De Boekenwereld. Jaargang 9

[p. 243]

‘Niet in den handel’ Voorbehouden negentiende-eeuwse letterkunde
Rob van de Schoor

In veel antiquariaatscatalogi gaat de aanduiding ‘niet in den handel’ bij negentiende-eeuwse literatuur vergezeld van een gepeperde prijs, als betrof het hier vanzelfsprekend een curieus, zeldzaam boek. Dat dit niet zonder meer zo hoeft te zijn, bewijst het voorbeeld van de romans die werden uitgegeven als ‘premie van het Nieuws van den Dag’, en voor een klein bedrag door alle abonnees van dat dagblad konden worden verworven.^1. Maar er zijn inderdaad ook veel boeken die om uiteenlopende redenen slechts in een kleine oplaag werden gedrukt, voor familie en vrienden, of voor een bepaalde kring. De nieuwsgierigheid naar deze uitgaven heeft het in dit stuk gewonnen van de afschrikking die uitgaat van zo'n vormeloos en onoverzichtelijk onderwerp. Wie wil tegenwerpen dat ‘er veel meer is’, wat bovendien onmogelijk te vinden is, krijgt onmiddellijk gelijk. Maar een eerste, voorzichtige verkenning van deze voorbehouden literatuur uit de vorige eeuw hoeft daarom nog niet te worden afgeblazen.

Een ‘particuliere’ uitgave kon bij een reguliere uitgever verschijnen of in eigen beheer worden uitgegeven. Voorbeelden van een uitgave in eigen beheer zijn de biografie die J.G. Gleichman samenstelde van de dichter Bogaers, Het leven van Mr. A. Bogaers (1795-1870) op verlangen zijner dochter uit zijne nagelaten papieren geschetst (Amsterdam 1875) en Johannes Kneppelhouts Opuscules de jeunesse (Edition compléte), die in 1848 in twee delen in Leiden verscheen.^2. Wie zijn werk aan een uitgever aanbood, liep het gevaar dat zijn boek vroeg of laat, en vrijwel zeker na zijn overlijden, toch nog te koop werd aangeboden. Het kwam ook voor dat een auteur het boek later alsnog aan de boekhandel aanbood, of de tekst daaruit in een tijdschrift of verzamelbundel liet afdrukken. En om te doen uitkomen hoe grillig het levenslot van deze boeken kon zijn, zij ten slotte gewezen

Jhr. mr. W.C.M de Jonge van Ellemer (1811-1888) schonk in 1887 zijn Cats-verzameling waarvan hij in 1870 en bibliografie, Museum Catsianum, had vervaardigd-aan de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden. Op deze prent uit De Nederlandsche Spectator van 25 juni 1887 wordt de Maatschappij voorgestld als een vrouw met het wapen van Liden op haar kled (foto Universiteitsbibliothek Nijmegen).

op de mogelijkheid dat een ondernemend boekhandelaar een boek dat buiten de handel werd gehouden maar waar wèl vraag naar was, opkocht, om er alsnog handel mee te drijven, zoals gebeurde met de ‘Premie van het Nieuws van

1. Elk jaar verscheen er zo'n ‘premieboek’; vooral de romans en novellen van H. de Veer trokken de aandacht. Hij liet in 1877 Overtroffen drukken, in 1879 Half Bloed en in 1885 Moderne Schaduwbeelden. In zijn bespreking van het laatstgenoemde boek staat Conrad Busken Huet stil bij de commerciële motieven, vermomd als menslievendheid en literatuurliefde, die de uitgever van het Nieuws van den Dag, G.L. Funke, had met zijn ‘premiën’ (Litterarische Fantasien en Kritieken XXV (Haarlem z.j.), p. 213-216). Hij schrijft daar: ‘Het heet dat het boek niet in den handel is, en deze omstandigheid zijne waarde nog verhoogt. Dit is echter een smoesje. Tienduizend exemplaren, op één dag aan de markt gebragt voor bijna niemendal, vernietigen in Nederland de valeur marchande van het beste geschrift. Het door u uitgegevene is niet in den handel, om de eenvoudige reden dat de handel niet weten zou wat er mede aan te vangen. De vereeniging Oud Papier [...] is de eenige instelling welke door de premien van het Nieuws van den Dag wezenlijk gebaat wordt.’ Daardoor waren de ‘premiën’ volgens hem al spoedig na verschijnen spoorloos (en dus toch zeldzaam). Huet, die al lang op zoek was naar oude premieboeken, had het geluk bij de doopsgezinde keukenmeid van een dito vriend een complete set aan te treffen, die hem welwillend ter lezing werd uitgeleend. Ook andere dagbladen hadden hun exclusieve uitgaves. Zo bood het Dagblad van Zuid-Holland en 's-Gravenhage in 1888 de abonnees Haagsche Stemmen van hoofdredacteur F. van Hogendorp (Damas) aan.

2. In Kneppelhouts boek werd wel de naam van de drukker vermeld: J.G. la Lau (1799-1857), uitgever van de Leidsche Courant, van wie A.W. Sijthoff het drukkersvak leerde. Zie over La Lau: A.P. van Groningen, in Levensberichten der afgestorvene medeleden van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden (1858), p. 14 (voortaan: Levensberichten).

[p. 244]

den Dag’ van 1879, de roman Half Bloed van H. de Veer, hoofdredacteur van die krant en schrijver van het succesvolle boek Trou-ringh voor 't jonge Holland (Leiden, S.C. van Doesburgh, [1868]).^3.

Wie te weten wil komen wat voor letterkundige werken buiten de handel werden gehouden en om wat voor redenen dat, soms ostentatief, gebeurde, wordt geconfronteerd met enkele praktische bezwaren. De meeste van de her en der verzamelde titels blijken niet voor te komen in Brinkman's Catalogus van Boeken of in het Nieuwsblad voor den Boekhandel, zodat zelfs de zware taak van het napluizen van deze bibliografische bronnen geen soelaas zou bieden. Verder wordt algauw duidelijk dat boeken ‘buiten den handel’ uitgegeven, onderscheiden moeten worden van die ‘voor rekening van de schrijver’ gedrukt: de laatste waren meestal wel gewoon te koop.^4. De grote hoeveelheid letterkundig drukwerk, verspreid voor een liefdadig doel, ter leniging van nood bij rampen of ter verbetering van maatschappelijke misstanden, moest bij deze zoektocht ook buiten beschouwing blijven, evenals de talloze gelegenheidsgedichten en voordrachten bij de herdenking van nationale gebeurtenissen of de onthulling van gedenknaalden

J.P. Heije, Innigst leven eens dichters. Poëzie des huizes van Dr. J.P. Heije. Eerste bundel 1848-1853. Rechts (p. 245) de tweede bundel 1853-1857. Amsterdam 1873-1875 (foto's Universiteitsbibliotheek Nijmegen).

en beelden.^5. Huiselijke gedenkwaardigheden die de dichtader deden vloeien, werden wel toegelaten, maar drukwerk uit het genootschapsleven of van studenten- of gezelligheidsverenigingen niet.^6. Tegelijkertijd blijken de boeken ‘gedrukt als handschrift’, ‘pro manuscripto’, een toelaatbare variant uit te maken van een verzameling literatuur ‘buiten den handel’.^7. Maar een min of meer systematische heuristische methode om zo'n verzameling aan te leggen (proza, poëzie of toneel, of boeken met een letterkundig onderwerp, waarbij aan ‘letterkundig’ een brede invulling wordt gegeven), dient zich ook na een preciezere bepaling niet aan.

Bij de samenstelling van het Register op de levensberichten der leden van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde 1766-1991^8. heb ik ondervonden dat deze necrologieën of de eraan toegevoegde bibliografische notities regelmatig informatie verschaffen over het verlangde type drukwerk. Omdat de levensberichten pas omstreeks het midden van de negentiende eeuw wat uitgebreider worden en tal van letterkundigen geen lid zijn geweest van de Maatschappij, heb ik ervoor gekozen bij wijze van complement op de aldus verzamelde titels,

3. Hiervan wordt melding gemaakt in De Portefeuille 1 (1879/1880) 5 (3 mei), p. 35. Wellicht heeft een advertentie in de rubriek ‘Gevraagde boeken’ in het Nieuwsblad voor den Boekhandel 46 (1879) 32 (22 april), p. 181, hiermee te maken, waarin om vijfentwintig exemplaren van Half Bloed wordt gevraagd, ‘zindelijk gelezen kunnen dienen. Voor een prijsje.’ Gewoonlijk gaat het in die rubriek om één of hooguit enkele exemplaren van een titel.

