De Boekenwereld. Jaargang 10

Boekbespreking

Le Magasin de l'Univers. The Dutch Republic as the Centre of the European Book Trade. Papers Presented at the International Colloquium, held at Wassenaar, 5-7 July 1990. Edited by C. Berkvens-Stevelinck, H. Bots, P.G. Hoftijzer and O.S. Lankhorst. Leiden, E.J. Brill, 1992, 319 blz. isbn 9004094938. f 135,-.

In juli 1990 kwam een keur van prominente boekhistorici uit binnen- en buitenland bijeen in het Netherlands Institute for Advanced Study in the Humanities and Social Sciences (NIAS) te Wassenaar, voor het colloquium Le Magasin de l'Univers. The Dutch Republic as the Centre of the European Book Trade. Het thema was de Republiek als het centrum van de internationale boekhandel in Europa in de zeventiende en achttiende eeuw. Een samenloop van gunstige omstandigheden had destijds geleid tot een explosieve groei van het vaderlandse boekbedrijf dat zich tot ver over de landsgrenzen deed gelden. De boekhandel in de Republiek nam een dominante positie in binnen de Europese wereld. Beroemde Hollandse boekverkopers voorzagen hun talrijke klanten in binnen- en buitenland van allerhande drukwerk en fungeerden daarmee als intermediair tussen verschillende landen. De Republiek kan in die periode worden beschouwd als de wetenschappelijke en culturele voorraadschuur van Europa. Nimmer bereikte de Nederlandse boekhandel nadien nog dat uitzonderlijke niveau en nimmer genoten de Hollandse uitgevers en boekhandelaren meer de faam die zij toen in heel Europa genoten. Toch is onze kennis over het functioneren van de internationale boekhandel in deze roemrijke periode nog altijd beperkt.

Met het Wassenaarse colloquium, georganiseerd door het Pierre Bayle Instituut van de Katholieke Universiteit Nijmegen en het Sir Thomas Browne Instituut van de Rijksuniversiteit Leiden, wilde men daar iets aan doen door juist het internationale aspect van het boekbedrijf in de Republiek centraal te stellen. Vooraf hadden de organisatoren drie thematische vragen geformuleerd, die te zamen leidraad waren voor de sprekers: Welke categorieën drukwerk boden de Nederlandse boekhandelaren aan op de markt buiten de landsgrenzen? Op welke wijze kwamen hun (internationale) netwerken tot stand en hoe verliepen hun commerciële contacten met buitenlandse relaties? Hoe ontwikkelde deze handel zich in praktische en economische

[p. 143]

zin? De twintig lezingen, gecompleteerd met een proloog en een synthese, verschenen in 1992 gebundeld in een goed verzorgde - maar zeker niet goedkope - uitgave van de Leidse uitgeverij Brill.

In de proloog formuleert de Amsterdamse hoogleraar boekgeschiedenis Frans Janssen twee interessante desiderata op het gebied van het onderzoek naar het Nederlandse boek. In de eerste plaats zou er een catalogus moeten verschijnen met uitgebreide beschrijvingen van zo'n 500 boeken - van 1473 tot heden - die van cultuurhistorisch belang zijn voor de Nederlandse boekgeschiedenis. Een dergelijke lijst zou kunnen dienen als instrument voor boekhistorici, maar kan daarnaast ook voor andere onderzoekers van belang zijn. Het idee van een uitgebreide (boekhistorische) beschrijving, gecombineerd met een cultuurhistorische plaatsing van het betreffende boek, als een voorbeeld voor boekhistorici en anderen, verdient zeker aandacht. Maar zouden enkele uitgewerkte boekbeschrijvingen, voorafgegaan door een gedegen inleiding daartoe niet volstaan? Zijn tweede desideratum komt als ‘boekhistorisch instrument’ eerder in aanmerking: een Nederlandse tegenhanger van het Franse standaardwerk Histoire de l'édition française.

Het is tekenend voor de huidige bloei van de boekgeschiedenis in Nederland dat althans aan deze tweede wens inmiddels gehoor is gegeven. Er bestaan concrete plannen voor een meerdelige Geschiedenis van het Nederlandse boek, waarin de historische ontwikkeling van het gedrukte boek in de Nederlanden zal worden beschreven. Een dergelijk project kan in de komende jaren een belangrijke impuls geven aan het boekhistorisch onderzoek in Nederland, zodat tenminste iets gedaan kan worden aan de achterlijke positie die ons land nog altijd inneemt ten opzichte van landen als Frankrijk, Engeland en Duitsland.

