De Boekenwereld. Jaargang 10

[p. 180]

Gerezen wit
Reinold Kuipers

97

Toen ik laatst de drukproef van ‘Gerezen wit’ voor De boekenwereld zat te corrigeren, merkte ik dat mijn schrijfwijze van getallen tot en met honderd niet was gehandhaafd. Waar in de kopij ‘zevenenveertig’ stond, las ik ‘47’. Deze manier van zetten leek mij in strijd met de aard van mijn tekst. Zij gaf er iets wiskundigs aan of, als u wilt, iets prijscourantigs. Ik probeer wel precies te zijn maar laat het liever niet al te erg merken. Ik interpelleerde een contactpersoon bij het tijdschrift over de reden van de wijziging en deze vriendelijke functionaris deelde mij prompt mee dat volgens de huisregels van De boekenwereld getallen tot niet meer dan twintig in letters worden weergegeven. Ik vraag mij vanwege het alfakarakter van het periodiek af waarom zo is beslist. Ik weet dat bij sommige kranten hetzelfde wordt gepraktizeerd; het bespaart natuurlijk ruimte, wat bij de smalle kolommen extra nuttig is. Maar voor een tijdschrift waarin mensen hun verhalen in weerwil van de studieuze ondergrond ongeremd kwijt kunnen hoeft deze zuinigheid, dunkt mij, niet te worden betracht. Er komen trouwens al genoeg cijfers, vooral jaartallen, in voor.

Ik dacht aan 1946. In dit jaar of kort erna moet ik de plicht hebben gevoeld, vast te stellen hoe in de uitgaven die ik voor het eerst zelfstandig ondernam een zekere eenheid van typografische middelen kon worden nageleefd, een netheid die de schrijvers en de lezers nader tot elkaar diende te brengen, uiteraard zonder aan de tekst afbreuk te doen. Ik dacht ook aan getallen. En ik meende dat in een bellettristisch fonds (dit moest het mijne tenslotte in de eerste plaats zijn) een overmaat van cijfers het leesritme zou ontregelen. Ik besloot tot wat ik nog altijd voorsta en dus zelf ook doe; ik schrijf zevenenveertig in plaats van 47. Maar natuurlijk heb ik de onderkoeling die 1 of 2 naar hun wezen lyrische auteurs cijferend nastreefden gerespecteerd; het ironiseren van de emotie heeft zijn functie.

Nu ben ik iemand die zelden genoeg heeft aan zijn eigen gezag. Ik raadpleeg graag een waarlijk deskundige. Over het probleem van cijfers en letters voor getallen valt weinig te lezen en als het eens te vinden is (ik denk aan J. Renkema's Schrijfwijzer [1979]), dan ligt de grens voor letters bij twintig zodat erboven cijfers worden aangeraden; er is kennelijk niet aan bellettrie gedacht. Waarom heeft de grote Van Dale, de taalkundige vraagbaak van de natie, of het groene boekje geen richtlijnen voor de typografische weergave van manuscripten? De Duden voor de Rechtschreibung heeft zijn ‘Vorschriften für den Schriftsatz’; daar wordt overigens tot mijn schrik ‘die alte Buchdruckerregel, nach der die Zahlen von 1 bis 12 [!] in Buchstaben und die Zahlen von 13 an in Ziffern zu setzen sind’ aangehaald en zelfs ten gunste van overal cijfers in twijfel getrokken. Heb ik met mijn gewoonte nog wel een poot om op te staan? Ik ga ervan uit dat bij verschillende tekstcategorieën gevarieerde, maar vanzelfsprekend niet al te chaotische, zetwijzen mogelijk moeten zijn.

Bij de recente paniek over de voorgenomen spellingshervorming viel het mij net als bij de vorige gelegenheid op dat deze de uitsluitende taak van filologen is. Ik begrijp wel dat geleerden het laatste woord moeten hebben doch het bevreemdt mij dat geen advies wordt gevraagd aan mensen die beroepshalve beter dan wie ook weten waar de voetangels van de spelling liggen: de correctoren van bladen en boeken. Zij oefenen vaak ook het persklaarmaken uit en worden dan geconfronteerd met rauwe handschriften, die aantonen waar dingen dikwijls misgaan. Een elite van hen zou de opdracht tot de inventarisatie en de groepering van de meest voorkomende spelfouten moeten krijgen. Ik twijfel er niet aan dat de cruces zich overzichtelijk zouden openbaren, ten gerieve van de verantwoordelijke wetenschappers en na de bestudering uiteindelijk van de ontlaste penvoerders, van ons allemaal.

