De Boekenwereld. Jaargang 10

[p. 137]

Gerezen wit
Reinold Kuipers

95

In de al te dikwijls ledige dop die schaalvergroting heet is het aantal improduktieve functionarissen, meestal nominaal leidinggevend maar in de praktijk behaaglijk suffend in een ‘stijlvol’ vertrek, dat zij met niemand hoeven te delen, tamelijk groot. Bij het concipiëren van het nieuwe model voor menige arbeidsgemeenschap met een wel degelijk nuttig doel is het adagium dat elke mens iedere dag iets moet maken, mits het geen lulkoek is, niet in acht genomen. Vakmanschap telt blijkbaar niet als een voorwaarde bij het vervullen van een luisterrijke formatieplaats binnen de megalomane opzet; een uiterst vage geschiktheid lijkt bij een beschaafd aandoende habitus voldoende. Het circuleren in een driedelig kostuum van bespreking naar vergadering naar conferentie naar (o tijden, o zeden) seminar wordt aanvaard als een passende variant op het quasi contemplatieve verblijf in de eigen kamer.

Als gij u afvraagt wat het voorgaande met de wereld van de boeken te maken heeft, wijs ik u erop dat wie met het beredderen van leesdingen bejaard is geworden, zoals ik nu eenmaal, tijdens uren van met een sigaartje geheiligde ambtsverzaking pleegt terug te kijken op wat hij tijdens zijn betrekkingen in dienstverband heeft meegemaakt. Dat doet hij natuurlijk doordat hij zich van steeds minder taken hoeft te kwijten. Ik, maar weer, mijmer graag over de mensen met wie ik gedurende zevenenveertig jaar vanwege het werk te maken heb gehad, in de eerste plaats over hen die naar mijn eigen benul, doch bijna altijd zonder dat zij het wisten, ten voorbeeld hebben geleefd.

Maar soms doemt uit de geheugenkraam een wat bizarre, niet tot navolging geschikte figuur op. Hij, nimmer een zij, behoort tot het type dat wanneer iemand hem een nieuwigheid meent te vertellen met een zuinig, verwaten mondje de eenlettergrepige woorden ‘dat weet ik’ uit, ook en vooral als hij onmogelijk op de hoogte kan zijn. Verbeeld u zo'n personage bij voorkeur in het al genoemde uniform met discreet verlevendigende pin-stripes. Als een employé voor de man in kwestie een zinnig plan van actie ontvouwt, vermag hij niet anders te reageren dan door met ‘dat heb ik ook al gedacht’ zijn angst voor de aantasting van zijn antracietkleurige autoriteit te neutraliseren. Hij is doorgaans een superieur van de tweede garnituur zonder een gedegen specialisme en met de waan dat hij zich voor de handhaving van zijn status en met de mogelijke verhoging van deze positie geen waarneembare afhankelijkheid van andermans geestesgoed kan veroorloven. Zijn loopbaan moet de betovering van louter zegepralen hebben; kom er maar eens om. Door de ontmoediging die zijn gedrag over de in zijn ogen onmiskenbaar ondergeschikten uitstraalt lijkt hij mij, over welke deugden, bekwaamheden en kwalificaties hij overigens ook beschikt (de tongriem is in de regel zijn meest ontwikkelde lichaamsdeel), allerminst een stimulerende factor in de constellatie waarop hij troont, want tronen doet hij naar zijn aardje. Naarmate de instelling waartoe hij behoort groter, welvarender, of gesubsidieerd, en vooral diffuser is, ligt de kans op zijn loze welslagen meer voor de hand. Ik heb wel eens gehoord van multi-nationale ondernemingen die zo'n medewerker indien hij op zijn plek eindelijk onmogelijk was geworden in ballingschap stuurden naar een kleine plaats in een heel ver, heel warm en bovenal heel onbeduidend landje, waar hij, toch nog tot directeur bevorderd, niet het geringste kwaad kon doen; ontslaan deden zij, zich verantwoordelijk voor de miskleunende indienstneming achtend, niet.

