De Boekenwereld. Jaargang 10

[p. 85]

Gerezen wit 93 & 94
Reinold Kuipers

93

Naar gelang het gedrukte boek zich qua verschijningsvorm verder van zijn voorbeeld, de codex, verwijderde, eigenlijk al vrij vroeg, raakten de optische finesses die eerst nog met het handschrift als leerstof werden toegepast buiten gebruik, een deel van de vele ligaturen maar ook de delicate variaties van het wit binnen de regels. De oorzaak zal wel een economische zijn geweest. De handzetter, en geruime tijd later, de machinezetter, kon slechts allerlei esthetische subtiliteiten in het paginabeeld verwezenlijken als hij voortdurend alert was en bij zijn aandacht voor de tekst van de routine afweek, wat tijd, en dus geld, kostte.

De handzetter (ik blijf nu maar bij hem) stelde de zethaak, zijn primaire werktuig aan de bok met de letterkasten erop, in op de vereiste zetbreedte (ik denk aan twintig augustijnen maar breder of smaller kwam uiteraard ook vaak voor) en begon aan de taak, die lang met stukloon werd gehonoreerd. Als hij een twaalf-puntsletter moest gebruiken, scheidde hij als hij zijn stiel serieus beoefende de woorden met een spatie van vier punten, het derde deel van het corps dus, en deed zo zijn best om de van hem verwachte produktie, als basis voor het loon omgerekend tot de strekkende lengte aan pasjes (een pasje is bij het gegeven voorbeeld zes punten dik), op de galei, het blad met twee of drie haaks aangebrachte randen waarop de inhoud van de volle zethaak telkens voorlopig werd overgebracht, te krijgen, Volgens dit resultaat en op grond van het aantal fouten, liefst zo min mogelijk natuurlijk, werd zijn bekwaamheid beoordeeld. Hij deed niet anders als ten tijde van de Herleving van de Boekdrukkunst een eminente boekvormer toezicht hield, al kwam er dan bij een cursief, doorgaans nu eenmaal slanker dan een romein, minder wit tussen de woorden. De nagestreefde schoonheid kreeg het werkstuk, een beetje zoals bij de codices, via de mise en page en het bijwerk, de titelpagina, de kopjes en de initialen; het platte zetsel bleef op de correctie na zoals het was.

Het heeft mij gedurig verbaasd dat dit platte zetsel niet meer is veredeld. De scala van beschikbaar kastwit, de kwart punt, de halve punt, de punt, de anderhalve punt, de twee punten, de drie punten, de vier punten, het pasje en het vierkant plus de kwadraten van anderhalf vierkant, twee, drie en vier vierkanten, maakt, vooral met de kleinste spaties en in combinaties, een gelijkmatige verdeling van het wit-voor-de-blik binnen de zetspiegel en aan de zijkanten, als deze beide recht moeten zijn, mogelijk. Wie een willekeurige bladzijde van vrijwel elk boek-in-proza bekijkt, ziet aan de linkerkant dat de A, de T, de V, de W, soms de X, de Y, soms de f, soms de t, de v, de w, soms de x, de apostrof, de ‘omgekeerde komma’ en het kastlijntje min of meer inspringen en aan de rechterkant een eender fenomeen bij merendeels de zoëven genoemde karakters en bovendien de k, de r, de komma en de punt. Andere, incidentele afwijkingen van de verticalen kunnen ook voorkomen. Bij poëzie speelt in dit opzicht enkel de linkerkant een rol. Het is mogelijk, voor de ogen van de lezer een redelijk rechte lijn, zoals een kalligraaf of een lettertekenaar deze nastreeft, te creëren door de letters en de leestekens een beetje in de marges te laten uitspringen. Om dit te doen moet voor een regellengte van twintig augustijnen de zethaak tweeëntwintig augustijnen wijd worden gemaakt en dient tussen twee vierkanten aan wit, die eerst allebei voorin kunnen staan, worden gezet; als de regel vol raakt, kan het tweede vierkant naar achteren worden verplaatst. Waar zulks voor het nobele doel nodig is, moet een vierkant worden vervangen door een pasje, een vierpuntsspatie en zoveel wit meer als voor het effect wenselijk is, meestal anderhalve punt of nog een kwart punt erbij; het verschil van een kwart punt is heus nog zichtbaar. De afstanden tussen de woorden kunnen tijdens het echte zetten op dezelfde manier geëgaliseerd worden; er ontstaat al doende een systeem, waarbij als iemand ‘uw vrouw’ of een andere cumulatie van wit dragende letters of leestekens tegenkomt de mindering passend wordt verdubbeld. Om een regel vol te maken geschiedt ten slotte het inwinnen en, des noods, het uitvullen; dan blijkt pas of het

