De Boekenwereld. Jaargang 9

[p. 36]

Uit de tijdschriten

In een tegen Harry G.M. Prick gerichte polemische bijdrage aan Maatstaf 40 (1992) 2 fulmineert Charles Vergeer ook tegen ‘een opmerkelijke vakblindheid van veel neerlandici. In Frankrijk verschijnen naast de tekstdelen van de Pléiade-reeks ook albums met beeldmateriaal. In Nederland gaat het om komma's en niet om koppen. Schrijvers verliezen er hun gezicht.’ Hoewel deze uitspraak in zijn algemeenheid zeker niet onterecht is, zijn er natuurlijk uitzonderingen. De Nijmeegse neerlandicus Nop Maas bijvoorbeeld houdt zich reeds een aantal jaren bezig met karikaturen van schrijvers en over letterkundige kwesties. In 1986 publiceerde hij een lijvig boek over De Nederlandsche Spectator. Schetsen uit het letterkundig leven van de tweede helft van de negentiende eeuw. De term schetsen moet hier letterlijk opgevat worden, want dit boek omvat bovenal een grondig geannoteerde bloemlezing uit de wekelijkse prenten van dit tijdschrift, voor zover die op letterkunde betrekking hebben. (Overigens is dit fraaie, gebonden boek nu voor f 14,90 te koop bij de filialen van De Slegte.)

De Nederlandsche Spectator (1860-1908) was niet het enige tijdschrift dat in de tweede helft van de negentiende eeuw het letterkundig leven door middel van karikaturen van commentaar voorzag. In Maatstaf 34 (1986) 4/5 publiceerde Maas een omvangrijke bijdrage over ‘Conrad Busken Huet in de “Uilenspiegel”’. Huet had in 1878 al voorgesteld dat De Nederlandsche Spectator en Uilenspiegel een fusie zouden aangaan: ‘Voor de leesgezelschappen, de sociëteiten, de koffiehuizen, ware het eene welkome bezuiniging, zonder dat van het goede in het eene orgaan en het andere iets verloren behoefde te gaan.’ Deze opmerking zal mede ingegeven zijn door het feit dat de meeste karikaturen in de eerste jaargangen van Uilenspiegel werden getekend door J.M. Schmidt Krans die dat ook deed voor De Nederlandsche Spectator. Huets beeltenis verscheen al snel in Uilenspiegel. In het zevende nummer, verschenen omstreeks 21 mei 1870, zien we hoe hij zich op de punt van een naald op een zak met drieduizend gulden in balans tracht te houden. De drieduizend gulden verwijst naar het bedrag dat Huet had ontvangen voor zijn overtocht naar Nederlandsch Indië. Het balanceren op de naald verwijst naar een bijdrage van Huet in de Java-Bode van 29 januari 1870. Dit voorbeeld maakt meteen duidelijk dat de interpretatie van (letterkundige) karikaturen lang niet altijd een eenvoudige zaak is. Vaak wordt namelijk verwezen naar nu totaal vergeten uitspraken of gebeurtenissen.

Naast de wekelijkse prent publiceerde De Nederlandsche Spectator aan het begin of het eind van het jaar vaak een overzichtsprent waarin belangrijke gebeurtenissen van het afgelopen jaar de revue passeerden. In het Nieuw Letterkundig Magazijn 6 (1988) 1/2 ging Maas nader in op ‘Carel Vosmaers dodendans van 1870’. Vosmaer was in de periode 1860-1885 verantwoordelijkheid voor deze jaarprenten, hoewel hij er soms een groepswerkstuk van maakte. Voor de prent van 1870 werkte hij bijvoorbeeld samen met Victor de Stuers. ‘Voor de jaarprenten wordt steeds een - al dan niet parodistische - vorm gekozen waarin gemakkelijk veel verschillende kwesties aan de orde kunnen komen.’ Hoe verschillend de aan de orde gestelde gebeurtenissen konden zijn, blijkt uit de annotatie die Maas bij de twaalf afbeeldingen van deze dodendans gemaakt heeft. Interessant is het tiende plaatje waarin de uitvinding van de boekdrukkunst ter sprake wordt gebracht. In 1869 en 1970 had A. van der Linden namelijk in een geruchtmakende reeks artikelen Gutenberg aangewezen als de uitvinder van de boekdrukkunst. Hij toonde aan ‘dat in de biografie van de vermeende uitvinder van de boekdrukkunst feiten door elkaar gehaald zijn van twee verschillende personen: de kaarsenmaker-herbergier Laurens lanszoon Coster en de schepen-herbergier Laurens lanszoon,’ aldus Maas. De bevindingen van Van der Linden vinden we terug in het kwatrijn onder de afbeelding, waarop de Dood het beeld van Coster wegsleept:

Gij haarlemsche Coster, gij kaarsenverknoeier,
Gij vondt noch de drukkunst, noch pulver,
noch poeier.
En heet gij Louw Coster, of heet gij Louw Jansz,
U helpen geen vrinden, gij moet aan den dans.