98

Het heeft mij nu en dan verbaasd. Een vak dat dank zij de grondslagen van onze parlementair-democratische sa-

[p. 181]

menleving bij de uitoefening ervan zo weinig wordt gehinderd wilde zelf soms de openheid verhinderen, wel eens met een Boerenpartijachtige botheid en in het bijzonder als het om het vrije spel der maatschappelijke krachten, toch de heilige koe van het ondernemerschap, ging. Over de vrijheid van drukpers, die de ongeremde uitwisseling van voortbrengselen des geestes beoogt, wil ik het hier niet hebben, hoewel het mij incidenteel heeft geërgerd dat individuen met in hersenspoelinrichtingen opgedane ‘overtuigingen’ aan uitingen van ‘andersdenkenden’ de doorstroming probeerden te beletten. Over deze folklore der gretig ‘gekwetsten’ zwijg ik verder. Ik doel op gevallen waarin iemand die niet tot de branchegenoten behoorde zich in de nering die zij kartelachtig hadden beschermd met hun nu geheten ‘Reglement voor het Handelsverkeer van Boeken in Nederland’ begaf. Het reglement was in de eerste plaats ontstaan om het rommelen met de prijzen tegen te gaan maar het bepaalde ook, op welke voorwaarden iemand tot het meedoen aan hun activiteiten kon worden toegelaten.

Het pocketboek bij de kruidenier. Cartoon uit de Gooise Courant, 8 mei 1965 (knipsel Bibliotheek van de Vereeniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels, Amsterdam).

De exclusiviteit kreeg een knauw toen de in 1915 opgerichte Bijenkorf in zijn eerste vestiging aan het Amsterdamse Damrak een boekhandel begon; met deze mogelijkheid was bij het vaststellen van de regels voor ‘erkenning’ geen rekening gehouden want een warenhuis was nog een onbekend fenomeen. Er werd dus voor de toekomst schielijk bepaald dat degene die boekverkoper wilde worden zich niet in een grootwinkelbedrijf mocht installeren. Zo'n veertig jaar later (de Bijenkorf had inmiddels boekwinkels in al haar gebouwen) wilden Vroom & Dreesmann ook het lezende publiek bedienen, op een veel grotere schaal dan hun naar areaal beperkte evenknieën. Onder de detaillisten in boeken brak radeloosheid uit. De voorzitter van hun bond vervoegde zich schielijk bij het Ministerie van Economische Zaken en kreeg prompt nul op het rekest-tot-verbod; de uitsluiting van V & D als het om de commercie met leesvoorwerpen ging zou in strijd zijn met het vaderlandse kartelbesluit, kreeg hij te horen. De afdelingen voor boeken van V & D kwamen er en floreerden, allerminst ten nadele van hen die zich met een elitegevoel echte boekverkopers achtten. Ik weet nog dat de man die bestemd was om in het splinternieuwe V-&-D-filiaal te Groningen met boeken te handelen zich bij mij kwam voorstellen en nog enige onzekerheid tegenover het onbekende, ook van de stad die hem vreemd was, toonde. Ik verzekerde hem overmoedig dat hij gewis met zijn taak zou slagen. De Groninger collega's, vooral die in de buurt, waren in het algemeen deftig en hun zaken hadden een nogal universitair karakter; je moest geen drempelvrees hebben als je de entree ambieerde teneinde zonder een strikt doel wat te neuzen. ‘Waarmee kan ik u van dienst zijn?’ zou je algauw te horen krijgen. Bij hem zou iemand die een paar sokken of nylons had gekocht op geestelijk voedsel uit kunnen gaan en weten, niet gestoord te zullen worden. Hij of zij kon zo nodig iets vragen of met een boek van zijn of haar keuze naar de kassa gaan. Zoals ik verwacht had, ging het

