De Boekenwereld. Jaargang 10

[p. 146]

Uit de tijdschriften

Arbeid en IJver. Een van de momenteel meest produktieve schrijvers op het gebied van de prentkunst is Ilja M. Veldman, hoogleraar in de kunstgeschiedenis aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. In de vorige aflevering van De Boekenwereld werd al melding gemaakt van het verschijnen van het eerste deel van de vernieuwde Hollstein-reeks, The New Hollstein gewijd aan Maerten van Heemskerck (1498-1574) en samengesteld door Veldman. Zij was ook verantwoordelijk voor het in 1991 verschenen deel 55 van The Illustrated Bartsch waarin een overzicht wordt gegeven van het grafisch repertoire van Dirck Volkertsz. Coornhert (1522-1590). Onlangs verschenen van haar hand nog twee artikelen in de bladen Simiolus en Oud Holland waarvan in deze rubriek melding behoort te worden gemaakt.

De laatste aflevering van het wat onregelmatig verschijnende kwartaalblad Simiolus. Netherlands quarterly for the history of art 21 (1992), p. 227-264, bevatte een buitengewoon belangrijke bijdrage van Veldman, één van de zes redacteuren van dit periodiek. De schrijfster behandelt deze keer, na in het verleden voor hetzelfde blad verschillende onderwerpen uit de zestiende-eeuwse prentkunst zoals ‘cosmo-astrological allegory’ en ‘Lessons for Ladies’ aan de orde te hebben gesteld, het vraagstuk ‘Images of Labor and Diligence in sixteenth-century Netherlandish prints: the work ethic rooted in civic morality or Protestantism?’. In dit degelijke en rijk geïllustreerde artikel wordt stelling genomen tegen de bekende hypothese van Max Weber uit 1904-5. Hierin wordt het protestantisme en met name het Calvinisme als drijfveer beschouwd van de arbeidsethos die de basis vormde voor het moderne kapitalisme. Critici, zoals Konrad Wiedemann (1979), hebben een omkering van Webers theorie bepleit en beargumenteren dat juist de heersende kapitalistische mentaliteit van de groeiende stedelijke middenklasse de protestantse arbeidsethos heeft voortgebracht. Veldman onderzoekt deze stelling op het gebied van de prentkunst in de Nederlanden in de tweede helft van de zestiende eeuw, een periode die gekarakteriseerd wordt door de sterk opkomende burgerij die zowel afzetgebied als producent was van de prenten en boekillustraties waarin Arbeid en IJver de onderwerpen vormen. Veldman bespreekt de voorstellingen in groepen van verschillende iconografische thema's met titels als ‘De mens door God verordineert tot zwaar werk’, ‘Luiheid als de weg naar armoede en nood’, ‘Arbeid als onderdeel van een deugdzaam leven’ en ‘Rijkdom verworpen als doel van de Arbeid’. In haar conclusies stelt Veldman vast dat het thema van Arbeid door God opgelegd als consequentie van de Zondeval herhaaldelijk voorkomt, maar dat in het latere materiaal uit het eind van de zestiende eeuw verwijzingen naar Arbeid steeds vaker in een wereldlijke context worden geplaatst zonder een verwijzing naar hemelse beloning. De wereldlijke beloning in de vorm van Rijkdom en Welvaart wordt niet als verwerpelijk gezien maar als een zegen, met hieruit volgend een veranderende blik op het concept Armoede. Werd armoede daarvoor nog beschouwd als deugdzaam, nu wordt deze veroordeeld als een zelf door luiheid afgeroepen verwerpelijke staat. De stedelijke burgerij voelde zich bedreigd door het groeiende aantal armen dat door de gevolgen van oorlog, misoogsten en natuurrampen massaal naar de relatief welvarende steden trok. Aangezien zowel de vervaardigers als de afnemers van de prenten tot de burgerij behoorden, kan worden gesteld dat de prenten een geïdealiseerd beeld gaven dat de groeiende contrasten in de maatschappij rechtvaardigde en de positie van de burgerij consolideerde. Veldman ziet deze ‘civic morality’ als de voedingsbodem waarin de voorstellingen van Arbeid en IJver konden ontstaan. Middels een overzicht van de religieuze gezindten van de betrokken prentkunstenaars kan de schrijfster vaststellen dat het aanprijzen van Arbeid en Vlijt en het veroordelen van Luiheid kerkelijk onafhankelijke elementen blijken.

