De Boekenwereld. Jaargang 9

[p. 259]

Boekbesprekingen

Adriaan Venema, Schrijvers, uitgevers en hun collaboratie, Deel 4: Uitgevers en boekhandelaren, Amsterdam, De Arbeiderspers, 1992. 573 blz., geïfll. ISBN 90 29 55122 4- f 95,

De Tweede Wereldoorlog volgens Adriaan Venema is voorlopig voorbij. Met de verschijning van het vierde deel Schrijvers, uitgevers en hun collaboratie is een einde gekomen aan zijn beschrijving van enkele tot dusver onbelicht gebleven gedeelten van de Nederlandse literaire historie. Venema heeft zijn morele verontwaardiging nooit onder stoelen of banken gestoken en meestal vormden zijn boeken de weerslag van geagiteerde klopjachten op schrijvers van naam en faam als Voeten, Hoornik en Vestdijk of op minder illustere scribenten. Dit slotdeel is gewijd aan de rol die sommige uitgeverijen en boekhandelaren hebben gespeeld bij de culturele collaboratie. Een uitermate boeiend onderwerp, want nationaal-socialisten hechtten nogal aan het medium boek om het publiek met hun ideologie vertrouwd te maken.

Zeker was dat het geval in Duitsland. Hoewel Adolf Hitler het gesproken woord verreweg prefereerde boven een gedrukte tekst, stelden zijn volgelingen alles in het werk om met het boek politiek terrein te winnen. Met name Goebbels met zijn ‘Promi’ (propagandaministerie) maakte zich hiervoor sterk. De inspanningen die de nationaal-socialisten zich voor het boek getroostten, zijn in grote lijnen bekend. Zo schreef Hitier Mein Kampf, de beruchte en allesomvattende bijbel van zijn leer, dat een totale oplage bereikte van meer dan tien miljoen exemplaren en waarvan talloze vertalingen verschenen. Na de vele boekverbrandingen die kort na Hitiers machtsovername plaatsvonden, werd de gehele wereld van het boek aan de nationaal-socialistische staat onderworpen waarbij de Reichsschrifttumskammer als kloppend hart van de organisatie functioneerde. Deze organisatie ressorteerde rechtstreeks onder de Reichsminister für Volksaufklärung und Propaganda, met andere woorden onder Goebbels zelf. Onder de verantwoordelijkheid van de Reichsschrifttumskammer vielen niet alleen de schrijvers, uitgevers en boekhandel, maar ook de bibliotheken, het Börsenverein des Deutschen Buchhandels en de Reichsschule des Deutschen Buchhandels.

Ofschoon er aan gedegen studies over het boek tijdens het Derde Rijk een groot gebrek is, verschijnen er in Duitsland de laatste jaren steeds meer deelstudies over dit onderwerp. Een eerste aanzet heeft de Historischen Kommission des Börsenvereins des Deutschen Buchhandels gegeven in 1989, die een stap wilde ondernemen om deze lacune in de geschiedschrijving te dichten. Niet voor niets koos deze commissie dan ook ‘Boek en boekhandel tijdens het nationaal-socialisme’ als thema voor de jaarlijkse bijeenkomst in Wolfenbüttel. Nadien volgden verschillende publikaties.

In Nederland ligt dit gebied evenzeer braak en als een der eersten heeft Adriaan Venema zijn licht laten schijnen op dit vrijwel onbekende terrein van de boekgeschiedenis. De methode die Venema hanteert is echter volgens hetzelfde goed-fout-perspectief opgezet als in zijn vorige delen. Nieuwe vergezichten of intrigerende benaderingen ontbraken hierin en enige systematiek viel vaak evenmin te ontdekken. Dat is jammer, want zijn werkwijze leidde in het verleden eerder tot onverkwikkelijke sensatiezucht, dan tot essentiële discussies. Wie daarover wil lezen kan bijlage 27 raadplegen, waarin Venema reacties opnam over zijn vorige boeken uit de reeks.