Dat er momenteel belangwekkend onderzoek wordt verricht naar de Nederlandse boekgeschiedenis, bewijzen de twintig artikelen die in Le Magasin de l'Univers volgen op Janssens proloog. Behalve veel Nederlandse boekhistorici werden onderzoekers uit Engeland, Frankrijk, Duitsland, Zwitserland, Italië en de Verenigde Staten uitgenodigd over het gemeenschappelijke thema van de Republiek als het centrum van de Europese boekhandel te spreken. Met verschillende achtergronden en invalshoeken zijn de centrale vragen van het colloquium aan de orde gesteld en dat heeft een uiterst diverse bundel opgeleverd. Hoewel lang niet in alle bijdragen in gelijke mate naar een antwoord op de genoemde vragen is gezocht, is het toch dit gemeenschappelijke uitgangspunt dat - meer nog dan enkele belangwekkende afzonderlijke artikelen - een bijzondere waarde aan de bundel verleent.

Gravure van een boekhandelsinterieur, ontleend aan Iets voor allen. Amsterdam, Janssoons van Waesberge, 1763. (Omslagillustratie van een brochure uitgegeven door het Koninklijk Verbond van Grafische Ondernemingen ter gelegenheid van het colloquium Le Magasin de l'Univers).

De Leidse boekhistorica Christiane Berkvens-Stevelinck nam de bibliotheek van de bibliofiel Prosper Marchand als uitgangspunt. De omstreeks 3000 boeken die Marchand na zijn dood naliet aan de Leidse Academie, bieden een ongekend rijke bron voor de bestudering van een uitzonderlijke privé-bibliotheek. Niet minder rijk zijn de collecties van de Bibliothèque du Roi (de huidige Bibliothèque Nationale te Parijs) en de Herzog August Bibliothek in Wolfenbüttel, die centraal staan in de bijdragen van respectievelijk Françoise Bléchet en Paul Raabe. Beiden gaan op nauwgezette wijze de aankoopgeschiedenis na van Hollandse boeken in deze vorstelijke bibliotheken, waarbij Nederlandse boekverkopers vaak een belangrijke bemiddelaarsrol speelden. Zij waren het die de hooggeplaatste buitenlandse belangstellenden voorzagen van

[p. 144]

het drukwerk van de vele Nederlandse boekproducenten.

Uiteenlopende categorieën drukwerk die in de Republiek werden geproduceerd, vormen het uitgangspunt voor verscheidene bijdragen in de bundel. R.G. Fuks-Mansfeld (Amsterdam) richt zich in haar artikel op de Amsterdamse handel in Hebreeuwse boeken, waarmee een enorm publiek werd bediend. Het katholieke boek staat centraal bij Th. Clemens (Utrecht), die zich toelegt op de handel tussen de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden, terwijl Jean-Daniel Candaux (Genève) de in groten getale in Amsterdam geproduceerde hugenootse psalmboeken als uitgangspunt koos. Steeds opnieuw blijkt dat de Nederlandse ondernemers zich uiterst flexibel bewogen in het handelsverkeer en dat zij in de eerste plaats door commerciële en niet door ideologische overwegingen werden geleid. A. Dunning (Cremona) schrijft in zijn artikel over de produktie van muziekboeken dat morele waarden bij de muziekuitgevers - en in het bijzonder bij de Nederlandse ondernemers - ver te zoeken waren. Het overgrote deel van de muziekuitgaven in de achttiende-eeuwse Republiek betrof na- en roofdrukken van eerder (in het buitenland) gepubliceerde werken. Het resultaat was wél dat deze werken tot in de uithoeken van Europa werden verspreid!

Ook de Leidse uitgever Pieter van der Aa (1659-1733) had bepaald geen schone lei, zoals staat te lezen in de bijdrage van P.G. Hoftijzer. Zijn regelmatige schendingen van de handelsgebruiken en zijn pogingen een monopolie te verwerven op de uitgave van lucratieve werken, hadden hem een slechte reputatie bezorgd onder zijn confraters. Van der Aa's bedrijf groeide uit tot één der belangrijkste firma's in de periode na de hegemonie van de Elzeviers. Hoftijzer schetst op basis van overgeleverde correspondentie Van der Aa's contacten met diverse buitenlandse afnemers. De Amerikaanse onderzoeker Raymond Birn (Oregon) koos eveneens een vooraanstaande boekverkoper als onderwerp, Marc-Michel Rey, om aan te geven wat zijn betekenis was als verspreider van de denkbeelden van de Verlichting.