4. Cf. bijvoorbeeld het curieuze boek van T.H. Philips, Hoe ik taalmeester werd. Reisherinneringen. Een souvenir, zijn vrienden hier en elders aangeboden. Met Platen en Muziek. Voor rekening van den schrijver. Rotterdam, W. Wenk, [1871]. Uitzonderingen op de regel dat drukwerk ‘voor rekening van den schrijver’ te koop was, dienen zich evenwel ook al spoedig aan, bijvoorbeeld H.J. Wansinks Eenige gedichten (Arnhem 1868) en Dichtstukjes door R.C.H. Römer (Leiden 1856).

5. Enkele voorbeelden: A.J. de Bull, Bach te Dresden. Buiten den handel. [Gedrukt te Zaandijk bij Heijnis, ten bate van het ‘Weezenfonds’.] In de opdrachtbrief heet het: ‘Zoo kome dan nu “Vader Bach” [...] voorloopig in gezelschap van kanapeekussens en haakwerk, lampekleedtjens en trépieds, geborduurde zakdoeken en inktlappen, om zich daarna een bepaalde “lotsbestemming” te zien aangewezen.’ En C.G. Withuys, Feestgroet aan de helden der citadel van Antwerpen bij hunne zamenkomst te 's-Hage op den 16 Junij 1857.

6. Bijvoorbeeld een uitgave als de Feestbundel ter herinnering aan de viering van het vijftigjarig bestaan van E.T.E.B.O.N., Zwolle 1864, waarin A.W. Wybrands een stuk schreef, getiteld ‘Letterkundige bijdrage over de Canto's van E.T.E.B.O.N.’ E.T.E.B.O.N. was een doopsgezind studentengezelschap.

7. De vermelding ‘Gedrukt als handschrift’ houdt een voorbehoud in voor de lezer, die het gedrukte dient te beschouwen als een manuscript, met de voorlopigheid daaraan verbonden.

8. Leiden 1993. Het betreft een uitgebreide en gecorrigeerde versie van het register van A.H.M.C. Kessen uit 1960.

[p. 245]

mijn toevlucht te nemen tot de twee edities van het Biographisch Woordenboek van Huberts, Frederiks en Van den Branden.^9. Een onmiskenbaar voordeel van raadpleging van levensberichten en Biographisch Woordenboek is dat men er tegelijk met een titel, informatie aantreft over de niet altijd erg bekende auteur, soms met bijzonderheden betreffende zo'n privé-uitgave.

9. W.J.A. Huberts, W.A. Elberts en F.Joz.P. van den Branden, Biographisch Woordenboek der Noorden Zuid-Nederlandsche Letterkunde. Deventer, A.J. van den Sigtenhorst, 1878, en J.G. Frederiks en F.Jos. van den Branden, Biographisch Woordenboek der Noord- en Zuidnederlandsche Letterkunde. Tweede, omgewerkte druk. Amsterdam, L.J. Veen, [z.j.]. Met deze keuze wil ik geenszins voorbijgaan aan het opstel van Bert van Selm, ‘Het Biographisch woordenboek van Frederiks en Van den Branden’, in Dokumentaal 3 (1974) 1, p. 9-27, waarin hij de beperkte bruikbaarheid van dit naslagwerk als bibliografisch hulpmiddel heeft aangetoond. Toch is deze misschien wat ongebruikelijke bron voor literatuuronderzoek zo gek nog niet, waar ander bruikbaar apparaat ontbreekt en het doorpluizen van het Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek, waarnaar Van Selm verwijst, in geen verhouding zou staan tot het oogmerk van het onderzoek. Zowel doelstelling als uitvoering van dit onderzoek kunnen worden vergeleken met wat Anton Korteweg presenteerde in de eerste Bert van Selm-lezing, Voor Mies, van Maarten: exemplaren met opdracht, een verkenning. [Amsterdam, De Buitenkant, 1992.)]

Voor kleine kring, en daarbuiten

De bespreking van de reeds genoemde roman Half Bloed van Hendrik de Veer in De Portefeuille van 3 mei 1879 geeft een eerste aanwijzing omtrent de motieven om een letterkundig werk wel te laten drukken, maar niet op de markt te brengen: ‘Niet in den handel wordt veelal geacht ook te beteekenen: niet te beoordeelen [...].’ Kennelijk waren er schrijvers die zich het genoegen hun schrijfsels in druk te zien verschijnen niet wilden ontzeggen (en dat ook niet hoefden: een dergelijke uitgave moet hun het een en ander gekost hebben), maar niet het gevaar wensten te lopen door een boekbespreker ten aanschouwe van de gehele lezende gemeente te worden neergesabeld. Deze overwegingen lijken ook de emeritus-predikant J. Decker Zimmerman

De bibliografie van de Cats-verzameling van De Jonge van Ellemeet uit 1870 (foto Universiteitsbibliotheek Nijmegen).

(1785-1867) te hebben geleid, toen hij de letteroefeningen van zijn oude dag liet drukken voor vrienden en kinderen. Daarmee is nog niet gezegd dat men in zo'n geval afzag van aanspraken op een literair hiernamaals. Zo vergat Decker Zimmerman niet een exemplaar van zijn vertaling van Schillers Lied von der Glocke toe te zenden aan J.T. Bodel Nijenhuis, voorzitter van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, met het verzoek zijn boekje op te nemen in de bibliotheek van de Maatschappij. In het begeleidende briefje van 13 januari 1861 schreef hij: ‘de uitgave geschiedt niet publiek, als waartegen de bereikte 75jarige leeftijd waarschuwt; maar enkel in eenen afdruk voor mijne kinderen en vrienden, als op den titel vermeld staat. Reeds dit misschien maakt de bijdrage tot het eerstgenoemde oogmerk ongeschikt.’^10. Het voorbehoud dat de auteur maakte in deze laatste zin, wijst op het ongerijmde van literaire ambities die werden ontleend aan niet publiek verschenen werk. Andere schrijvers maakten het trouwens in dat opzicht veel bonter dan Decker Zimmerman. Zo hekelde Conrad Busken Huet in zijn bespreking van de bundel Gedichten (1876) van M. Coens (pseudoniem van W.L. Penning

10. Schillers Lied von der Glocke. Proeve van diens meest getrouwe bewerking in 't Hollandsch, onder behoud van de oorspronkelijke verhoudingen van voetmaat en rijm, door J. Decker Zimmerman, Evang. Luthersch emeritus-predikant te Utrecht. Afdruk voor zijne kinderen en vrienden. Niet in den boekhandel. 1861. Het briefje van Decker Zimmerman is in het bezit van de schrijver van dit stuk. Na de dood van Decker Zimmerman werd de vertaling afgedrukt in zijn Nagelaten rijmklanken, inzonderheid uit de jaren 1866 en 1867. Benevens zijne nieuwste omwerking in 't Hollandsch van Schiller's ‘Lied von der Glocke’. Utrecht, W.F. Dannenfelser, 1869. Zie over Decker Zimmerman: F.J. Domela Nieuwenhuis, in Levensberichten (1868), p. 16-44.

[p. 246]

Jr.) het halfslachtige standpunt waarop de dichter zich stelt die zijn boek buiten de handel wenst te houden, maar het toch doet toekomen aan recensenten met het verzoek er vooral niets over te schrijven.^11.

Dit verwijt kan niet gelden voor Johannes Kneppelhout, toen die besloot tot een uitgave van zijn Franstalige jeugdwerk die buiten de handel moest blijven. In een voorbericht, getiteld ‘Un mot aux amis’, liet hij weten met deze publikatie van gedichten en prozaschetsen de ambitie zich met deze schrijfsels een plaats te verwerven in de Franse letterkunde ten grave te willen dragen. Hij was tot dit besluit gekomen nadat de redacteur van de Revue des deux Mondes, tot wie hij zich had gewend, hem had gemeld zijn bijdragen ‘trop peu importants et écrits dans un style trop étranger’ te vinden.^12. De twee delen jeugdwerk moesten worden beschouwd als een eresaluut voor een jongensdroom, waarover verder niet gepalaverd behoefde te worden. Ook hij wenste zich waarschijnlijk met deze uitgave te onttrekken aan het oordeel van de Nederlandse kritiek, waar de Franse er al de staf over gebroken had. Kneppelhout liet overigens wel vaker literair werk drukken voor de kleine kring van vrienden.^13.

