De Boekenwereld. Jaargang 9

[p. 266]

Merginaliën

Europese beperkingen voor de handel in oude boeken en manuscripten

De inhoud van Europese regelgeving onttrekt zich in het algemeen vrijwel aan de waarneming van ingezetenen die niet direct betrokken zijn bij de gevolgen van dergelijke wetten en verordeningen. Hoe Europese regelgeving tot stand komt, is dikwijls nog moeilijker te doorgronden.

Om teruggave van cultuurgoederen die op onrechtmatige wijze buiten het grondgebied van een lidstaat van de Europese Gemeenschap zijn gebracht mogelijk te maken, is door de Raad van Europese Gemeenschappen te Brussel een gemeenschappelijk standpunt vastgesteld. Wat onder ‘cultuurgoed’ wordt verstaan is daarbij tevens vastgelegd. Daarop is gevolgd ‘EEG Verordening Nr. 92’ van 3 december 1992 betreffende de uitvoer van cultuurgoederen. Deze verordening handelt onder andere over manuscripten, boeken, geografische kaarten, prenten en foto's.

Er is gestreefd naar het onder controle brengen van het vrije verkeer van deze goederen buiten de EEG, teneinde te voorkomen dat voorwerpen die voor een lidstaat uitzonderlijke culturele betekenis hebben, vrij kunnen worden vervoerd. Voor verplaatsing en/of vervreemding van zulke voorwerpen naar landen buiten de EEG dient men voortaan over een vergunning te beschikken. Bij de toepassingvan deze besluiten zijn differentiaties per lidstaat mogelijk, echter wel binnen het kader van de verordening.

Iedere weldenkende burger die het historisch en cultureel belang inziet dat in manuscripten, boeken, kaarten, prenten en foto's opgeslagen kan liggen, zal toejuichen dat bijzondere stukken niet zonder meer uitsluitend uit economische motieven kunnen worden verhandeld. Al zal ook iedere weldenkende burger zich ervan bewust zijn dat belemmeringen alleen dan gerechtvaardigd zijn, wanneer het gaat om bijvoorbeeld unica. Niemand zal willen, dat men met zo'n stelsel van exportvergunningen in conflict komt met het Verdrag van Rome waarin onder andere het vrij verkeer van informatie is gegarandeerd.

De moeilijkheid ligt natuurlijk in het op adequate wijze omschrijven van de categorieën waarvoor men een uitvoervergunning wenselijk vindt. Verwacht zou mogen worden dat men voor het formuleren van deze categorieën de assistentie zou hebben ingeroepen van deskundigen. Dit nu lijkt niet te zijn gebeurd. Het gevolg is dat er thans categorieën zijn vastgesteld - naar wij dachten nog niet definitief-die uitvoering van de wet sterk zullen bemoeilijken en, wat erger is, ontduiking vergemakkelijken en zelfs ongewild aanmoedigen.

Beperkingen voor ‘Afbeeldingen en schilderijen die geheel met de hand zijn vervaardigd’ (dus ook tekeningen) en die ouder zijn dan 50 jaar en een waarde hebben van méér dan 150.000 ECU (ca. f 300.000,-) kan men wellicht nog wel volgen, maar bij ‘oorspronkelijke gravures, prenten, zeefdrukken en lithographieën en hun respectieve matrijzen, alsmede de originele affiches’ ouder dan 50 jaar en met een waarde van méér dan 15.000 ECU (ca. f 30.000,-) duiken er al aardig wat vragen op. Het is immers zonder meer duidelijk dat de massaproduktie van vóór 1943 veel, zeer veel bevat dat rustig vrij zou kunnen worden verhandeld, terwijl er ook na 1943 unica zijn ontstaan van hoge culturele waarde waarvan men zich best zou kunnen afvragen of die nu juist niet onder de wet zouden moeten vallen. In het algemeen zou men kunnen stellen dat, als er van een bepaald cultuurgoed één of meer specimina in openbaar bezit aanwezig zijn, het exporteren van de overige exemplaren - ook uit een oogpunt van verspreiding van kennis betreffende onze cultuur - juist zou moeten worden bevorderd. Maar neen, de nieuwe verordening bepaalt zelfs dat voor alle ‘wiegedrukken en manuscripten ouder dan 50 jaar [wiegedrukken ouder dan 50 jaar???] met inbegrip van geografische kaarten en partituren, afzonderlijk of in verzamelingen’, onafhankelijk van de eventuele waarde (categorie nul ECU) exportvergunningen verplicht zullen zijn. Dat zou betekenen dat voor een schier onafzienbare hoeveelheid afzonderlijke stukken van deze categorie die jaarlijks alleen al in Nederland verhandeld wordt een vergunningenstelsel in het leven moet worden geroepen met bijbehorende controlerende ambtenaren die bovendien over een behoorlijke deskundigheid moeten beschikken.