[p. 86]

vierkant aan het einde moet worden verkleind. Ik doe dit alles al bijna vijftien jaar en het bevalt mij goed, hoewel het, geef ik toe, een heel gedoe is, als er gecorrigeerd moet worden en ook later bij het distribueren, met al die spatiesoorten.

Van de mogelijkheid om op een regelzetmachine na te doen wat hiervoor is verwoord heb ik niet voldoende weet. Op de Monotype, die de tekst in losse letters uitstoot, kan het zeker, weet ik uit ervaring. Het unitstelsel van de losse-letterzetapparatuur laat als de toetsenbordbediener er plezier in heeft en zijn hoofd bij de instructies houdt flinterdunne variaties in het wit toe. Maar de door een computer gestuurde, elektronische zetrobot stelt in staat, van wat ik als een ideaal zie een vanzelfsprekendheid te maken indien het juiste programma wordt gebruikt; ook een woordbeeld kan worden verbeterd door (ik noem maar een exempel) bij Te de T over de e te hangen, wat voor wie met zijn handen zet of op een zetmachine slechts zelden, met de meest uitgelezen outillage, doenlijk is.

En weet u wat het bevredigendste van de inspanning is? Niemand die met de vrucht ervan geconfronteerd wordt merkt haar op. Zo behoort het volgens mijn opvatting van het typografische ambacht te zijn.

94

Zakenmensen eerlijk als goud; een klein land is er groot door geworden en Jan. W. Holsbergen heeft hen in 1967 gehuldigd met zijn roman. ‘In matters of commerce the fault of the Dutch [/] is offering too little and asking too much’; B.A. Kwast, mijn aardrijkskundeleraar, leerde mij dit rijm omstreeks 1930 en de grote Van Dale heeft het in de ‘Lijst van gevleugelde woorden, titels en citaten’ met 1826 als het jaar van ontstaan. Wij dienen ons af te vragen of het op kinnesinne dan wel gegrond besef van bekocht zijn berust. Voor het laatste is, komt het mij voor, nu en dan wel wat te zeggen, want vaderlandse kooplieden, producenten onder hen in het bijzonder, derven wel eens de geremdheid die hen moet weerhouden van wat ik maar gedempt het nemen van een voorbeeld aan wat een ander zorgvuldig heeft uitgekiend noem. Niet elke ontlening is echt schandelijk. Als het, zoals M. Sluijser heeft geopperd, voor de gebruiker nuttig is, de kop van de lucifer aan het andere uiteinde van het stokje te bevestigen en iemand doet het voor het eerst en een medezwavelhoutjesmaker volgt het na, dan zie ik er, wellicht ten onrechte, geen been in, omdat de maatregel ten algemenen nutte strekt, ja, de gemeenschap der volkeren ten goede komt; het wiel is tenslotte ook ooit door iemand geintroduceerd. Ik laat octrooien, en straks auteursrecht, maar even buiten beschouwing. Ik heb het over de armoe van de klakkeloosheid die gezichtsverlies, reëel aan de bedenker en overdrachtelijk aan de luie imitator, berokkent. Ik heb het over eer.

‘Imitation is the sincerest (form of) flattery’ staat ook in de grote Van Dale, zonder jaartal. Het is in het Nederlandse uitgeversvak weliswaar geen regel maar net zo min een uitzondering dat als een fonds zich profijtelijk onderscheidt door iets dat het met toewijding en creativiteit heeft gemaakt een hebberige vakgenoot domweg leentjebuur speelt. In hoeverre dit iets wederrechtelijk kan zijn, laat ik opnieuw in het midden; in ieder geval lijkt het mij niet creatief.