11. Litterarische Fantasien en Kritieken VII (Haarlem z.j.), p. 145: ‘Halve publiciteit geeft niets. Wie niet beoordeeld wil worden, houde zijn handschrift in portefeuille. Wie het laat drukken en rondzendt, vrage geen uitstel van beoordeeling. Elke andere handelwijze is onmenschkundig.’

12. Opuscules de jeunesse, I, p. XI-XII: ‘J'avais cru quil neüt pas été impossible de placer mes articles après certaines corrections, toujours indispensables à l'ouvrage d'un étranger, mais il parait que ma présomption m'a joué pièce. Hélas! à ces efforts infructueux J'ai risqué de perdre mon hollandais qui a failli devenir à peu prés insupportable! Continuer toutefois d'écrire en francais au centre de la Hollande et sans raison valable, c'eüt été la plus étrange anomalie, la plus inconcevable bizarrerie qui se püt imaginer. J'ai done tourné bride, j'ai fermé la carrière et désire que ces Volumes soient considérés comme la borne de mon apparition éphémère et modeste dans une littérature hybride où j'occupais une place si seule et si abandonnée.’ Enkele van de schetsen en verzen uit deze twee delen zouden worden afgedrukt in deel 9 van Kneppelhouts Geschriften.

13. De publikaties die het dan waarschijnlijk betreft, zoals zijn Hommage à l'hospitalité, couplets, par J. Kneppelhout, gedrukt te Leiden bij J.G. la Lau, 1836, en opgedragen ‘A ses confrères d'utrecht’, dragen daarvan evenwel geen merktekens.

Pruderie, verzet en angst

In de eerste decennia van de negentiende eeuw, voordat de boekbesprekingen door Potgieter in De Gids het tijdschrift de bijnaam van ‘de blauwe beul’ hadden bezorgd, lijkt er nog niet al te veel reden om te vrezen voor publieke verguizing. Toch deed de gedachte hun boeken in handen te zien van de filistijnen menige schrijver rillen. Maar ook twijfel aan de waarde van de eigen dichterlijke ontboezeming op een overbevolkte Parnas deed zich gevoelen. Voorin de dichtbundel Mijne porte-feuille van Js.M. Pfeil (Monnickendam 1828) staat een gedicht afgedrukt van Maria Petronella Elter-Woesthoven, waarmee zij Pfeil overhaalde zijn verzen te laten drukken voor zijn kinderen.^14. Zij hekelt er de drommen eigentijdse poëten die zich zo hoogbegaafd wanen dat het voor dichters als zij en Pfeil vermetel zou zijn aandacht te vragen voor hun werk. Hun rest slechts het

Pasquier, jeugdportret van W.C.M. de Jonge van Ellemeet, 1823.Miniatuur, 6.40 × 6.40 cm. Particuliere collectie (foto Iconographisch Bureau, 's-Gravenhage).

schaduwbestaan van de particuliere uitgave. Een eervolle vermelding in de literatuurgeschiedenis is immers niet wat zij begeren, alleen een vrijplaats voor hun intieme zangen:

De vrolijke luimen eens teederen vaders,
Waartoe die onthouden, aan 't zanglie

vendkind?

Wanneer hem de jaren, met zorgen

bevrachten,

Maakt ligt nog uw zangtoon hem

lagchend gezind.

Laat drukken uw Liedjens! maar niet

voor de wereld,

Sinds lang overladen met Goden-banket,
De muzen vergrooten nog daaglijks hun

winkels,

En de uitverkoop maakt dat er ieder op

let.

Neen, vriend! doe als ik, en blijf t'huis

met uw verzen,

Er zijn magazijnen genoeg van dat slag,
Veel meer gesorteerd nog dan Bahlman

en Sinkel,^15.

Zit Febus, en gromt over 't werk van den

dag.

Natuur is veranderd, eene eeuw ging zij

zwanger,

Dan bragt zij een Hooft of een Vondel in

't licht,

Thans baart zij op eenmaal, een honderd

tal zonen,

Waar Vondel, waar Hooft, ja heel de oud-

heid voor zwicht.

14. Pfeils Mijne porte-feuille is overigens een mooi voorbeeld van de druktechnische bijzonderheden die elk exemplaar van sommige particuliere uitgaven uniek maken: achter de gedichten is een viertal bladzijden onbedrukt gelaten, waarop Pfeil ‘het eerste liedjen dat mij gelukken zal’ kon neerschrijven voor zijn kinderen, zodat zij ook een handschrift van hem bezaten. Het exemplaar in de UB Nijmegen is onbeschreven, maar wellicht bevatten de boeken in de universiteitsbibliotheken van Utrecht en Groningen wel een inscriptie. Js.M. Pfeil (1786-1873) was notaris en procureur te Monnickendam; Maria Petronella Elter-Woesthoven (1760-1830), schoonzus van Bilderdijk, bewoog zich in literaire kringen in Amsterdam. Pfeil zou haar nagelaten verzen bezorgen: Gedichten van Vrouwe Maria Petronella Elter, geboren Woesthoven. Verzameld door J.M. Pfeil. Met een woord vooraf door J.J.L. ten Kate. Utrecht, C. van der Post Jr., 1859.

15. Een voetnoot bij het gedicht vermeldt: ‘Twee voorname winkeliers in manufacturen, op den Nieuwendijk te Amdersdam.’

[p. 247]

 

Maar als wij eens dood zijn, en eeuwen

 

vergeten,

 

En Geijsbeek zoo wel is vergeten als wij,

 

Dan zal men in snippers en misdruk nog

 

zoeken,

 

Naar ieder juweeltje van u en van mij!

 

Welaan dan! voor kinderen en vrienden

 

gezongen,

 

Gedrukt of geschreven, het blijve in de

 

kas!

 

De tijdgenoot heeft reeds zijn maag

 

overladen,

 

Eer hij nog uw eet- en drinkliedjens las.

 

Maar eens, als uw kindren weemoedig

 

en teeder,

 

Een liedje herzingen dat vader hun

 

schonk,

 

En dan met hun arbeid die spelenver

 

vangen,

 

Waar bij uit uwe oogen uw vaderhart

 

blonk,

 

Dan bloeijen u rozen die nimmer ver-

 

welken,

 

Ofschoon er de laster zijn zwadder op

 

spoog,

 

Laat vrij dan trompetten en pauken ver-

 

stommen,

 

Het kinderlijk Liedje klinkt helder en

 

hoog.

 

Voldoe dan, uw dichtluim, teerhartige

 

vader.

 

Maar wacht u als ik doe, voor 't groot

 

magazijn!

 

Wij willen geen roem bij het nageslacht

 

oogsten,

 

Maar ook niet verguisd bij den tijdge-

 

noot zijn.

Hier valt onder de dichterlijke bescheidenheid toch iets te bespeuren van de tweeslachtigheid die Huet de niet-commerciële dichter verweet: als de waan van de dag verbleekt is, zou nog wel eens kunnen uitkomen dat de fruitige verzen van Pfeil (‘De Perziken’: ‘Roem, o Holland! op uw fruiten’) er nog fris en sappig bij liggen.

Beduchtheid voor een terechtwijzing door de letterkundige kritiek blijkt ook Klaas Sybrandi tot het besluit gebracht te hebben zijn Antigone-vertaling ‘pro manuscripto’ te laten drukken.^16. In het voorbericht bij zijn boek schrijft hij daartoe aanleiding te vinden in de geringe belangstelling van het publiek voor de klassieken, maar ook gehandeld te hebben uit vrees ‘dat men licht den sprong van Crabbe op Sophokles nog grooter zou vinden, dan die van Moore op Crabbe’. Met deze zinsnede verwijst hij naar de bespreking van zijn vertaling van George Crabbe's Kerkregisters, die Potgieter in afleveringen in De Gids van 1858 en 1859 had laten afdrukken.^17. Daarin bracht de recensent Sybrandi's eerdere vertalingen in herinnering - De Val van de Engelen en De Peri en het Paradijs van Thomas Moore, gepubliceerd in De Vaderlandsche Letteroefeningen - en stelde hij de vraag naar het verband tussen beide dichtstukken: ‘Het is mogelijk, dat de heer Sybrandi weinig gediend zoude wezen met eene verklaring, die, hoe goed gemeend, zijn smaak altijd aan een schijn van bekrompenheid zou prijs geven; - maar als wij dezen daarvan thans gaarne vrij kennen, vergunne hij ons op te merken, dat het ons verbaast, hoe de zijne juist op twee zulke uitersten als Moore en Crabbe vallen kon?’^18. De conclusie van het lange stuk luidt dat Sybrandi met zijn vertaling de Nederlandse letterkunde eerder heeft geschaad dan vooruit geholpen. De doelstelling van critici als Potgieter om vermeende literaire broddelaars het publiceren tegen te maken, blijkt hier verwezenlijkt te zijn.