Veldman behandelt deze nogal ingewikkelde materie op een bewonderenswaardig heldere wijze, waarbij veel illustratiemateriaal is gebruikt. Hoewel sommige voorstellingen visueel onaantrekkelijke processies van personificaties bevatten, geven weer andere prenten soms wel een originele presentatie van het materiaal. Bijvoorbeeld Hendrick Goltzius' vrijage van Arbeid en IJver uit 1582 (zie afb.) of zijn ‘Jacht op het geld’ waarin de hardwerkende maar arme boer in zijn achtervolging op een van kippepootjes voorziene vluchtende munt onvermijdelijk verslagen zal worden door de rijk uitgedoste Verkwisting.

Het tweede artikel dat vermeld dient te worden verscheen eerder dit jaar in een, ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag, aan professor J. Bruyn opgedragen aflevering van Oud Holland 107 (1993), p. 34-58. Naast tal van

[p. 147]

andere belangwekkende artikelen, waaronder een interessante bijdrage van Boudewijn Bakker aan het debat over de iconografie van het landschap onder de titel ‘Levenspelgrimage of vrome wandeling? Claes Janszoon Visscher en zijn serie Plaisante Plaetsen’, is een artikel van Veldman opgenomen getiteld ‘Keulen als toevluchtsoord voor Nederlandse kunstenaars (1567-1612)’. In haar bijdrage onderzoekt de auteur verschillende groepen kunstenaars die voornamelijk uit de Zuidelijke Nederlanden zijn gevlucht en Keulen als hun toevluchtsoord kozen. De specifieke reden voor de emigratie was voor elk van hen verschillend maar kwam doorgaans voort uit politieke en religieuze onderdrukking. Ook economische belangen speelden een rol; Keulen had een rijke en kunstminnende burgerij terwijl het de stad ontbrak aan bekwame kunstenaars om in de groeiende vraag te voorzien.

De eerste golf Nederlandse vluchtelingen arriveerde vlak na de aankomst van de Hertog van Alva in 1567. Tot deze groep worden gerekend: Adriaan de Weert, Dirck Volkertsz. Coornhert, Isaac Duchemin en Frans Hogenberg. Een katholieke kunstenaar zoals Willem van Tetrode vluchtte, nadat zijn altaar in Delft tijdens de tweede beeldenstorm van 1573 werd verwoest, ook naar Keulen, op zoek naar een minder vijandig klimaat.

De inname van Antwerpen in 1585 door de Hertog van Parma vormde de aanleiding voor een tweede emigratiegolf. Bij deze gelegenheid werd besloten dat alle nog in de stad wonende protestanten binnen vier jaar katholiek moesten worden, of mochten vertrekken. De doper Crispijn de Passe koos voor dit laatste en kwam uiteindelijk via Aken ook in Keulen terecht.

De immigranten werden in Keulen beslist niet met open armen ontvangen. Keulen was een katholieke stad, maar men besefte dat ondanks de protestantse bagage de toestroom ook een materiële en artistieke verrijking van de stad betekende. De houding van het stadsbestuur bleef ambivalent, met perioden waarin afwisselend mild en streng werd opgetreden, meestal bepaald door de heersende politieke situatie in de Nederlanden. Veldman behandelt een aantal kunstenaars afzonderlijk en bespreekt hun artistieke produktie tegen de achtergrond van hun godsdienstige overtuigingen. Vooral het geval Frans Hogenberg is interessant. Het artikel wordt geïllustreerd met een vroege ets uit zijn Antwerpse periode die de predestinatie in beeld brengt en getuigt van een calvinistische inslag. In Keulen ontpopt Hogenberg zich echter als een lutheraan. Tweemaal wordt zijn huis genoemd in een lijst van huizen waar geheime godsdienstoefeningen worden gehouden. Aangezien lutheranen in Keulen in een heel wat gunstiger positie verkeerden dan calvinisten lijkt het aannemelijk dat Hogenberg, om problemen te vermijden, zich heeft bekeerd tot een voor hem minder gevaarlijke kerk. Zijn onderneming in Keulen heeft in ieder geval niet onder zijn geloofsovertuiging geleden. Zowel zijn Civitates orbis terrarum als de gebundelde afbeeldingen van de Tachtigjarige Oorlog werden commerciële successen.