Venema laat zich voor het verhaal over de uitgevers en boekhandelaren door niets anders leiden dan door de vraag naar collaboratie en maakt daarbij willekeurig gebruik van voorhanden zijnde documenten en literatuur. Hij begint zijn verhaal vanaf de bezetting in mei 1940 en vervolgt zijn relaas tot na mei 1945. Waarom gaat Venema niet in op de voorgeschiedenis, maar worden we wel geïnformeerd over de nasleep? Dan zou hij er achter komen dat nationaal-socialisten al veel eerder pogingen deden om uitgeverijen of boekhandels op te zetten. Nu lijkt het of de nationaalsocialisten pas met de komst van de Duitsers aan boeken zijn gaan denken. In het gunstigste geval doet hij dit probleem af als onbelangrijk, zoals bij uitgeverij De Amsterdamsche Keurkamer, Nenasu of boekhandel De Driehoek (later Het Bolwerk) die voor de oorlog al actief waren. Over uitgeverij Oisterwijk, de uitgeverij van Arnold Meijers Zwart Front, waarbij ook reeds voor 1940 publikaties verschenen, komen we niets meer te weten dan dat daar in mei 1943 de werken van Gerard Bruning zijn uitverkocht en dat er nog wel titels van diens broer Henri leverbaar zijn.

[p. 260]

Terwijl de collaboratie door Venema duchtig de les wordt gelezen, krijgt de lezer nergens een verhelderende analyse van de fondsen van de diverse collaborerende uitgeverijen. Interessante vragen over oplagecijfers en lezerspubliek, die wel op de flaptekst worden gesteld, komen niet of nauwelijks aan de orde. De boeken die Venema ter sprake brengt zijn volkomen willekeurig gekozen. Soms weet hij niet eens of hij met een boek dan wel een brochure te maken heeft, zoals in het geval van de nationaal-socialistische journalist Jan Hollander (door Venema hardnekkig Den Hollander genoemd), die twee brochures schreef over het actuele thema of NSB'ers landverraders waren of niet (p. 92). Het zijn fouten die keer op keer maakt worden gemaakt. Zo heet Steven Barends, die Rosenbergs Der Mythus des 20. Jahrhunderts (bij Venema Der Mythos des XX. Jahrhunderts) zou vertalen de ene keer ‘een voor de hand liggende keuze daar Barends zoveel eer met zijn vertaling van Hitlers Mein Kampf had ingelegd’ (p. 161). Later noteert Venema: ‘Waarom Kettmann overigens de vertaling van Rosenbergs boek aan Barends heeft gegeven, is een raadsel (p. 237)’. Ook beweert hij dat Rosenbergs boek door De Amsterdamsche Keurkamer is uitgegeven, maar draagt hiervoor nergens een bewijs aan. Dat kan ook niet, want het boek is wel door Barends vertaald, maar heeft in Nederland nooit het licht gezien.

Venema schrijft maar wat. Zo ook de opmerking over uitgeverij Hamer. Deze onderneming die binnen het kader van de SSideologie werd opgezet, zou het niet in romans zoeken volgens de schrijver. Maar wat dan te denken van Edwin Erich Dwinger De laatste huzaren, Eckmanns Eira en de gevangene (2 drukken) en Het bloeiende leven (3 drukken), Pförtners Mijn Russische zwerftocht, Götz' Terug naar het vaderland (2 drukken) en het succes van Venatiers Baljuw Bartold (3 drukken)?

Het boek blinkt uit door dergelijke onzorgvuldigheden. Om nog maar niet te spreken van de vele verschrijvingen waar het gaat om namen en titels. De megavertaalster A.E.C. Vuerhard-Berkhout heet bij Venema A. Vrieshardt-Berkhout (p. 172), de uit de Balkan afkomstige filosoof Janko Janeff, van wie De Amsterdamsche Keurkamer het boek Demonie dezer eeuw publiceerde, heet bij Venema Janke Janeff en zijn boek Memorie dezer eeuw (p. 259), Kriegsberichter Huug Jobs' naam verandert in H. Johs (p. 264), de vrijwel belangrijkste Duitse uitgeverij van Hitiers beweging, het Zentralverlag der NSDAP Franz Eher wordt Eber-Verlag genoemd (p. 282), de schrijver van het boek Von Lemberg bis Bordeaux van Kriegsberichter Leo Leixner waarin onder meer de Duitse aanval op Nederland uitvoerig wordt beschreven en geïllustreerd, komt zelfs twee keer voor: eenmaal als Eixter (p. 172) en eenmaal onder eigen naam met vermelding van de nimmer verschenen Nederlandse uitgave van zijn boek (p. 228). Moeiteloos zijn deze voorbeelden aan te vullen met andere, want Venema vergist zich het gehele boek door. Het plan van uitgeverij De Schouw om een boekenblad uit te geven waarin aandacht voor het nationaal-socialistische boek werd gevraagd, kwam volgens Venema nooit van de grond (p. 183). Ook in dit geval slaat hij de plank mis. Dat blad verscheen wel degelijk onder naam Boekenschouw van het nieuwe Europa. Nog een voorbeeld. De Amsterdamsche Keurkamer verhuisde volgens Venema in april 1940 naar de Herengracht 993 (p. 119), terwijl dit in werkelijkheid naar de Prinsengracht 993 was.