Behalve met een afbrekende recensie kon een literaire grootheid nog op andere manieren een schrijver bewegen zich te beperken tot een particuliere uitgave.

Johan Conrad Hacke van Mijnden (1814-1873) (foto Iconographisch Bureau 's-Gravenhage).

16. K. Sybrandi, De Antigone van Sophokles. Naar het Grieks. [z.p. 1861]. Cf. C. Sepp, Levensberichten (1873), p. 51-67.

17. Later opgenomen in: Studiën en Schetsen II (= De Werken van E.J. Potgieter XVII, Haarlem 1898), p. 215-251; p. 252-412, en: Studiën en Schetsen III (= Werken XVIII, Haarlem 1898), p. 1-141.

18. Studiën en Schetsen II, p. 250-251.

[p. 248]

Al bevatten Willem Veders Berijmde verhalen geen indicatie voor het motief om het boek niet algemeen verkrijgbaar te stellen, uit de brieven van Jacob van Lennep aan de dichter-predikant^19. blijkt dat eerstgenoemde nogal wat had aan te merken op de gedichten die Veder wilde uitgeven. Zijn als bemoediging bedoelde, maar zuinig klinkende slotsom dat de publikatie ‘geheel niet af te keuren’ is, heeft wellicht Veder doen besluiten tot een uitgave ‘buiten den handel’. Een bijzonder excuus gaf J.J.L. ten Kate op voorin

Johan Conrad Hacke van Mijndens levens werk: een metrische vertaling van Dantes Divina Commedia, een half jaar voor zijn dood voltooid en niet in de handel gebracht (foto Koninklijke Bibliotheek 's-Gravenhage).

zijn Byron-vertaling Parisina ('s-Gravenhage 1838): toen hem ter ore was gekomen dat Nicolaas Beets ook een verdietsing van de Engelse bard wilde laten drukken, had hij besloten voor deze poeta laureatus de vlag te strijken en zijn uitgave niet alom te verspreiden.^20.

Ook A. Bogaers hield aanvankelijk zijn dichtwerken Jochébed (1835) en De Togt van Heemskerk naar Gibraltar, in 1607 (1837) terug van het grote publiek, maar dat gebeurde niet, zoals destijds wel werd verondersteld, uit vrees voor de

19. Enkele jaren geleden uitgegeven als interne publikatie van het Instituut voor Neerlandistiek van de Universiteit van Amsterdam (1984) onder de titel ‘Ik zoû U gaarne meer schrijven’: brieven van Jacob van Lennep aan Willem Veder. Cf. de brieven 85 en 86 (deel I, p. 96-97) en de annota ties daarbij in deel II, op p. 77-78. De brieven van de predikant Willem Veder, van 1833 tot 1836 werkzaam te Heiloo, waar hij zou worden opg volgd door J.P. Hasebroek, worden bewaard in het Gemeentearchief Amsterdam (brieven uit de periode 1832-1862). Cf. voor W.R. Veder Levensberichten (1883), p. 117-140, door J.P. Hasebroek (over Berijmde verhalen, p. 131-135).

20. Cf. de bespreking door Potgieter van beide Parisma-vertalingen, in: Kritische Studiën I (= Verspreide en nagelaten werken V, Haarlem 1875), p. 230-242. Voorts Tjeerd Popma, Byron en het Byronisme in de Nederlandsche letterkunde. Amsterdam 1928, p.253-256, p.328-332.

[p. 249]

recensenten, maar uit pruderie. Dat is tenminste wat J.G. Gleichman opschreef in zijn biografische schets uit 1875, Het leven van Mr. A. Bogaers (1795-1870) op verlangen zijner dochter uit zijne nagelaten papieren geschetst. ‘Eene overgroote, misschien te ver gedreven, kieschkeurigheid dreef er hem toe, zich een eigen kring van lezers te zoeken,’ zo meende Gleichman.^21. Dat zulks niet de ontwikkeling van zijn dichterlijk talent ten goede is gekomen, is de mening van Busken Huet: ‘Doordat Bogaers' verzen aanvankelijk niet in den handel geweest zijn, en hij de gewoonte heeft gehad ze in fraai uitgevoerde afdrukken ten geschenke te zenden aan personen van wie hij meenen mogt dat zij er een bijzonderen prijs op stelden, is zijn talent niet-alleen niet onderworpen geweest aan de heilzame vuurproef der publiciteit, maar hebben ook ongetwijfeld een aantal beleefde en zwakke vrienden hem door hunne ijverige dankbetuigingen in den waan gebragt, dat hij den mond slechts behoefde te openen om godentaal te spreken.’^22.

De veronderstelling dat het publiek geen smaak zal vinden in de gepresenteerde verzen wordt vaker geuit in het voorwoord bij een dichtbundel die niet voor de handel bestemd was. Die vermeende miskenning gold dan als verontschuldiging voor de beperkte uitgave en prikkelde de schrijver veelal tot een aanklacht tegen de heersende literaire modes. Met name de ‘erotische poëzie’ wordt genoemd als een genre dat niet langer bij het publiek in de gratie is. Uit de ‘Voorrede’ bij de dichtbundel Uit mijn dichterlijk leven (Deventer 1869) van B.W.A.E. Sloet tot Oldhuis^23. spreekt protest tegen de prozaïsche, rationele wereld waarin de liefdeslyriek verdacht was geworden: ‘Er zijn in het leven der volkeren ondichterlijke tijdperken, en zoodanig een tijdperk komt mij voor, dat wij ingetreden zijn. De kritiek heeft de bewondering vervangen. In elk geval zijn, sinds ik mij het eerst aan de poëzij wijdde, de smaak en geest der Nederduitsche dichtkunst zoo aanmerkelijk veranderd, dat ik voor mijne zangster op geringen bijval bij het algemeen zou durven hopen. Laat mij slechts op één verschijnsel wijzen! Het gevoelsleven openbaart zich met den meesten nadruk en in zijne oorspronkelijkste reinheid, als de eerste liefde het jeugdig gemoed ontvlamt. Deze bundel bevat onderscheidene erotische dichtstukken, [...] maar nu is er onder ons volk geene erotische poëzij meer; de minnezang zwijgt, en de zin daarvoor is zoo ten eenenmale geweken, dat in de bloemlezingen, die van tijd tot tijd voor Nederlands jongelingschap vervaardigd worden, de voortreffelijke erotische liederen van Bellamy, Nieuwland, Simons en andere onzer groote dichters, die iedere vreemde letterkunde tot het hoogste sieraad zouden strekken, als contrabande worden geweerd. Het zoude daarom dwaasheid zijn om aan mijne tijdgenooten erotische poëzij te willen opdringen.’ Of Sloets Herfstdraden uit 1873 om dezelfde reden niet werd prijsgegeven aan de openbaarheid, blijft onduidelijk: de bundel bevat wat langere verhalende gedichten, maar opent met een vers ‘Aan Marie’, de vrouw van de dichter, met goud gedrukt.

Veel poëzie die niet in de handel werd gebracht, onderscheidt zich door haar intieme karakter. J.A. Alberdingk Thijm verzamelde in zijn bundel Viooltjens en grover gebloemte (Amsterdam 1844) alle huiselijke verzen, geschreven bij gelegenheid van heuglijke gebeurtenissen in de familiekring, en stelde bij het overlijden van zijn moeder een portret samen, Catharina Alberdingk Thijm, ‘als handschrift gedrukt’. J.P. Heije vulde twee fraaie, in rood leer gebonden bandjes met het Innigst leven eens dichters, in vijftig exemplaren gedrukt, en met voorin de waarschuwing dat die afdrukken enkel als persoonlijk eigendom beschouwd mochten worden, en de bepaling dat niets eruit mocht worden overgedrukt of openbaar gemaakt vóór 1 maart 1909.^24. Voor die datum was het ook niet geoorloofd de bundel te verhandelen. Door de verdichting heen voelt de moderne lezer na zovele jaren nog piëteit voor het bewogen gemoed waaruit deze verzen opwelden. In de bundel Eenige gedichten van H.J. Wansink (Arnhem 1868) wordt het gedicht ‘Op het spel van mijn bijna twee-en-een-halfjarig zoontje’ gevolgd door een ‘Klaaglied bij den dood van mijn oudst kind en eenig zoontje’, nog toegevoegd toen de andere verzen al ter perse waren. Wansinks voorrede geeft wel een

21. O.c., p. 85. Over de voorbereiding van Jochébed en de contacten van Bogaers met tekenaar Rochussen, lithograaf Desguerrois, letter- en plaatdrukkers, zie p. 75-76. Cf. over Gleichman: R.P. Mees RAz., Levensberichten (1906/1907), p. 1 e.v. Bogaers was getrouwd met een zuster van Gleichmans vader.