Voor karikaturisten vormen natuurlijk vooral enigszins omstreden figuren een bron van inspiratie. Omstreden in de tweede helft van de negentiende eeuw was soms I.A. Alberdingk Thijm die, zo meende men, als katholiek niet altijd een rechtgeaard vaderlander kon zijn, aangezien hij deel uitmaakte van ‘de Zwarte Internationale’. Vooral in de jaren

[p. 37]

‘Deze prent stelt voor, hoe op 4 en 5 februari 1879 de ultramontaanse Nederlanders, bij merkwaardige uitzondering, zich niet van de overige Nederlanders afscheidden.’ Uilenspiegel, 8 februari 1879.

zeventig van de vorige eeuw moest Thijm het regelmatig in de liberale pers ontgelden. In deze jaren werd namelijk een aantal ‘nationale feesten’ georganiseerd ter herdenking van gebeurtenissen uit de Tachtigjarige Oorlog. In zijn artikel ‘Portretten van Thijm’ in het Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde 1988-1989 behandelt Maas een deel van de karikaturen van Thijm die in Uilenspiegel verschenen. De vroegste afbeelding van Thijm komt voor in de aflevering van 22 juli 1871. De stroom afbeeldingen komt later dat jaar echter pas goed op gang als er een pennestrijd losbarst rond de voorbereidingen van de herdenking van de inname van Den Briel op 1 april 1572. Ook de herdenking van de Unie van Utrecht in 1878 heeft een scheiding der geesten in een katholiek en een protestants kamp tot gevolg. Maar zelfs als in het jaar daarop alle gezindten zich kunnen verenigen in de viering van Vondels tweehonderdste sterfdag op 5 februari 1879 gaat dit niet zonder karikaturale begeleiding.

Een veel controversiëlere auteur in de tweede helft van de vorige eeuw dan Alberdingk Thijm was Multatuli. In Over Multatuli 27 (1991) reproduceerde Nop Maas een humoristische reactie op diens Vorstenschool, in 1879 onder de titel ‘Fosteschool’ afgedrukt in het Humoristisch Album. Maas stelt dat dit tijdschrift ‘voor het merendeel spijzen serveert die de hedendaagse lezer nogal zouteloos smaken’, maar deze bijdrage vindt hij ‘uitgebreid, curieus en ook wel geestig’. Het belangrijkste bestanddeel ervan vormt de dialoog tussen een werkmeid en de vrouw van een aardappelverkoper, waarin de handeling becommentarieerd wordt. Deze dialoog is geïllustreerd doorlan Linse die zeer veel getekend heeft voor het Humoristisch Album.

In Over Multatuli 28 (1992) gaat Maas nader in op de karikaturen die in 1910 en 1920 die gemaakt zijn naar aanleiding van een tweetal Multatuli-herdenkingen. De titel van zijn bijdrage, ‘Herdenkers in karikatuur’, maakt reeds duidelijk dat het ditmaal niet Multatuli was die het ontgelden moest. De karikaturen richten zich ‘voor het overgrote merendeel tegen de herdenkers die als Droogstoppels en Slijmeringen weggezet worden. [...] Tjerk Bottema in De Nieuwe Amsterdammer, L.J. Jordaan in De Notenkraker en Louis Raemaekers in De Telegraaf benadrukken dat de Multatuli-herdenking zijn succes dankt

[p. 38]

aan de omstandigheid dat het voorwerp van de hulde al veilig lang dood is.’ Elders in het artikel stelt Maas: ‘Uit de karikaturen spreekt een groot respect voor Multatuli. Albert Hahn portretteert hem als beeldenstormer tegen braafheid, dufheid, farizeïsme en benepenheid; Johan Braakensiek portretteert hem in 1910 als de zaaier uit de Ideën en in 1920 als de schutspatroon van de Javanen.’

Maas wijst erop dat dit positieve Multatulibeeld overigens niet algemeen was. De katholieken deden in 1910 bijvoorbeeld niet mee aan de herdenking. Een keuze die in De Tijd

‘Rome: - Onze hulde zij u ruimschoots gebracht voor wat ge deedt voor de vrije gedachte!’

Orion (pseudoniem van P.H.J. Kroon) in Uilenspiegel 14 mei 1910.

werd verantwoord, mogelijk door Gerard Brom: ‘De Multatuliherdenking van morgen schuime dan zooals zij wil, maar wat zij viert is niets anders dan een grootgeborene, die in zijn hoogmoed en zinnedrift is ondergegaan, een verloren genie, de ruïne van een mensch!’ Deze katholieke afzijdigheid was weer reden voor bespotting in Uilenspiegel.