Hendrick Goltzius, Arbeid en IJver, nr. 1 uit de reeks: Wegen en Manieren naar Rijkdom, 1582. Gravure, 198 × 138 mm. Rijksprentenkabinet, Amsterdam (foto Rijksmuseum-Stichting).

Naast gerenommeerde tijdschriften als Oud Holland en Simiolus verschijnen er ook periodieken van een meer oppervlakkige aard die soms het signaleren waard zijn. Een aardig

[p. 148]

voorbeeld op het gebied van de prentkunst is de Journal of the Print World. Deze Amerikaanse uitgave die inmiddels al in zijn zestiende jaargang loopt, verschijnt vier keer per jaar en wordt gedrukt op krantepapier in een formaat vergelijkbaar met de Amsterdamse Uitkrant. Het blad verklaart een aandachtsgebied van zes eeuwen prentkunst (hiertoe wordt ook de fotografie gerekend) te beslaan, en stelt zich tot doel minder gemakkelijk verkrijgbare informatie over prentkunst te publiceren voor verzamelaars en verkopers van prenten. De redactie berust bij Charles Stuart Lane die tevens uitgever is. De enige andere medewerker die in het colofon wordt genoemd, is de Business Manager die verantwoordelijk zal zijn voor de rijkelijk aanwezige advertenties. Deze zuinige personele bezetting is mogelijk door de inhoudelijke opzet van het blad, waarin het merendeel van de artikelen blijkt te bestaan uit persberichten van musea, handelaren en uitgevers. In een kolom op de voorpagina wordt een overzicht gegeven van de ‘Original Articles’, voor een groot deel recensies van tentoonstellingen en publikaties, maar ook verslagen van veilingen en beurzen.

Het zal duidelijk zijn dat men voor wetenschappelijke informatie op het gebied van de prentkunst andere bronnen moet aanboren. De Journal of the Print World pretendeert ook niet een dergelijke rol te vervullen. Het blad richt zich op een breed Amerikaans publiek. Dit blijkt niet alleen uit de advertenties, maar ook uit de inhoud van de artikelen waarin voornamelijk Amerikaanse tentoonstellingen en boeken ter sprake komen. Een kleine greep uit het laatst beschikbare nummer (Fall 1993) levert recensies op van tentoonstellingen met uiteenlopende onderwerpen als: ‘Self Evidence: Self-Portraits in Prints and Photographs, The New York Public Library’, ‘The Poetic Visions of Odilon Redon, Worcester Art Museum’, ‘Watercolors by Pueblo Indians, National Museum of American Art, Washington D.C.’ en ‘New Tracks-Old Land: Contemporary Aboriginal Printmaking, Austral Gallery, St. Louis’. De laatste pagina's van het blad worden gevuld met een overzicht van recent verschenen catalogi van handelaren alsmede vraag en aanbod kolommen.

Voor degenen die op de hoogte willen blijven van nationale en regionale evenementen en publikaties in de Verenigde Staten op het gebied van de prentkunst en de fotografie of speciaal zijn geïnteresseerd in moderne en oudere Amerikaanse grafiek is de Journal of the Print World een goede bron van informatie.

Voor meer informatie kan men schrijven naar: Journal of the Print World, 1008 Winona Road, Meredith N.H. 03253-9599, Verenigde Staten. Het blad is in geen enkele Nederlandse bibliotheek aanwezig.

■

Daniel R. Horst