Bij wiegedrukken betekent deze regelgeving dat ook voor incunabelen waarvan een groot aantal exemplaren in openbaar bezit aanwezig is - neem bijvoorbeeld het begin van de Nederlandse historiografie, de Nederlandse versie van Rolevinck's Fasciculus tem-

[p. 267]

porum (Utrecht 1480) waarvan tenminste 38 exemplaren in Nederland bekend zijn - een exportvergunning verlangd wordt. Bij manuscripten (waaronder ook boeken met aantekeningen zouden moeten vallen!!) betekent het dat voor een schoolboekje van vóór 1943 waarin een kind aantekeningen heeft gemaakt, een exportvergunning nodig zal zijn - (niet zo denkbeeldig als men wellicht denkt, als men zich realiseert dat in het buitenland nog altijd veel belangstelling bestaat voor het vooroorlogse Nederlandse onderwijs en zijn methoden) - terwijl (ook een niet geheel ondenkbaar voorbeeld) een unieke brief van een minister van na 1943 met vergaande politieke confidenties wel vrij verhandelbaar wordt gelaten. Het is vrij duidelijk dat hier de effectiviteit van de regelgeving zoek is en de controle mogelijkheden vrijwel nihil zijn.

De volgende categorie ‘Boeken ouder dan 100 jaar’ met een waarde van méér dan 50.000 ECU (ca. f 100.000,-) ‘afzonderlijk of in verzameling’ lijkt weer redelijk toepasbaar, al loopt men hier grote risico's met unieke objecten gepubliceerd na 1893 en haalt men zich veel onnodige administratieve rompslomp op de hals met de lekenveronderstelling dat de leeftijd van een boek iets zegt over zijn culturele c.q. historische betekenis. Bovendien dreigt hier het gevaar dat men homogene, door bijvoorbeeld geleerden bijeengebrachte verzamelingen van grote historische betekenis, mede ook door de persoon van de verzamelaar, uiteenjaagt in deelverzamelingen die onder de gestelde waardegrens blijven.

Het verdrietige is dat in september 1992, toen het buiten Brussel en de landelijke ministeries begon door te dringen dat er iets op komst was, vanuit de internationale gemeenschap van handelaren in oude boeken en prenten op de onvolkomenheden en de fraudegevoeligheid van deze regels werd gewezen, waarbij tevens gratis assistentie werd aangeboden om tot betere formuleringen te komen. De resolutie dienaangaande die tijdens het 31ste Internationale Congres van de ILAB (International League of Antiquarian Booksellers) met achttien aangesloten landen in september 1992 werd aangenomen, werd onmiddellijk gezonden aan de Europese Commissie, aan de regeringen van alle EEG-landen en aan de grote politieke partijen in die landen. De Europese Commissie reageerde aanvankelijk niet, doch toen de ILAB op 9 december 1992 aandrong op een reactie liet Jean Dondelinger laconiek weten dat de brief van de ILAB van 9 december te laat was, daar de verordening op 3 december was vastgesteld, waarbij hij ijskoud reageerde op de aanmaning en niet op de oorspronkelijke brief met dokumentatie van 23 september 1992! Van de zijde van politieke partijen werd niets vernomen, of, zoals een hoge ambtenaar meewarig zei: ‘U hebt het ongeluk dat U niet over een krachtige lobby beschikt.’

Het Nederlandse ministerie van WVC organiseerde, nadat de zaken intern beklonken waren, alsnog een bijeenkomst (op 10 maart 1993) met betrokken instanties (musea, kunsthandel, antiquaren) om hen te horen alvorens men de Nederlandse implementatie van de in Brussel al gemaakte afspraken gaat proberen te realiseren.