22. Litterarische Fantasien en Kritieken VII (Haarlem z.j.), p. 18. In zijn opstel ‘Mr. A. Bogaers’, in Noord en Zuid 24 (1901), p. 353-376, kopieert een zekere W.K. deze passage bijna woordelijk en voegt eraan toe: ‘De openlijke critiek kon, nu ja, enkele zwakke stukken hebben aangetast, doch zij was in die dagen, onder leiding van Potgieter en zijn staf, niet onheusch, en van hare aanmerkingen had hij kunnen leeren.’ Over de billijkheid van Potgieters oordeel dachten veel schrijvers destijds anders.

23. B.W.A.E. Baron Sloet tot Oldhuis (1808-1884) was actief in de politiek en voorzitter van de arrondissementsrechtbank te Zwolle.

24. A. Ising vond het daarom niet geoorloofd een gedicht uit deze bundel aan te halen in zijn herdenkingsartikel gewijd aan Heije in De Nederlandsche Spectator (1876) 15 (8 april), p. 115-116, en beperkte zich tot weergave van de strekking ervan.

[p. 250]

erg eigenaardige verklaring voor de omstandigheid dat zijn gedichten niet voor ieder verkrijgbaar worden gesteld: hij wil ermee doen uitkomen dat hij geen dichterlijke ambities heeft, maar bovendien ruimt het wel op, zo'n bundel met zijn gedrukte gedichten, die nu de plaats kan innemen van al die losse stukken papier ‘waarop ik nu juist zoo heel precies niet ben’. Soms neemt de gevoeligheid een loopje met de dichter. Heeft men met een afscheidslied voor de achterblijvende vrienden, geschreven bij de oversteek naar Indië, niet het recht verbeurd om een paar jaar later weer een Weeklagt aan te heffen als zoonlief scheep gaat van Java naar Amsterdam?^25.

Moge de beperkte uitgave van deze intieme, zo men wil naïeve poëzie verklaarbaar zijn uit een oogpunt van pruderie, soms lijkt het opschrift ‘niet in den handel’ op de titelpagina eerder bedoeld als een merkteken van exclusiviteit, zoals tegenwoordig ‘private presses’ in kleine oplages drukken met de intentie het drukwerk exclusief en begerenswaardig te maken. De weelderig uitgegeven vertaling van Dantes Goddelijke Komedie door J.C. Hacke van Mijnden, met gravures van Gustave Doré, is daarvan een voorbeeld (verschenen bij A.C. Kruseman te Haarlem, in drie delen, Het Paradijs (1867), Het Vagevuur (1870) en De Hel (1873)). Hacke van Mijnden wijdde zijn hele leven aan Dante-studiën en beschouwde zijn vertaling ‘in dichtmaat’ als de bekroning van zijn werk. In zijn ‘levensbericht’ wordt overigens vermeld dat de boeken met ruime hand werden verspreid.^26.

Vertalingen, als vrije bewerking of navolging met behoud van de dichtmaat, vormen trouwens een opmerkelijk onderdeel van de bijeengebrachte literaire privé-uitgaven. Het moeizame vertaalwerk van de klassieken of grote buitenlandse schrijvers heeft kennelijk menig negentiende-eeuwer doordrongen van de voorlopigheid en relatieve onbeduidendheid van zijn letterarbeid. M.C. van Hall (1768-1858) leidt zijn Navolgingen uit oude Latijnsche dichters (1855) in met de verzekering van zijn onvermogen de ouden naar de kroon te steken: ‘In het midden latende, of ik op den, zoo dikwerf misbruikten, naam van Dichter eenige aanspraak maken mag, wil ik mij echter niet rangschikken onder de hoogdravende vernuften van onzen tijd, die, in het hooge gevoel hunner voortreffelijkheid, vermetel genoeg zijn, om aan de dichterlijke Herculessen der Oudheid hunne knodsen te willen ontnemen, door het te doen voorkomen, alsof zij alléén de ware Dichters zijn; en waarvan de geringste der Bent zeggen durft: “Nul n'aura de l'esprit, hors nous et nos amis”; ja, die wanen, de voorbeelden van de Dichters der Klassieke Oudheid niet noodig te hebben gehad!’ Ook hier verneemt men de klacht over het verval van de letterkundige smaak, al dient deze tirade ook te worden verstaan als een bijdrage aan het voortdurende debat over de relatieve waarde van de eigentijdse letterkunde ten opzichte van de Griekse en Latijnse klassieken.

Ten minste één van deze vertalingen heeft zich een (bescheiden) plaats verworven in de literatuurgeschiedenis: de metrische vertaling van Keats' Hyperion door Mr. Warner Willem van Lennep uit 1879 is wel genoemd als een uiting van de vernieuwing van de dichtkunst in die tijd. Van Lennep (1833-1903), jongste zoon van David Jacob van Lennep en Anna Catharina van der Poll, voorzag zijn boek met een opdracht aan Alberdingk Thijms vriendenkring.

Een bijzondere vermelding onder de vertalingen verdient het ‘schuitpraatje’ waarmee J.E. van Varelen (1757-1840) was opgetreden tijdens een vergadering van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden en dat nadien, op aandringen van H.W. Tydeman, werd gedrukt voor kleine kring.^27. Het betreft de geschiedenis van het eerste boek van de Ilias, in dialect naverteld door een boer uit de streek tussen Leiden en Haarlem voor zijn medepassagiers op de trekschuit. De voornaamste overweging om dit ‘schuitpraatje’ niet algemeen verkrijgbaar te stellen was overigens niet literair-theoretisch van aard, maar betrof de twijfel aan de begrijpelijkheid van het dialect voor de lezer die niet uit deze streek kwam. Dat bezwaar had kennelijk niet gegolden toen Van Varelen de Maatschappij op zijn vermakelijke stuk vergastte: de leden kwamen waarschijnlijk toch allemaal uit de bollenstreek.

25. S. van Deventer JSzn. liet in 1839 voor zijn vrienden drukken Ter gedachtenis, bij zijn vertrek naar Oost-Indië, en publiceerde enkele jaren nadien Weeklagt bij het vertrek van mijn oudsten zoon Jan Salomon Roelof Jacobus van Java naarNederland. Dichtstuk.

26. Cf. G. van Tienhoven, Levensberichten (1873), p. 114 e.v. Dit stuk bevat veel informatie over de ontstaansgeschiedenis van Hackes Komedie. Zie voorts: J.J. Cremer, ‘Een kunstenaar Maeceen’, in De Nederlandsche Spectator (1867) 15 (13 april), p. 117-119; Jan ten Brink, Litterarische schetsen en kritieken VII (Leiden 1884), p. 85-93.

27. J.E. van Varelen, Twist tusschen Achilles en Agamemnon. Schuitpraatje van eenen boer; of luimige vertaling van het Ie Boek der Ilias. Voorgelezen in de Maatschappy der Nederlandsche Letterkunde te Leyden, den 14 van November 1823.[Z.p. z.j.] Cf. over Van Varelen de herdenkingsrede van M. Siegenbeek in Handelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde (1840), p. 43 e.v.

[p. 251]

Een van de privé-uitgaven van drukker en collectioneur A.D. Schinkel (1784-1864). Met deze publikatie van handschriften van Huygens en bescheiden betreffende zijn familie, waarop Schinkel de hand had weten te leggen, wilde hij bouwstoffen aandragen voor een levensbeschrijving van Constantijn Huygens. De ‘onuitgegeven dichtstukjes’ in deel 1 zijn: Kerck-Raedt, Snel dicht (Au pais de Ter goes, le 7e Juillet 1638), Grafschrift van mijn lieve kindskindje Susanne Constance Doublet van St. Anneland, Aen Mevrouw Brasser, Kin der Rym Aen myn derde soons soontje, Brevius, ‘Prendre dans un jour la Lorraine...’ (foto Universiteitsbibliotheek Nijmegen).