In 1953 lanceerde een uitgeverij een omnibus van een bekende auteur met de bedoeling, deze zowel via de boekhandel als door middel van de bezorgers van de krant waarmee zij gelieerd was aan het publiek te brengen tegen een voor een omvangrijk boek in een linnen, met goud gestempelde band uitermate lage prijs, enkele guldens. De exploitatie moest in de drie maanden voor Sinterklaas voltrokken zijn. De oplaag was 30.000 exemplaren. De gezamenlijke boekverkopers kochten 900 bij aanbieding. Aan het einde van de actie waren na driftig herdrukken 120.000 schoon op; hiervan had de boekhandel 3.000 afgenomen en waren 117.000 door de krantenbezorgers vaak door weer en wind aan de deuren van de abonnees gesleten.

Het begrip omnibus was natuurlijk niet nieuw. Het was reeds in de jaren dertig uit Engeland overgewaaid en destijds ook al in Nederland toegepast. Zoals alle lezers van De boekenwereld weten, betekent omnibus letterlijk voor allen.

De omnibus waarover ik uitweid had een door de uitgeverij gecreëerd formaat en een band waarvan het voorplat geheel door de schrijversnaam en de titel werd gevuld, opdat de forse tekst in de etalage een stofomslag overbodig maakte; de kloeke rugtitel harmonieerde ermee. Helmut Salden had in zijn onmiskenbare, verfijnde stijl de belettering in kapitalen gedaan. De uitgave had mede of misschien wel in de eerste plaats door hem een eigen gezicht.

De omnibus kreeg jarenlang vervolgen van auteurs die vergelijkbare successen beloofden; zij deden graag mee. De oplagen stegen geleidelijk; in 1960, het topjaar, werden 275.000 exemplaren omgezet. De ver-

[p. 87]

koop door de bezorgers bleef om het oorspronkelijke aantal, kennelijk de limiet, schommelen; het leeuwedeel van het debiet was aan de aanvankelijk terughoudende boekhandel te danken. Het was algauw nodig, een verschijningsdatum vast te stellen zodat elke boekverkoper dezelfde kans zou hebben.

Het welslagen van de omnibussen kon niet aan de aandacht van andere uitgeverijen ontkomen. ‘Dit kunnen wij zelf ook’ moeten zij uitgeroepen hebben. Weldra verscheen een omnibus die uiterlijk als een kopie bedoeld moet zijn maar in feite een aanfluiting was; een kluns had geprobeerd, de letters van Salden na te tekenen, met een gruwelijk resultaat. Nog een uitgeverij nam evenals de vorige het formaat over en imiteerde het voorplat plus de rug, maar zij moet het tenminste ongepast hebben geacht, Saldens schepping te plunderen. Zij kwam met een cursief in kapitalen en onderkast die als het om een drukletter zou gaan Saldens titelkapitalen zou aanvullen. Een argeloze, niet op letters gespitste kijker kon geen wezenlijk verschil met de eerstgeborene zien. ‘Je prends mon bien où je le trouve’, door de grote Van Dale voorzichtig aan Molière toegeschreven, was het adagium. De wedijver was, rechtvaardig, geen lang leven beschoren.

In de jaren zestig was het al Helvetica, Folio en Univers, schreeflozen dus, wat voor bellettristische omslagen werd gebruikt, een kille praktijk, ontstaan door een misverstand over wat modern was. Op een uitgeverij, niet een reeds aangeduide, wilde men per se de mode negeren. Men besloot tot een humane formule en vaardigde een interne oekaze uit. De belettering van de omslagen moest gebeuren met de grote corpsen van de gebezigde boekletters of typen die er van nature mee konden samengaan, de Albertus en de Vendôme speciaal, in kapitalen en onderkast. Er mocht voor de auteursnamen, de titels en de naam van de uitgeverij maar een corps worden gebruikt en de schakering moest gebeuren met verschillende kleuren. Het zetsel diende zo mogelijk een gesloten groep te vormen. Het lukte wonderwel. En het duurde niet lang totdat wat als een huisstijl was bedoeld gemeengoed van enige litteraire fondsen leek te worden; hoe het kon lukken, werd lang niet overal begrepen.

Ik blijf zitten met de voortdurende vraag naar wat persoonlijk, en fatsoenshalve onvervreemdbaar, is en wat aan bedenksels iedereen ten gerieve moet komen. Waar ligt de grens?

■