Opmerkelijk was dat op deze bijeenkomst de aanwezigheid van een vertegenwoordiger uit de antiquarenwereld de voorzitter kennelijk verraste, terwijl er in het geheel geen vertegenwoordiger uit de bibliotheekwereld aanwezig was. Vonden de bibliothecarissen het niet de moeite waard? Of waren zij wellicht in het geheel niet uitgenodigd? Maar ook de bibliotheekwereld en particuliere verzamelaars zullen, indien zij stukken uit hun bezit in bruikleen willen geven op tentoonstellingen buiten de EEG, onderworpen zijn aan het vergunningenstelsel.

De voorzitter van de bijeenkomst, de heer R.R. de Haas (dir. Rijksdienst Beeldende Kunst), gaf mij als verklaring voor de afwezigheid van bibliothecarissen dat de bibliotheekwereld moeilijk toegankelijk is en erg op zichzelf leeft. Zo'n opmerking verdient de prijs van de dooddoener van de eeuw en getuigt mijns inziens van wel erg weinig besef van de verantwoordelijkheid die men bij de voorzitter van zo'n bijeenkomst zou mogen verwachten.

Van deze bijeenkomst is een met ‘Maart 1993’ gedateerd ‘eindrapport’ verschenen op 1 april 1993. Dat rapport lijkt meer op een één april grap dan op een serieuze weergave van het besprokene. Weliswaar worden daarin de teksten van de ‘inleidingen’ afgedrukt - inleidingen die niet veel méér waren dan nog eens parafraseren wat in de regelgeving staat die iedereen thuis al had kunnen lezen - maar van de kritische opmerkingen en vragen worden de belangrijkste verzwegen en andere zo weergegeven, dat zij een tegenovergestelde indruk maken van wat werd bedoeld.

Op mijn opmerking dat het aanhangsel van de regelgeving waarin de categorieën zijn vastgesteld, bij mijn weten nog voor verande-

[p. 268]

ring in aanmerking zou komen en dat het ook wenselijk zou zijn om de hierboven gesignaleerde onvolkomenheden op te heffen en de bereidheid bij bedrijven tot het riskeren van ontduiking te beperken, werd medegedeeld dat dit op een misverstand moest berusten, want dat ook de tekst van het aanhangsel definitief was. Niemand vroeg zich blijkbaar af, waarom we dan naar Kasteel Duivenvoorde, compleet met Martinair partyservice, waren gelokt. Inmiddels zijn echter in Frankrijk al aanpassingen, hoewel ook onvoldoende, in de tekst van het aanhangsel gerealiseerd. Het kon dus blijkbaar nog wel! Een ‘misverstand’??

Duidelijk werd wel tijdens deze bijeenkomst dat Nederland zich heeft gevoegd naar de wil van andere landen en zich bereid heeft verklaard deze regels in te voeren, echter met handhaving van de hier te lande gebruikelijke liberale praktijk. Dat betekent kort en goed dat, tenzij het over kennelijk om op onrechtmatige wijze uit andere landen ontvreemd materiaal gaat, vergunningen in principe altijd zullen worden verstrekt. Snelle verstrekking van de benodigde papieren, soepele behandeling, desnoods uitgifte van vergunningen op voorhand werd gegarandeerd. Geen zorg dus, alleen veel schrijfwerk en administratie.

Indien men vindt dat regelgeving getoetst dient te worden aan praktische overwegingen van uitvoerbaarheid - niets immers is zo fnuikend voor de democratie als regels waarvan de handhaving niet kan worden gerealiseerd moeten wij hopen dat de tekst van de aanhangels van de verordening met hulp van deskundigen zal kunnen worden herzien. Die mag namelijk in tegenstelling tot de verordening zelf wel in aanmerking komen voor veranderingen. Desnoods - als men onwillig wil blijven de nodige verbeteringen onmiddellijk aan te brengen - na de eerste proefperiode die loopt tot 1996. Maar waarom dat uitstel? Met nog méér bureaucratie en met nog méér improduktieve administratieve werkzaamheden voor het bedrijfsleven ten behoeve van een zich steeds verder van de praktijk vervreemdende overheid is niemand gebaat. Of wel? Zien we misschien een belangengroep met sterke lobby over het hoofd?

Anton Gerits