Lang geleden heb ik een figuur die in menig opzicht aan mijn beschrijving beantwoordt in een tragikomedie zien afgaan; er zit een musical in zijn optreden. Hij bekleedde zo'n tweederangsleiderschap met enig succes doch ook met een verontrustende leegheid in zijn lichtgrijze ogen. Hij versleet assistenten met een roffel. Zij deugden allemaal reeds snel niet meer. Tijdens een beraad pikte hij de bruikbare inval van een ander op. De volgende keer zei

[p. 138]

hij: ‘Iemand opperde laatst...’ Naderhand luidde zijn tekst: ‘Zei ik onlangs niet...?’ En bij de besluitvorming klonk uit zijn mond: ‘Zoals ik heb voorgesteld...’ Hij demotiveerde, zoals de term luidt. Hij had bij zijn arbeid geruime tijd de conjunctuur mee. Toen het slechter ging, manipuleerde hij de resultaten. Hij vierde triomfen die er allerminst waren in grote bijeenkomsten met een nationaal publiek. Hij daalde voor een zelfverheerlijkende toespraak onder schijnwerperlicht een hoge trap af en nam na het woord te hebben gevoerd genadig een ovatie in ontvangst. Hij reed nog eens te paard de vergaderzaal binnen en bij een ander samenzijn op een kameel. Van het berijden eens olifants hebben collega's hem wijs weerhouden. Het was te laat. Hij werd de laan uitgestuurd. Is het verwonderlijk dat hij geestelijk instortte? Hij was ergerlijk. Hij was zielig. Hij was feitelijk een opgeblazen nul. Ik zou hem in Carré geacteerd willen zien met een nu eens cynisch dan weer elegisch koor achter zich.

Niet elke tot maarschalk bevorderde korporaal die als teken van zijn te verwachten promotie slechts een zuurstok in zijn rugzakje heeft aangedragen, eindigt zijn carrière als in een treurig zangspel. Menigeen van zijn portuur is handig genoeg om in voorzitterschappen van commissies en verenigingen (voor iets minder gewichtigs is hij principieel niet in de markt) aan het echte doen, dat immers niet zijn fort is, te ontvluchten. Zijn kenmerk is mede dat degenen die waarlijk het werk verrichten volgens zijn zeggen niet voldoen. Hij zetelt onaantastbaar hoog in een luchtledig en vergaart ereblijken; als er een lintje te verwerven valt, moeten hem ten minste de Officiersversierselen die bij de Orde van Oranje-Nassau behoren worden toegekend. Ik heb mismoedig zo niet gebelgd aanschouwd dat een ootmoedige ploeteraar die zo'n veertig jaar lang meer dan de hoger geplaatsten in een uitgeverij, die hij had zien komen en gaan, het fonds het onmiskenbare gezicht had gegeven werd gedecoreerd met de gouden plak, blijkbaar eeuwig der minderen deel; zijn baas, net weer een nieuwe, had het, met wat anders gepreoccupeerd, laten passeren. ‘En de boer hij ploegde voort.’

Soms denk ik dat onze recessie verwant is aan de regententijd van twee-en-een-halve eeuw geleden.

96

Sommigen weten dat ik, als mij naar mijn meest beminde drukletters wordt gevraagd, zonder aarzelen de Janson, de Joanna en de Walbaum, alle drie authentiek beschikbaar, noem. Maar als ik even doordenk, vind ik dat ik de revivals van enige historische typen niet onvermeld had mogen laten. En als ik weer aan mij zelf ben overgelaten, voel ik mij schuldig doordat ik over de scheppingen van J. van Krimpen, Giovanni Mardersteig en Bruce Rogers heb gezwegen; in mijn praktijk kwamen zij niet of nauwelijks aan bod. En wanneer ik helemaal gekalmeerd ben, schieten mij nog meer letters te binnen, in de eerste plaats de Cheltenham, waarvoor, weet ik, menige makker in het vak der vakken de neus ophaalt om redenen die ik in weerwil van mijn liefde begrijpen kan.