Bibliofielen, bibliografen en dissidenten

Ook collectioneurs namen wel hun toevlucht tot uitgaven voor de kleine kring, als zij een beschrijving van hun letterkundige verzameling wilden publiceren. Een bekend voorbeeld is A.D. Schinkel (1784-1864), die een lijst liet drukken van de handschriften en incunabelen in zijn bibliotheek, samengesteld door M.F.A.G. Campbell.^28. Johannes Hilman (1802-1881) publiceerde een overzicht van alle toneelstukken in zijn boekverzameling en Jhr. W.C.M. de Jonge van Ellemeet onthaalde de deelnemers aan het twaalfde taal- en letterkundig congres in 1872 op een exemplaar van zijn Museum Catsianum, een twee jaar eerder gedrukte catalogus van zijn Cats-collectie, die hij in 1887 schonk aan de bibliotheek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden.^29. Voor een uitgever beloofde de bibliografie of de boekwetenschap destijds overigens geen groot debiet, als we afgaan op de problemen met de publikatie van Ledeboers standaardwerk De boekdrukkers, boekverkoopers en uitgevers in Noord-Nederland sedert de uitvinding van de boekdrukkunst tot den aanvang der 19de eeuw (Deventer 1872). Het tijdschrift De Navorscher was begonnen met de publikatie

Een van de privé-uitgaven van drukker en collectioneur A.D. Schinkel (1784-1864). Met deze publikatie van handschriften van Huygens en bescheiden betreffende zijn familie, waarop Schinkel de hand had weten te leggen, wilde hij bouwstoffen aandragen voor een levensbeschrijving van Constantijn Huygens. De ‘onuitgegeven dichtstukjes’ in deel 1 zijn: Kerck-Raedt, Snel dicht (Au pais de Ter goes, le 7e Juillet 1638), Grafschrift van mijn lieve kindskindje Susanne Constance Doublet van St. Anneland, Aen Mevrouw Brasser, Kin der Rym Aen myn derde soons soontje, Brevius, ‘Prendre dans un jour la Lorraine...’ (foto Universiteitsbibliotheek Nijmegen).

van zijn boek in afleveringen, maar had er na enige tijd de brui aan gegeven. Ook zijn Alfabetische lijst der boekdrukkers (Utrecht 1876) moest een uitgeversvignet ontberen en bleef, vooralsnog, buiten de handel.

Wie het opschrift ‘niet in den handel’ op de titelpagina in eerste instantie verbindt met een illegaal geschrift, obscuur drukwerk dat niet in verkeerde handen mocht vallen, en misschien door het bovenstaande teleurgesteld is, kan toch wel iets van zijn gading vinden in de negentiende eeuw. Een mooi voorbeeld is J.F. Helmers' Loflied op Jezus van Nazareth, in januari 1813 door de dichter voorgedragen in de Hollandsche Maatschappij van Fraaije Kunsten en Wetenschappen. In het gedicht dat nadien onder die titel werd afgedrukt in Helmers' Nagelaten gedichten zijn twee passages geschrapt, die alleen nog voorkomen in twaalf afdrukken van het Loflied, vervaardigd voor vrienden van de dichter.^30. Tekstvergelijking leert dat het hier om fragmenten gaat die in theologisch opzicht zeker niet onomstreden zijn geweest. In het eerste stuk, twintig verzen lang, wordt Christus bezongen als voortreffelijk mens, die men evenwel zou belasteren door hem goddelijk te noemen; in het tweede, dat achtentwintig

28. Cf. J.J.F. Noordziek, ‘Levensschets van A.D. Schinkel’, in Bijdragen tot de geschiedenis van den Nederlandschen Boekhandel. Uitgegeven door de Vereeniggingg ter Bevorderingg van de Belangg en des Boekhandels, I, p. 128-145. Een ‘lijst deregschriften, uitgegeven door A.D. Schinkel’ treft men daar aan op p. 146-152. Zie voorts: Ad Leerintveld, ‘“Van waarde en van onwaarde”: brieven van Geel aan Schinkel’, in Nieuw Letterkundi Magazine VIII, nr. 1-2 (december 1990), p. 16-19.

29. Museum Catsianum. Verzameling van W.C.M. de Jonge van Ellemeet. 1839-1870. Utrecht, J.L. Beijers, 1870. Cf. Handelingen van het XIIe Nederlandsch Taal- en Letterkundig Congres, gehouden te Middelburg, den 3,4 en 5 September 1872. Middelburg, J.C. & W. Altorffer, [z.j.]; Nop Maas en Anthon Fasel, ‘Register op de “Nederlandsche Taal- en Letterkundige Congressen”’, in De Negentiende Eeuw 3 (1979) 2, p. 80-156. Over De Jonge van Ellemeet (1811-1888): F. Nagtglas, in Levensberichten (1888/1889), p. 57 e.v. In 1887, het jaar waarin De Jonge van Ellemeet zijn collectie wegschonk, verscheen een bijgewerkte versie van Museum Catsianum, bij Nijhoff te 's-Gravenhage, in een genummerde oplage, niet in de handel. Cf. J.E.F. ter Beek, Bibliografie van gedrukte catalogi betrekking hebbend op het bezit van de Universiteitsbibliotheek te Leiden en de daarin opgenomen bruiklenen. (Kleine publicaties van de Leidse Universiteitsbibliotheek 5.) Leiden 1989. De wekelijkse prent in De Nederlandsche Spectator van 25 juni 1887 had de schenking van de Cats-collectie tot onderwerp (zie Nop Maas, De Nederlandsche Spectator. Schetsen uit het letterkundig leven van de tweede helft van de negentiende eeuw, Utrecht 1986, p. 245-246).

30. Inzijn ‘Letterkundige aanteekeningen’ in De Taal- en Letterbode 3 (1872), p. 313-316, maakt A. de Jager melding van een weggemoffelde passage van achtentwintig regels in Helmers' Loflied, maar laat het tweede fragment dat uit de publieke uitgave werd geweerd, onbesproken. Zie hierover ook de brief van V. Loosjes in De Hervorming, 1 juni 1907, p. 173-174.

[p. 252]

regels beslaat, verwerpt Helmers de wonderen en voorzeggingen in de bijbel als ‘dwalingen, door 't bijgeloof geschreven!’ In de KB wordt een convoluut bewaard, vermoedelijk uit de bibliotheek van R.C. Bakhuizen van den Brink, waarin behalve dichtbundels en enkele handschriften van Helmers één van de twaalf vriendenboeken is ingebonden. Uit papieren in het boek blijkt dat het heeft toebehoord aan een zekere F.W. Schlosser. Er bevindt zich ook nog een exemplaar van het ongekuiste Loflied in de UB Leiden, afkomstig uit het boekenbezit van P. Boeles, die het weer had gekregen van P J. Ameshoff.

Besluit

Een verkenning van motieven om negentiende-eeuws literair werk niet algemeen verkrijgbaar te stellen, ontleend aan een zeer voorlopige lijst van zulke boeken, moet wel besluiten met enkele relativerende opmerkingen. Allereerst de onvermijdelijke erkenning dat die motieven soms niet te achterhalen zijn. Nu eens omdat de betreffende boeken (vooralsnog) niet meer te vinden zijn, dan weer omdat een publikatie waarvan elders wordt beweerd dat zij ‘niet in den handel’ was, daarvan bij nadere inspectie op geen enkele wijze blijk geeft.^31. Waarom Jacob van Lennep de tweede druk uit 1855 van zijn Pleegzoon (ook onvindbaar) buiten de handel hield, blijft al evenzeer onduidelijk. Bovendien blijkt uit een vergelijking met dichtwerk dat wèl gewoon te koop was, dat de waarde van een overweging als het intieme karakter van de poëzie nogal betrekkelijk is. Doorslaggevend was waarschijnlijk de gevoeligheid van de auteur, alsmede de omvang van zijn beurs. De gedichten in de bundel Herfstloover van B.T. Lublink Weddik (Utrecht, W.F. Dannenfelser, 1863) lijken in intimiteit niet onder te doen voor die uit menige bundel waarvan uitsluitend de vriendenkring kennis mocht nemen. Maar in het voorbericht, toch ook in eerste instantie gericht ‘aan mijne vrienden’, heet het stoutweg: ‘Wie overigens, buiten dezen kring, welligt een oog in deze bladen werpt, hij vinde dáár meer waarheid dan kunst, meer liefde dan verhevene poëzij, en geene begeerte om aan de eischen van den tijdgeest te voldoen. Zoo veel prijs de schrijver dezer bladen op de goedkeuring van edele, onpartijdige en verlichte tijdgenooten stelt, even onverschillig is hem de afkeuring dergenen, die hem opzettelijk niet zouden willen of kunnen verstaan.’

