeerd werden. Of, zoals Kees Fens schrijft in Bibliofiel, - dat mag op zijn steen staan. In memoriam Johan B.W. Polak (Nijmegen 1992): ‘In de literatuur van het einde van de negentiende eeuw lag zijn oorsprong. Hij is die altijd trouw gebleven. Dat sloot ontwikkeling niet uit. Hij groeide mee naar de poëzie die hij als de laatste grote literaire stroming beschouwde: die van het symbolisme.’ In 1895 gaf Fischer bijvoorbeeld Leopold van Andrians Garten der Erkenntnis uit, dat door Polak zo hogelijk werd bewonderd, dat hij de Nederlandse vertaling ervan door Albert Verwey en Stefan George zeer verzorgd uitgaf als tweede deel in de bibliofiele Astèr-reeks. Daarnaast was Fischer natuurlijk de uitgever van Thomas Mann, die de publikatie van Buddenbrooks aandurfde. In dit verband schrijft Von Winter: ‘De zakenman Fischer ruimt nu het veld voor de liefhebber en connaisseur Sami Fischer en schrijft op 23 maart 1901 dat hij het boek toch zal uitgeven.’ En dat is een houding

[p. 188]

die Polak later in verhevigde mate zou aannemen, zo zelfs, dat Fens meent: ‘Polak was te zeer bibliofiel om een succesvol uitgever te zijn.’ En in dat opzicht onderscheidt Polak zich van de drie door Von Winter behandelde uitgevers: hoe groot hun liefde voor de literatuur en het schone boek ook was, ze bleven in vele gevallen zakenlui. Maar zoals Fischer risico's durfde nemen met Thomas Mann, zo durfde Kurt Wolff dat met uitgaven van Franz Kafka, Herman Broch en Stefan George.

De overeenkomst tussen Wolff en Schocken enerzijds en Polak anderzijds houdt overigens niet op bij de inzet waarmee ze de uitgeverij bedreven. Beide Duitsers waren ook hartstochtelijke verzamelaars. Toen Wolff in 1926 in financiële moeilijkheden verkeerde liet hij maar liefst 824 incunabelen veilen en de verzamelingen van Salman Schocken noemt Von Winter ‘fenomenaal’. Interessanter nog is het antwoord dat hij geeft op de vraag waarom iemand ‘zijn geld aan handschriften, incunabelen, manuscripten, eerste drukken van de vroege middeleeuwen tot de vroege twintigste eeuw gaat besteden. De motivatie is bezieling. Het besef dat de Europese beschaving beschermd en bewaard moet worden. Europa was immers in gevaar, het zou, zoals dat met andere culturen was gebeurd, opgeslokt kunnen worden door vandalen en barbaren. [...] Salman Schocken roept deze bedreiging een halt toe, door alles bij elkaar te brengen wat het Avondland heeft voortgebracht.’ En deze woorden zijn welhaast zeker evenzeer van toepassing op Polak. Want zoals Fens al stelde: ‘Door de groten uit te geven wees hij, onuitgesproken alweer, de verwoestende werking van de holocaust aan. Zijn uitgaven waren ook een herinnering en een herdenking.’

Ten slotte zij nog vermeld het artikel van C. Reedijk over ‘Erasmus en de verbreiding van de boekdrukkunst’ dat eveneens nauw aansluit bij Polaks eigen voorkeuren. Niet alleen had hij diverse Erasmus-edities in zijn bezit, maar ook 46 Aldijnen. En Aldus Manutius was een van de boekdrukkers met wie Erasmus nauw contact onderhield. Daarnaast gaat Reedijk in op de contacten van Erasmus met de Vlaming Dirk Martens, die ‘in 1516 de eerste volledige Griekse tekst drukte die in onze streken verscheen’, en met Johannes Froben in Bazel, wiens erfgenamen tussen 1538 en 1542 postuum de eerste editie van Erasmus' Opera Omnia zouden doen verschijnen.

■

Hans Hafkamp