De Nederlandse inbreng op de boekenbeurzen van Frankfurt en Leipzig vormt het onderwerp voor A.H. Laeven (Nijmegen). Hij geeft aan dat dit boekhistorisch terrein weliswaar niet meer geheel braak ligt, maar dat een nadere analyse van de catalogi van beide beurzen nog belangrijke informatie kan opleveren voor de geschiedschrijving van het Nederlandse boek. De vele boekenveilingen die plaatsvonden te 's-Gravenhage in de eerste helft van de achttiende eeuw, worden besproken door Otto S. Lankhorst (Nijmegen). 's-Gravenhage bezette in die periode na Amsterdam de tweede plaats in de rangorde van boekensteden, wat onder meer tot uiting kwam in een uitzonderlijk groot aantal veilingen. Het relatief kleine aantal veilingcatalogi dat ons rest uit die jaren, vormt thans een belangrijke bron voor de bestudering van particuliere bibliotheken of fondsen en assortimenten van uitgevers.

In de bundel zijn verder bijdragen opgenomen van Hans Bots (Nijmegen), S. Corsini (Lausanne), I.H. van Eeghen (Amsterdam), John Feather (Loughborough), Jean-Dominique Mellot (Paris), M. Schlup (Neuchâtel), Katherine Swift (Oxford) en Françoise Weil (Dijon), waarin verschillende aspecten van de internationale handel aan de orde komen. Het zou te ver voeren deze artikelen allemaal afzonderlijk aan de orde te stellen, wat niet betekent dat ze minder interessant zijn. Samenvattend kan worden gesteld dat het merendeel van de bijdragen in Le Magasin de l'Univers moet worden opgevat als bevestiging van de Europese oriëntatie van het vaderlandse boekbedrijf in de zeventiende- en achttiende-eeuwse Republiek.

Des te opmerkelijker is het betoog van de in 1991 overleden Leidse boekhistoricus Bert van Selm, dat van geheel andere strekking is. In zijn bijdrage over de Amsterdamse boekverkoper Johannes van Ravesteyn toont Van Selm aan dat deze zijn activiteiten buiten de landsgrenzen vooral benutte om een zo breed mogelijk assortiment boeken te verkrijgen voor zijn boekwinkel. De ruilhandel met buitenlandse collega's in Frankfurt was dus geen doel op zich, maar een middel om zijn Nederlandse klandizie te kunnen voorzien van gewilde titels. Het internationale karakter van Van Ravesteyns fonds, moet daarom worden geïnterpreteerd als voortvloeisel van een bedrijfsvoering die toch voornamelijk op een Nederlands publiek gericht was.

Van Ravesteyn profiteerde met zijn boekhandel van de gunstige lokale omstandigheden en hij was in het Amsterdam van de Gouden Eeuw bepaald niet de enige. Het aantal drukkers en boekverkopers kende in die periode een explosieve groei. Van Selm vraagt

[p. 145]

zich in de conclusie van zijn betoog af of het niet in de eerste plaats de relatief grote Nederlandse afzetmarkt was, die de basis vormde voor het ‘Hollandse Wonder’. In plaats van de overheersende aandacht voor de internationale handel, pleit Van Selm ervoor de aandacht te richten op het boekbedrijf binnen de grenzen van de Republiek. Voor een goed begrip van de Republiek als centrum van de Europese boekhandel is het van belang om eerst inzicht te verwerven in de verschillende aspecten (handelsgebruiken, omvang en aard van het lezerspubliek) van het boekbedrijf binnen de landsgrenzen.

De programmatische lading van Van Selms betoog wordt door de Franse grootmeester Roger Chartier onderstreept in zijn synthese van het Wassenaarse colloquium. Het waren lokale omstandigheden die het Hollandse boekbedrijf tot grote hoogte deden stijgen en de belangrijkste daarvan was de aanwezigheid van een omvangrijk potentieel aan lezers. Deze vaststelling van Chartier kunnen we zien als de belangrijkste inhoudelijke conclusie van het Wassenaarse colloquium, maar de manier waarop hij tot die bevinding komt, is evenzeer van programmatische waarde. Waar Nederlandse onderzoekers nogal eens de neiging vertonen zich liever niet buiten de veilige achtertuin van een eigen specialisme te begeven, zet Chartier de aangedragen elementen op hun plaats in zijn schets van het Hollands boekhistorisch landschap van de zeventiende en achttiende eeuw. En dan wordt pas echt duidelijk waar verschillende elementen met elkaar in verband kunnen worden gebracht of waar gegevens ontbreken. Aan het eind van deze rijke bundel zet Chartier zo lijnen uit voor het toekomstig onderzoek.

■

Garrelt Verhoeven