31. In onderstaande lijst zijn dergelijke boeken aangegeven met een asterisk.

[p. 254]

Lijst van een aantal letterkundige publikaties of boeken met een letterkundig onderwerp, ‘niet in den handel’

Het betreft hier een opsomming van de boeken die zijn opgespoord met behulp van de Levensberichten der afgestorvene medeleden van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden en de twee edities van het Biographisch Woordenboek van Huberts, Frederiks en Van den Branden, zoals uiteengezet in het begin van deze bijdrage.

Alberdingk Thijm, J.A., Viooltjens en grover gebloemte, in ouderlijken gaard gekweekt: zijn vrienden aangeboden. Amsterdam 1844.

Alberdingk Thijm, J.A., Enkele trekken eener charakterschets. Gedachtenis eens vroeg verloren broeders, als handschrift gedrukt (30 exemplaren) door C.L.v.L[angenhuysen], 1855.

Alberdingk Thijm, J.A., Catharina Thijm. Als handschrift gedrukt. [Amsterdam 1864.]

Alberdingk Thijm, J.A., Joannes Franciscus Alberdingk Thijm. Zijne afkomst, zijn leven, zijn cha-

[p. 255]

rakter. Gedrukt als handschrift. Amsterdam, C.L. van Langenhuysen, 1866.

Amersfoordt, J.P., Herinneringg aan Maria [van Zijll, ziljn vrouw]. Amsterdam 1850. [Niet in de handel en in weinig genummerde exx. gedrukt.]

Bergh, S.J. van den, Trudesinde, een legende.1841.

Bilderdijk , Willem, Uitzicht mp imjnijenne dood.1829.

Boggaers, A., Jochébed. Amsterdam, ter Boekdrukkerij van C.A. Spin, [1835].

Boggaers, A., De Togt van Heemskerk naar Gibraltar, in 1607. [z.p. 1837.]

Bosscha, Joh., Willem de Clercq herdacht. 's-Gravenhage 1834.

Bull, A.J. de, Diana. Dichtstuk. Met vijfentwintig Houtg ravuren. (Niet in den handel.) 's-Gravenhage, K. Fuhri, 1849.

Buren, Chr.L. van, Het verval der Christelijke liefde. Biddagsrede van Jod. Heringga op rijm gebragt door Chr.L.v.B. [Z.p.] 1800. (Niet in den handel.)

Coens, M. [ps. W.L. Penning Jr.], Gedichten. Niet in den handel. Haarlem 1876.

Cordes, Frederik, Aan mijne vrienden. (Gedrukt als handschrift.) [z.p. z.j.]

Cordes, Frederik, Homerus of oorsprong der Ilias & Odyssea. Dichtstuk. Amsterdam, P. Meyer Warnars, 1826.

Dam, Jacob van, Gedachtenisbundel aan mijne kinderen en vrienden. Gedrukt als handschrift. 1857.

Decker Zimmerman, J., Schillers Lied von der Glocke. Proeve van diens meest getrouwe bewerking in 't Hollandsch, onder behoud van de oorspronkelijke verhoudinggen van voetmaat en rijm. Afdruk voor zijne Kinderen en Vrienden. Niet in den Boekhandel. 1861.

Decker Zimmerman, J., Bom, bam. Vriendschapsgave aan de met hem nader verbondenen. 19 December 1862. Niet in den boekhandel.

Decker Zimmerman, J., Eene kostschool in 1795; mijn verbliJjff aldaar. Opgedragen, ter ggelegenheid van zijn' gge vierden 78sten ggeboortedag, aan zijne kinderen en vrienden. Niet in den boekhandel; doch te bekomen à 25 cent bij W.F. Dannenfelser, [...] 1863.

Deventer JSzn., S. van, Ter gedachtenis, bij zijn vertrek naar Oost-Indië. Zwolle, W.E.J. Tjeenk Willink, 1839.

Deventer JSzn., S. van, Weeklagt bij het vertrek van mijn oudsten zoon Jan Salomon Roelof Jacobus van Java naar Nederland. Dichtstuk. Zwolle, W.E.J. TjeenkWillink, [z.j.].

Domela Nieuwenhuis, F.J., De waarde van fraaije kunsten voor het Christendom. 1859. Niet in den handel.

Domela Nieuwenhuis, F.J., De zelfontwikkeling op hetegbied van wetenschap en kunst. 1861. Niet in den handel.

Dorp, Bartholomeus Christiaan van, Nagelaten gedichten. Tot een aandenken voor zijne vrienden. [Leiden 1815.]

Dudok de Wit, L.C., Herinneringen ontleend aan reizen te water, te voet, te paard en per spoor. Met platen. Niet in den handel. Amsterdam 1881.

Eeghen, P. van, Jan Luyken en zijn bloedverwanten. Amsterdam 1889.

Enklaar, W.F.P., Een historische novelle uit het jaar 1572. Deventer 1882.

Gerlings Czn, H., De vrouwen te Haarlem in Dec. 1572 en Jan.1573, dichtstuk. Haarlem 1873.

Gerlinggs Czn, H., Te Haarlem vóór vijftig jaren. Haarlem 1884. Niet in den handel.

Gillissen, M.J., Een teruggblik. Souvenir aan het jaar 1866. [z.p. z.j.]

Gleichman, J.G., Het leven van Mr. A. Bogaers (1795-1870) op verlangen zijner dochter uit zijne nagelaten papieren geschetst.. Niet in den handel. 1875.

Griethuysen, W.Th. van, Dr. A. de Jager. In memoriam. Rotterdam 1877. [Met bijdragen van andere letterkundiggen, in 50 exx. gedrukt en niet in den handel.]

Groot van Kraaijenburgg, J.P.C. de, Levensschets van Mr. P. de Groot. Den Haag 1847.

Hacke van Mijnden, J.C., De Komedie van Dante Aligghieri. In dichtmaat overgebracht. Haarlem, A.C. Kruseman, 1867 (Het Paradijs), 1870 (Het Vagevuur),1873 (De Hel).

Hall, M.C. van, Dichterlijk geschenk aan mijne kinderen, kinds-kinderen, kinderen mijner kinds-kinderen, behuwdkinderen, mijne bloed- en aanverwanten, aanggeboden op mijnen zesentachtigsten verj' aardag, den 4den Februarij, 1854. Buiten den handel. [Amsterdam 1854?]

Hall, M.C. van, Navolgingen uit oude Latijnsche dichters. Buiten den handel. [Amsterdam 1855.]

Heije, J.P., Inniggst leven eens dichters. Poëzie des huizes van J.P. Heije. Eerste bundel: 1848-1853, tweede bundel: 1853-1857. Niet in den handel. [Amsterdam, G.L. Funke, 1873-1875.]

Helmers, J.F., Lofzang op Jezus van Nazareth. [12 exx. voor bijzondere vrienden.]

Hilman, J., Alphabetisch overzicht der tooneelstukken in de bibliotheek van Johs. Hilman. Amsterdam 1878. Niet in den handel.

Hilman, J., Ons tooneel. Aanteekeningen en geschiedkundige overzichten. Naamrol van plaatwerken egneschfriten. Amsterdam 1879. Niet in den handel.

Hilman, J., Beredeneerd reggister op ‘Ons tooneel’. Amsterdam 1881. Niet in den handel.

Jonge van Ellemeet, Jhr W.C.M. de, Museum Catsianum. Verzamelingg van W.C.M. de Jonge van Ellemeet. 1839-1870. Utrecht, J.L. Beijers, 1870.

Jorissen, Th.Th.M. (ed.), Herinneringen van Mr. Maurits Cornelis van Hall. 1787-1815. Amsterdam, Blikman & Sartorius, 1867. [Versozijde titelpagina: ‘Niet in den handel. Alleen voor vrienden en bloedverwanten gedrukt.’]

Kate, J.J.L. ten, Parisina; een verhaal. Vrij naar Lord Byron gevolgd. 's-Gravenhage, W.P. van Stockum, 1838.

*Knepppelhout, J., Hommage a l'hospitalité, couplets. Leyde 1836.

Kneppelhout, J., Oppuscules de jeunesse. I-II. (Edition complète). Leyde 1848.