Ik weet het, het zijn natuurlijk details, maar het is diezelfde Venema die in zijn boek zo hamert op een juiste weergave van de feiten en niet te beroerd is dit soort gegevens bij andere auteurs als Hans Mulder, Sjoerd van Faassen, Willem Huberts en Lisette Lewin aan te wijzen.

Van ernstiger aard is een ander geval. Tijdens een van de vele uitweidingen die het verhaal op storende wijze onderbreken, schrijft Venema over vermeende onjuistheden in de dagboeken van de Zeeuwse schrijver Hans Warren. Voor Venema was dat de reden dat hij slechts met de grootst mogelijke huiver gebruik heeft gemaakt van dit soort egodocumenten. Dan moeten in ieder geval de rillingen hem over de rug hebben gelopen bij het schrijven, want zijn boek staat er vol mee: van Boudewijn van Houten, van Benno Stokvis, van H.W. van Etten, van Heinz Kohn, van M J. Visser en van nog vele anderen. Maar, zo meldt Venema, van de ongepubliceerde geschriften van George Kettmann, de directeur van De Amsterdamsche Keurkamer, heb ik mij verre gehouden (p. 405). Toch kiest Venema een citaat van Kettmann wanneer hij schrijft over het vignet van uitgeverij De Amsterdamsche Keurkamer, waarin de letters DAK verwerkt zijn (Bij Venema weer abusievelijk NAK): ‘dienende arbeid op zichzelf zou kunnen duiden op vrijheid, op onderwerping aan een almachtige staat, het derde woord

[p. 261]

waarborgt echter een zoo koninklijk zelfrespect dat dit vrijwillig dienen den arbeid als zelfverwezenlijking vooropstelt’ (p. 33). Nu zijn de bronvermeldingen die Venema geeft, vaak moeilijk te achterhalen, maar in dit geval loont enig doorzetten de moeite. Volgens de noot die hij bij dit citaat geeft, wil Venema ons doen geloven dat hij dit uit het Keurjaarboek 1932-1942, het jubileumboek van de uitgeverij, heeft gehaald en wel op bladzijde 600. Daar staat echter niets, dat ook maar in de verste verte in de buurt van het geciteerde komt. De lezer kan het boek verder ondersteboven keren, maar hij zal de bewuste passage niet vinden. Waar staat het dan wel? Het antwoord is te vinden op bladzijde 85 van een ongepubliceerd egodocument van Kettmann, De tweespalt tussen NSB en SS dat uit 1953 dateert en waarvan onder meer een afschrift wordt bewaard in het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie in Amsterdam. Je kunt dat nauwelijks meer een vergissing noemen; dit gaat veel eerder naar geschiedsvervalsing toe. Aangezien Venema zijn versie danig verminkte, geef ik hier ter vergelijking het juiste citaat: ‘Dienende arbeid op zichzelf zou kunnen duiden op onvrijheid, op de onderwerping aan een almachtige staat; het derde woord waarborgt echter een zo koninklijk zelfrespect, dat dit vrijwillig dienen de arbeid als zelfverwezenlij king vooropstelt.’