Toen ik mij in het begin van de jaren dertig met de typografie ging bezighouden, was de Cheltenham in Nederland zo gewoon als een kadetje, al was zij minder gangbaar dan de Hollandsche Mediaeval, waarmee zij na 1945 de ondergang deelde. Haar verschil met de Hollandsche Mediaeval heeft te maken met haar oorsprong, de Verenigde Staten van Amerika. In Europa was de vernieuwing van de boekdrukkunst voornamelijk uitgegaan van kunstenaars die de Arts-and-Craftsbeweging of een variant van de Nieuwe Kunst aanhingen; tegenover het ambacht en de functie van de typografie stonden dezen doorgaans nogal wereldvreemd, een enkeling niet te na gesproken. Het boek of ander drukwerk was voor hen vaak alleen maar een middel om hun artistieke bevlogenheid uit te leven. Hun breuk met de traditie, hoe zeer ook aan een revitaliserende behandeling toe, viel zo ingrijpend uit dat vanouds zinnige dingen en handgrepen ten dienste van de tekstoverdracht aan de nagestreefde schoonheid van de kunstvoorwerpen met de royale versiering die erbij nodig werd geacht ten offer vielen. De reactie op wat bij alle edele doeleinden toch eigenlijk een vorm van leesvervuiling bleek te wezen en waaraan uitgevers, boekdrukkers en lettergieters slaafs en niet weinig fier meededen begon pas in de jaren twintig en bereikte na de Tweede Wereldoorlog haar soms wat steriele (dit zij toegegeven) volbrenging. In Amerika voltrok de renaissance zich klaarblijkelijk door de jeugdige, idealistische fase waarin het typografische ondernemerschap met al zijn takken zich bevond samenhangender. Kunstenaars waren er leveranciers van intens bij hun stiel betrokken boekdrukkerij-

[p. 139]

leiders. Ik hoef alleen maar Theodore L. De Vinne en Daniel Berkeley Updike, wier vakboeken klassieken zijn, te noemen. Er waren meer, die buiten hun land minder opzien baarden, ernstig bezig met de bezielde verheffing van het métier. En bij hen die wij ontwerpers, van drukletters en boeken, noemen valt het op dat zij meestal kort of lang zelfstandig of in loondienst het boekdrukkersvak hebben beoefend, zoals Will Bradley, Frederic W. Goudy en Bruce Rogers.

Een advertentietekst voor de Cheltenham uit 1906.

Twee studenten aan de Harvard-universiteit, Herbert S. Stone en Ingalls Kimball, stichtten anno 1893 in Cambridge, Massachusetts, een uitgeverij. Stone, uit Chicago afkomstig, was thuis cultureel gevoed. Kimball had als manager van de universiteitskrant zakelijke en typografische ervaring opgedaan. Na hun doctoraal, noem ik het maar, zetten zij hun zaak in Chicago voort. Zij sloten zich aan bij de toenmalige avant-garde in de letteren en de beeldende kunsten; tot de karakteristieke medewerkers van The chap-book, het tijdschrift dat hen beroemd maakte, behoorde Bradley. Kimball ging na enige tijd naar New York, waar hij met de Cheltenham Press begon; Stone ging in Chicago met boeken door. Kimball wijdde zich met zijn kunnen en smaak aan de reclame, waarvan hij het peil innerlijk en uiterlijk wilde verbeteren. Hiertoe ambieerde hij een huisletter, een behoefte die in Amerika voor een zakelijk lichaam gebruikelijker was dan in Europa. Hij engageerde Bertram G. Goodhue, een architect die, net als bij ons H.P. Berlage, ook naam had gemaakt met boekverluchting en voor Updikes Merrymount Press te Boston in 1894 de Merrymount, ook een huisletter, had getekend; het exempel was (hoe kon het nog anders?) William Morris' Golden Type van 1890 met als oergeestelijke vader Nicolas Jenson, de vijftiende-eeuwse Venetiaan, destijds haast onvermijdelijk. Kimball, anders gericht, wist hoe hij zijn huisletter, die ook voor boeken moest dienen, wilde hebben en leidde Goodhue bij de totstandbrenging; hoe de samenwerking precies verliep, heb ik in wat ik erover lezen kon niet gevonden maar wel dat nieuwe theorieën over leesbaarheidsbevordering er een rol bij speelden. Goodhue en Kimball, of andersom, gingen ervan uit dat de bovenste helft van een regel bij de lektuur het belangrijkste was en legden hierop in het ontwerp dan ook de nadruk door voor lange stokken te zorgen en de staarten relatief kort te houden. Voorts werden de tekeningen met een pantograaf op de stempels overgebracht en dus niet door de stempelsnijder eigenhandig gereproduceerd, wat vrij nieuw was. De Cheltenham kwam in 1896 klaar. Wie haar nu bekijkt, moet wel constateren dat zij niet, zoals destijds in zwang was, de parentage aan een eeuwenoud voorbeeld laat zien. Zij doet oorspronkelijk aan zonder, in mijn ogen althans, raar te zijn. Mijn genegenheid ervoor kan veroorzaakt zijn doordat ik er in 1932 de eerste oefeningen als handzetter mee heb gedaan en er in 1938 mijn twee visitekaar-