[p. 182]

ook. De boekenafdeling was altijd druk bevolkt met een sociaal gemengd publiek. Van een hoog ingeschaalde bibliothecaris, die ook voor zich zelf elke dag een boek kocht, weet ik dat hij zijn lunchpauze er vrijwel dagelijks doorbracht, ten detrimente van de sjieke debitanten in Gruno's binnenstad; zij hebben, evenals hun vakgenoten elders, van de nieuwe openheid wel degelijk geleerd. Er zijn nu ontelbare boekhandels in Nederland waar ik onbevangen en bij voorbaat blijmoedig binnenloop.

Het is mijn overtuiging dat als je je beroep goed, dus kundig, inventief en vlijtig, beoefent de concurrentie je niet hoeft te deren. Een poging om de wedijver door wat je als een hogere macht ziet te laten uitschakelen komt mij voor als een zwaktebod. Zij is ronduit zielig als zij wordt gedaan door iemand die het politieke liberalisme kraaiend aanhangt.

Niet zo heel lang nadat de V-&-D-kwestie had gespeeld, liepen mijn vrouw en ik op een zondagmiddag van onze woning aan de Amsterdamse Herengracht naar het Rijksmuseum; een tentoonstelling trok aan ons. Wij passeerden een hoek van de Keizersgracht en de Nieuwe Spiegelstraat, waar het hoofdkantoor van een kruideniersassociatie gevestigd was. Op ooghoogte boven het souterrain aan de straatkant zag ik (ik ben 1,92 m lang) achter een raam een pocketboekenmolen staan. Ik was verbluft. Er stond een nieuwe reeks van pockets in uitgestald. Doordat mijn uitgeverij gelieerd was aan een landelijk dagblad, leefde het begrip scoop in mij. Ik spoedde mij naar de dichtstbijzijnde telefooncel en belde een kunstredacteur op. Ik ried hem aan, onmiddellijk met een op te trommelen fotograaf plus een trapje naar het door mij aangeduide venster te gaan voor wat een primeur leek. Zo geschiedde. De volgende dag had Het vrije volk op de voorpagina een bericht met een, helaas wat vage, foto. Er brak wederom een relletje uit. Iemand die hoog in de boekverkopersorganisatie was, een andere dan de vorige keer, deed een vruchteloze demarche bij een officiële instantie. De kruidenierspockets bleken van hogerhand niet te keren. Een lang leven hadden zij niet. Echter, het verschijnsel dat boeken op veel meer verkooppunten beschikbaar kwamen en hun loze sjiekheid kwijtraakten, luidden zij wel in.

Ik schrijf dit uit mijn geheugen. Ik weet nog wel dat de kruideniersassociatie de Spar was. Ik herinner mij niet meer hoe de kruidenierspockets, die een naam hadden, heetten. Mij is ontgaan, welke titels in de serie zaten. Maar het moge in ieder geval duidelijk zijn dat ik het geschreven woord als een volksvoedsel, niet voorbehouden aan de min of meer bezittende klasse, wilde zien. ‘Boeken moeten desnoods met handkarren op straat worden uitgevent’ riep ik al kort na de Oorlog idealistisch uit. Een bevriende auteur, gezeten in zo'n forum dat naar de geest van de jaren vijftig de jaarvergadering van de Vereeniging met de lange naam moest opvrolijken, vertolkte om mij een plezier te doen de kreet, tot gruwel van de uit het hele land bijeengestroomde, van nature gauw verontruste middenstanders.

Het is allemaal voor iedereen gelukkig goed gekomen. Boeken zijn sinds de jaren zestig meer gemeengoed dan ooit, ondanks de bedreiging die van de televisie, ook zo'n spook destijds, leek uit te gaan. Je moest uit de provincie afkomstig zijn om te beseffen, welk een cultuurspreiding van het verse medium kon uitgaan. Wie in Warffum kon eerder een toneelstuk van William Shakespeare zien? De vervlakking, de brutaliteit en de banaliteit van tegenwoordig waren nog onvoorstelbaar. En ook nu heeft de hoop mij niet verlaten.

■