Tot besluit een opmerking over de maar liefst 27 bijlagen waarmee Venema zijn deel over de uitgevers en boekhandelaren beëindigt. Hieronder bevinden zich enkele lijsten van uitgaven van de uitgeverijen die in zijn boek voorkomen. De waarde van deze lijsten is echter zeer gering. Op zich zou een dergelijke aanvulling zeker zinvol zijn voor verder onderzoek als de lezer op de betrouwbaarheid ervan zou kunnen afgaan. Maar ook bij de samenstelling van de lijsten is Venema uiterst slordig te werk gegaan, ze vertonen behoorlijke hiaten. Een greep uit vele voorbeelden: bij Nenasu ontbreken in 1940 L.J. van Apeldoorns Wedergeboorte van het volksrecht, Adriaan van Hees' Nieuw toneel voor nieuw publiek en Jan H. Eekhouts De historie van Kathelijne Claes van Sluys in Vlaanderen uit 1944; bij uitgeverij De Schouw zoeken we vergeefs naar Ger Grievers roman Hij leefde om te bouwen uit 1942, Jan van Rheenens Helpers weg!; bij uitgeverij Storm Elkar Nickels [ps. van Nico de Haas] Kameraden achter prikkeldraad uit 1941, Peter Aldags Joden heerschen over Engeland en H.J. van Doorniks Oostfrontroman Onze jongens aan het front beide uit 1943. Andere titels verdwijnen achter de verkeerde jaartallen, zoals S.J. van der Molens Het Drentsche boerenhuis en zijn ontwikkeling dat Venema dateert op 1941 in plaats van het juiste jaartal 1942, of Dagoberts von Mikusch' Franco bevrijdt Spanje dat niet in 1944 verscheen maar al in 1943 van de persen rolde. Nog gekker wordt het wanneer Venema boeken van de ene uitgeverij naar de andere overhevelt. Dit is bijvoorbeeld het geval met Het liefdeleven van den mensch van Hugo Hertwig, oorspronkelijk verschenen bij De Amsterdamsche Keurkamer in 1942, maar door Venema ondergebracht bij uitgeverij A.J.G. Strengholt.

Eigenlijk is het met dit deel van Schrijvers, uitgevers en hun collaboratie precies hetzelfde als met datgene wat Venema schrijft over de waarde van egodocumenten. Het lezen van zijn boek leidt niet tot een verhelderend inzicht, maar de lezer ‘is hooguit krankzinnig geworden van alle overbodige feitenmateriaal, de tegenstrijdige gegevens die hij tot zich heeft genomen, maar vooral: hij mist de draden die al die levens [lees feiten] aan elkaar verbinden.’

Gerard Groeneveld

Dorothée Buur, Indische jeugdliteratuur. Geannoteerde bibliografie van jeugdboeken over Nederlands-Indië en Indonesië, 1825-1991, Leiden, KITLV Uitgeverij, 1992, (Bibliographical Series, 20) viii + 470 p. ISBN 90 6718 037 8. f 60,-

Over goede bibliografieën is men eerder uitgepraat dan over slechte. Het werk van Dorothée Buur, Indische jeugdliteratuur. Geannoteerde bibliografie van jeugdboeken over Nederlands-Indië en Indonesië, 1825-1991, is een goede bibliografie. Ze levert immers compleet ogend materiaal, voorzien van degelijke beschrijvingen met vindplaatsen en toegankelijk gemaakt via de gewenste indices. De literair-historicus kan er zijn gang mee gaan. Wat volgt zijn dan ook slechts kanttekeningen in de marge.

Aan de belangrijkste voorwaarde, affiniteit van de samensteller met het onderwerp, is blijkens het voorwoord voldaan. De schrik die de lezer op p. 1 even om het hart slaat als daar meteen de titel van Van wormcruyt met suycker verkeerd geciteerd wordt (‘suiker’), is gelukkig van korte duur: in de literatuuropgave op p. 28 wordt dat weer goedgemaakt, al kan

[p. 262]

men daar de vraag stellen waarom de naam van de eerste samensteller (F. Daalder) niet als hoofdwoord genomen is (er is gealfabetiseerd op ‘Van’) zoals bij Wormcruyt met suycker op p. 24 (gealfabetiseerd op ‘Daalder’).