[p. 140]

tjes mee heb laten drukken door de snelzetterij van Jos. Neve aan het Amsterdamse Singel; ik móét er toen al van gehouden hebben, want Neve had een rijk voorziene zetterij, waar ook de Garamont, een meer voor de hand liggende keuze voor een prille typofiel, beschikbaar was. Ik apprecieer nog altijd het niet overdreven verschil tussen dik en dun van de Cheltenham en het ongegeneerde omspringen met de vormen van bepaalde karakters, zoals de R, waarvan de stok en de poot ver uit elkaar staan, en de g met haar open lus. De kloeke, stompe schreven staan mij, net als knopachtige uiteinden hier en daar, ook aan. Voor een sub-culturele tekst lijkt de Cheltenham mij ideaal. Na enkele jaren sinds het verschijnen was de roem van Goodhue's en Kimballs drukletter zo groot dat in 1902 eerst de Linotype en vervolgens de American Type Founders ermee in zee gingen. Het resultaat was overweldigend; praktisch elke boekdrukkerij in Amerika had de Cheltenham, wat haar reputatie op den duur door het verlies aan distinctie geen goed deed. Ook in Europa sloeg de Cheltenham aan. In Duitsland was zij behalve onder haar eigen naam nog via acht herdopingen en soms met kleine veranderingen verkrijgbaar. In Nederland had de Lettergieterij Amsterdam voorheen N. Tetterode haar al gauw, eerlijk als Cheltenham. H.N. Werkman beschikte over twee gietsels, de Sorbonne van H. Berthold en de Cheltenham van de L.A. Zo populair als de Hollandsche Mediaeval is zij bij ons niet geworden, doch zij was toch wijd verbreid en onderging ten slotte hetzelfde lot als haar Nederlandse rivaal. In Engeland, bij Stephenson Blake, heette zij Winchester. Na de Linotype bleven andere zetmachinefabrieken niet achter met matrijzen; de Amerikaanse Monotype gebruikte de authentieke naam, de Engelse Monotype varieerde met Gloucester en de Intertype met Cheltonian. De Cheltenham groeide uit tot een grote familie. In 1915 waren bij de ATF tweeëntwintig snitten, waaronder een brede variant en allerlei vette versies leverbaar; zij waren door Morris F. Benton, de artistieke leider, geconcipieerd. Maar mijn liefde gaat naar de oorspronkelijke Cheltenham uit.

Wie bij mijn geestdrift twijfels heeft, moet maar weten dat dit stuk omstreeks de jaarwisseling is geschreven. Enige sentimentaliteit is er niet vreemd aan. Maar ik houd het staande.

■