Ledeboer, A.M., De boekdrukkers, boekverkoopers en uitg evers in Noord-Nederland sedert de uitvindinggan de boekdrukkunst tot den aanvang der negentiende eeuw. Deventer 1872.

Ledeboer, A.M., Alffabetische lijst der boekdrukkers, boekverkoopers en uitgevers in Noord-Nederland sedert de uitvinding van de boekdrukkunst tot den aanvang der negentiende eeuw. Utrecht 1876.

Lennep, Jacob van, Bij gelegenheid van den doop mijns broeders Cornelis D. 1824.

Lennep, Jacob van, Lied ter eere der kaas. 1831.

Lennep, Jacob van, De Pleegzoon. (2e dr.) Amsterdam, P. Meijer Warnars, 1855. 2 dln.

[p. 256]

Lennep, Jacob van, Ter gelegenheid der 25-jarigge Echtvereeniging van Jhr. Willem van Loon en Vrouwe A.L.A. van Winter.1840.

Lennep, Jacob van, De E-legende. 1841. [Herdrukt in: A-Saga, E-Legende, O-Sprook. Amsterdam, P.N. van Kampen & Zn., 1879.]

Lennep, Jacob van, Plat-Amsterdamsch. [Eerst verschenen in Overijsselsche Almanak voor Oudheid-en Letterkunde. Tweede druk met ophelderende aantekeningen van Dr J.H. Halbertsma. Later herdrukt in: Vertellingen van vroeger en later tijd. Leiden, A.W. Sijthoff, 1889.]

Lennep, Jacob van, Danslied.1846.

Lennep, Jacob van, De dansschool aan het IJ. 1846.

Lennep, Jacob van, Baden en zwemmen.1846.

Lennep, Jacob van, De Nachtwacht aan de ingezetenen van Amsterdam, bij den aanvang van het jaar 1847.1846.

Lennep, W.W. van, John Keats Hyperion metrisch in hetNederlandsch overgebracht.1879.

Loosjes, A., Een krachtigg Libel. Studie over het pamflet ‘Aan het Volk van Nederland’. Niet in den handel. Haarlem, de Erven Loosjes, 1886.

[Paspoort van Grijpskerke, M.C.], Mijne uitspanning in ledige uren. Middelburg, C. Jongkindt, 1822.

*Peypers, W.N., De vliegende Hollander, Marie Antoinette, Vrees en strijd, Amsterdam in 1672, De RobiJjn, Flick en Flock, Iduna, In duizend vreezen, Rotterdam in 1572, Vaderland en Oranje, Aladyn, Egmond en Hoorn, Moeder, Slavin en koning bruid, Asschepoester, De schoone slaapster, De zeeroover, De boetvaardige Magdalena, De reis in 80 dagen om de aarde, enz. [Toneelstukken.] 1860-1875.

Pfeil, Js.Ms., Glasscherven en paarlen,gedichten toegewijd aan zijne kinderen. Monnickendam 1826.

Pfeil, Js.Ms., Mijne porte-feuille. Monnickendam 1828.

Pierson, Allard, Willem de Clerq naar zijn dagboek. In 2 deelen. le deel, 1811-1824 (1870); 2e deel, 1825-1844 (1873). [Eerste druk niet in de handel, uitgave 1888 wel gepubliceerd.]

*Plaatsman, D.P., De Nederlandsche Maagd door de Inquisitie geketend, door de vrijheid verlost. Allegorische Voordracht voor drie personen. Enkhuizen, A. Egmond, 1872.

Reyn, Joh. van, Nederlands beroemdste dichters en prozaschrijvers. Rotterdam 1852.

Ringer, W.E., Bloemen en tranen. Groningen 1869.

R.C.H., De overstrooming. Een gesprek tusschen een vader en zijn zoon. Niet in den handel. 1856. [Later geplaatst in Lectuur voor de huiskamer.]

Romer, R.C.H., Dichtstukjes. Voor rekening van den Schrijver. Leiden, A.W. Sijthoff,1856.

Rop, Ant.L. de, 't Kalkoenenhuis. (Niet in den handel.) Amsterdam, C.L. van Lang e nhu Ysen,1881.

*Rop, Anti. de, Ona. Een gedicht in vijfzangen. Leiden, A.W. Sijthoff, [1883?].

Royaards, H.J., Bij den dood van ons pasgeboren zoontje, zes weken na het afsterven van ons eenig dochtertje, 3 Mei 1836. Niet in den handel.

Royaards, H.J., Klaagzang bij den vroegen dood mijner onvergetelijke gade. Niet in den handel. 1832.

Ryfkogel, Albertine Elisabeth, Dichtlievende gedachten, haren ouders nagelaten. Gedrukt voor Vrienden en Betrekkingen. [z.p.z.j.]

Schaeppm an, H.J.A.M., Huwelijkskroon. Gedicht. 1876.

*Schimmel, H.J., Schuld en boete. Drama in vijf bedrijven. Amsterdam, Loman & Reudler, 1852.

Schinkel, A.D., Beschrijving van het handschrift der Batavia van Hadrianus Junius, op de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage berustende, uit de nagelaten papieren van Mr. D. van Lennep, met facsimilés. 's-Gravenhage 1840.

Schinkel, A.D., Beschrijving van een Triptycon en een Diptycon. 's-Gravenhage 1845.

Schinkel, A.D., Oudheidkundige Bijdragen. Beschrijving van merkwaardige drinkglazen en bekers, onder welke uitmunten die van Anna Roemers en Maria Tesselschade. 's-Gravenhage 1848.

Schinkel, A.D., Nadere bijzonderheden betrekkelijk Constantijn Huygens en zijne familie, alsmede eenige door hem vervaardigde dichtstukjes. 's-Gravenhage 1851.

Schinkel, A.D., Handschriften en oude drukken (Incunabelen) deel uitmakende van de kunst- en letterverzameling van A.D.S. 's-Gravenhage 1853. Vervolg van de handschriften en oude drukken (incunabelen) enz., deel uitmakende van de kunst- en letterverzameling van A.D.S. 's-Gravenhage 1857.

Schinkel, A.D., Honderd Christelijke zinnebeelden, naar Georgette de Montenay, staatsdame van Jeanne d'Albret, de moeder van Hendrik IV, door Anna Roemer Visscher, uitg egeven naar het oorspronkelijk handschrift.1854.

Schinkel, A.D., Nadere bijzonderheden betrekkelijk Constantijn Huygens en zijne familie. 2de stuk. 's-Gravenhage 1856.

Schouten, A.J., Eens broeders stem uit verschillende Oostens. Dordrecht 1874. Niet in den handel. [Vrijmetselaarspoëzie?]

Slingervoet Ramondt, J.E.S., Louise von Wied, vorstin en dichteres. Niet in den handel. 1872.

Sloet tot Oldhuis, B.W.A.E., Herfstdraden. (Buiten den handel.) Deventer, J. de Lange, 1873.

Sloet tot Oldhuis, B.W.A.E., Uit mijn dichterlijk leven. Deventer, J. de Lange, 1869.

Stallaert, K.F. (ed.), Dichterlijke nalatenschap van Jan Frans Stallaert. Merchtem 1868.

Sybrandi, K., De Antigone van Sophokles. Naar het Grieks. (Niet in den handel.) [z.p. 1861].

Tideman, B., Reisindrukken. 1873.

Tideman, Jan, Gedichten. 's-Gravenhage 1888. [Uitgebreide herdruk in 1899 onder de titel Een bundel gedichten van J. Tideman. 's-Gravenhage, Gebrs. J. & H. van Langenhuysen, 1899. Niet in den handel.]

Tydeman, H.W., Voor de vrienden en betrekkinggen van wijlen Vrouwe L.S. B[ilderdijk]. [z.p. 1831]

Varelen, J.E. van, Twist tusschen Achilles en Agamemnon. Schuitpraatje van eenen boer; of luimige vertaling van het Ie Boek der Ilias. Voorgelezen in de Maatschappy der Nederlandsche Letterkunde te Leyden, den 14 van November 1823. [z.p. z.j.]

Veder, W.R., Berijmde verhalen, aan mijne vrienden toegewijd. Niet in den handel. 1858.

Wansink, H.J., Eenige gedichten. (Voor rekeningg van den schrijver.) Arnhem, Josué Witz, 1868.

Wansleven Jr., W.C. (met D.J. Weerts), Rijmelarijen. Niet in den handel. Zutphen 1828.

*Wertheim, J.L., Volledige werken. Amsterdam 1884. 2 dln.