Multatuli mag in 1910 door de karikaturisten dan met de nodige achting behandeld zijn, dat wil niet zeggen dat de meesters van het poüood ook zachtmoediger waren geworden. Alleen richtten ze hun grimmigheid op andere doelen. Frederik van Eeden bijvoorbeeld. ‘Weinig Nederlandse letterkundigen is het gegeven geweest zoveel haat en afschuw op te wekken als Frederik van Eeden. Dat geldt voor zijn letterkundig werk, dat geldt evenzeer voor zijn verdere maatschappelijke activiteiten.’ Met deze regels begon Nop Maas zijn boekje Een duivelsvent. Frederik van Eeden in caricatuur (Amsterdam: De Beuk, 1991), dat tevens verscheen als Mededelingen van het Frederik van Eeden Genootschap 35. Hierin heeft hij alle hem bekende karikaturen van Frederik van Eeden bijeengebracht, die tijdens diens leven zijn gemaakt. ‘Een groot deel van de caricaturen heeft het gemunt op Van Eedens sociale en politieke activiteiten: Walden en de vereniging Gemeenschappelijk Grondbezit, de Amerikaanse reizen, zijn kandidatuur voor de Tweede Kamer. Ook zijn letterkundige activiteiten leveren stof voor spotprenten. Rond 1920 komen zijn toenadering en overgang tot het katholicisme enkele malen in beeld.’ Het belang van Een duivelsvent is niet alleen gelegen in de beoogde volledigheid, maar ook in de zeer uitgebreide verklaringen waarvan Maas de prenten indien nodig vergezeld doet gaan. Niet altijd is hij hierin tot zijn volle tevredenheid geslaagd: ‘Speuren naar de betekenis van oude caricaturen is interessant, maar soms ook frustrerend werk. Sommige plaatjes weigeren hardnekkig een deel van hun geheimen prijs te geven.’

Het annoteren van de prenten is echter pas mogelijk nadat ze bijeen zijn gebracht. En dat is geen eenvoudige zaak, zo vertelde Maas in zijn causerie ‘Van Eeden onder vuur. Opmerkingen bij de presentatie van “Een dúivelsvent”’, afgedrukt in Mededelingen van het Frederik van Eeden Genootschap 36 [1992]. De grondslag voor zijn speurtocht werd gelegd, toen hij in De Ware Jacob een aantal spotprenten op Van Eeden tegenkwam, die niet waren opgenomen in het in i960 verschenen Van Eeden, Van Eeden, daar komt hij aangetreden: ‘dat bracht me op het idee een zo compleet

[p. 39]

De ware Jacob, 6 november 1909.

mogelijke verzameling bijeen te brengen. Dat betekende onder andere het systematisch doornemen van een aantal tijdschriften waarin regelmatig karikaturen verschenen.’ Dit bleek echter nog niet zo'n eenvoudige opgave: ‘Zoeken naar literaire karikaturen is zoeken naar spelden in hooibergen. Slechts incidenteel komen er tussen de politieke spotprenten ook literaire exemplaren voor. Het zoekwerk wordt bemoeilijkt door de omstandigheid dat een aantal tijdschriften in gemutileerde vorm of zelfs helemaal niet bewaard is. Verder reis je nogal wat af, omdat bepaalde tijdschriften maar op één plaats bewaard zijn. Kennelijk bewaarde men satirisch-humoristische bladen niet zo gemakkelijk. En waar het kranten betreft, doet zich natuurlijk het probleem voor hoe die gigantische massa papier door te nemen.’ Om al dit zoekwerk produktiever te maken besloot Maas ‘ook karikaturen over andere literatoren en literaire kwesties te verzamelen. Er liggen nu vele met de literatuur gerelateerde plaatjes, ruwweg uit de periode 1860-1940. Men beraadt zich op nadere stappen.’

De lezers van het literaire tijdschrift Maatstaf zijn in het verleden al enige malen verblijd met grepen uit deze collectie. In Maatstaf 38 (1990) 11 behandelde Maas in zijn onregelmatig en in diverse tijdschriften verschijnende rubriek ‘Diversités du Passé’ een aantal karikaturen van de homoseksuele letterkundigen Louis Couperus, P.C. Boutens en lacob Israël de Haan. Hierbij toont hij speciale belangstelling voor het tijdschrift Uiltje dat van 1919 tot 1925 verscheen en dat voortkwam uit de humoristisch-satirische rubriek ‘Voor en achter het voetlicht’ van De Telegraaf. Maas geeft overigens aan dat de tekeningen van Herm. Ockers in Uiltje minder suggestief zijn dan de teksten die erbij staan. In zijn causerie bij de presentatie van Een duivelsvent zei hij in dit verband: ‘Een kwestie waar je onvermijdelijk mee geconfronteerd wordt, is die van de definitie van de karikatuur. Ik ga er hier niet nader op in, maar signaleer wel de moeilijkheid om karikaturen van portrettekeningen te onderscheiden [...].’ Hoe gegrond deze constatering is kan de lezer zelf bepalen in ‘Diversités du passé’ in Maatstaf 39 (1991) 8/9. Maas heeft hierin een overzicht van letterkundige enquêtes uit de periode 1890-1940 geïllustreerd met 22 getekende schrijversportretten, die een aardige staalkaart bieden van de mogelijkheden.

Het is de bedoeling dat Maas' spotprenten-collectie uiteindelijk tot een tweetal boeken zal leiden. Ik zie daar met verlangen naar uit. Maar ondertussen kan ik de vraag niet van mij afschudden of er over de karikaturale receptie van hedendaagse controversiële auteurs als Reve en Hermans ook nog een mooi artikel te schrijven valt.

Hans Hafkamp