De mededelingen over opzet en werkwijze zijn tamelijk summier (p. 2-3). Men zou - zoals bij alle genrebibliografieën - kritiek kunnen hebben op de afbakening van het genre. Dat is het dilemma van iedere genre-bibliograaf: enerzijds moet een genrebibliografie in een lacune voorzien door het materiaal te verschaffen voor literair-historische studies op het desbetreffende terrein, anderzijds is juist door het ontbreken van die studies niet duidelijk hoe het genre precies afgebakend dient te worden. Mevrouw Buur besteedt weinig woorden aan dit probleem; eigenlijk helemaal geen. Wellicht is dat nog het verstandigst, want over wat jeugdliteratuur is en over wat Indische jeugdliteratuur is, zou een aardige klapperboom op te zetten zijn. In voorwoord en inleiding kwam ik de volgende termen tegen: kinderboek, jeugdroman, jeugdboek, jeugdliteratuur, ontspanningslectuur voor kinderen, schoolboekjes, schoolleesboekjes, kinderlectuur, jeugdlectuur, jongensboeken, meisjesboeken, verhalen voor kinderen, jeugdverhaal, bakvisverhalen, meisjesroman. Dat alles is binnen de aangegeven beperking van ‘alléén oorspronkelijk Nederlands’ en ‘nu en dan een schoolleesboek’, en binnen de gegeven uitbreiding van boeken met ‘nu en dan wat fragmenten over Indië’ - dus blijkbaar zonder verdere definiëring opgenomen, al zou de discussie die auteurs met hun onderwerp voeren in De hele Bibelebontse berg tot voorzichtigheid kunnen manen wanneer mevrouw Buur op p. 3 stelt: ‘Het oudste aangetroffen jeugdboek dateert van 1825 [...]’. Is er echt in die hele achttiende eeuw niet ergens iets over de Oost gezegd in een boekje of tijdschriftje dat wellicht ook door jeugd, kinderen, jongens of meisjes gerecipieerd kan zijn?

De chronologisch ingerichte bibliografie is geannoteerd. Dat impliceert in dit geval dat daartoe drie uitgangspunten zijn gehanteerd: het geografisch element (waar speelt het verhaal zich af?), het etnisch milieu en het maatschappelijk klimaat (sociale status). In veel gevallen is de annotatie een tamelijk uitvoerige samenvatting van het verhaal. In andere gevallen wordt men er door de toelichting op geattendeerd, dat het criterium ‘nu en dan wat fragmenten over Indië’ geleid heeft tot het opnemen van boeken als Melati van Java's Eigen schuld (‘Bevat slechts een opmerking over het meisje Emma van wie de ouders in Indië zijn overleden en dat nu bij haar familie in Holland woont’), of Voor oog en hart, waarin een verhaaltje staat over een Hollandse zeekapitein die uit Indië het bekende aapje meeneemt voor zijn zoon Tom, of nr. 202 uit de Suske en Wiske-serie ‘over de schipbreuk van de ‘Amsterdam’, een galjoen van de Verenigde Oostindische Compagnie, voor de kust bij Hastings in januari 1749’.

Bij ieder nummer worden keurig vindplaatsen opgegeven, maar alleen bij de bibliotheek van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (KITLV) volgt een signatuur. Is geen exemplaar bekend, dan wordt de bibliografische bron genoteerd. In het rijtje geraadpleegde instellingen op p. 39 staat nog de oude naam van de Zeeuwse Bibliotheek aangegeven: Provinciale Bibliotheek Zeeland.

Naast verhelderende exposés over de plaatsbepaling en thematiek van de Indische jeugdliteratuur in de inleiding bevat het boek ook registers: een auteursregister, een illustratorenregister, een uitgeversregister, een titelregister en een trefwoordenregister. In het auteursregister heb ik natuurlijk meteen gekeken of Bontekoe erin voorkwam. Ja, één maal (nr. 6). Het blijkt een navertelling te zijn onder de titel Willem IJsbrandsz. Bontekoe; een geschiedkundig tafereel voor de Nederlandsche jeugd uit 1835 (2e druk; 1e druk niet bekend). Eén vermelding lijkt niet veel; het trefwoordenregister bevat onder ‘Bontekoe’ zestien verwijzingen (waaronder ook weer nr. 6). Het blijken voor het merendeel bewerkingen te zijn van het bekende reisverhaal. Waarom die niet bij Bontekoe in het auteursregister mochten, is me een raadsel. En waarom er geen verwijzing is naar 126 is me ook niet duidelijk: al moet de titel Een reisje van Bontekoe geïnterpreteerd worden als ‘een reisje à la Bontekoe’, een relatie is er toch, zoals ook met Fabricius' Scheepsjongens van Bontekoe, waarvan de originele uitgave (nr. 375) niet en de stripbewerking ervan (nr. 1131) wel onder het trefwoord ‘Bontekoe’ voorkomt. Met Bontekoe zijn we ook weer terug bij de vraag wat jeugdliteratuur is en wat Indische jeugdliteratuur is. Als het opdraven van een Indisch aapje iets tot Indische jeugdliteratuur maakt, kan dan ook niet het journaal van Bontekoe als ‘gesunkenes Kulturgut’ op een gegeven moment (in de 18de eeuw?) kinderlectuur geworden zijn?

P.F. Verkruijsse