De Boekenwereld. Jaargang 9

[p. 23]

Bij de nieuwe voorplaat
Hans Heestermans

Op 31 augustus jl. werd het eerste exemplaar van de twaalfde druk van de Grote Van Dale gepresenteerd. Het nieuwe omslag van De Boekenwereld bevat een foto uit deze Grote Van Dale. De lexicograaf Hans Heestermans, één van de twee redacteuren van dit toonaangevende woordenboek, vertelt hieronder iets over de zojuist verschenen nieuwe druk.

Het algemene karakter van de Grote Van Dale is onveranderd gebleven. Van Dale is en blijft een hedendaags-diachroon woordenboek, d.w.z. het beschrijft niet alleen de moderne taal, maar ook die van een vroegere periode. Globaal gesteld geeft Van Dale een inventaris van de Nederlandse taal van 1850-1992.

Bovendien is en blijft Van Dale in de macrostructuur (d.i. het totaal van alle trefwoorden) een descriptief, beschrijvend woordenboek. Onze voorganger Kruyskamp schreef in zijn ‘Bericht voor de tiende uitgave’: (het uitgangspunt van de gebruiker moet niet zijn) ‘het staat in de Grote Van Dale, dùs het is zo, want het omgekeerde is veeleer het geval: òmdat het zo is (naar het beste weten van de bewerkers) staat het (zo) in de Grote Van Dale.’ Van Dale is dus beschrijvend in de macrostructuur. Het enige criterium voor opneming van een woord is: frequentie, verbreidheid en duur van bestaan. Maar betekent dat nu ook dat ‘alles wat gezegd of geschreven wordt als (goed) Nederlands kan gelden alleen omdat het gezegd of geschreven wordt’? Allerminst. Van Dale legt niet alleen vast wat er in de taal gangbaar is, maar geeft ook aan of de ‘spraakmakende gemeente’ een woord correct acht (of niet) of informeel, formeel of vulgair enz. De lexicograaf die zich gewetensvol van deze taak kwijt, brengt daarmee niet ‘alleen een subjectieve gevoelsreactie tot uitdrukking, maar verkondigt daarmee tevens een communis opinio, zij het dan een communis opinio van een betrekkelijk kleine groep Nederlanders’ (C.F.P. Stutterheim, Taalbeschrijving en taalwaardering, 's-Hertogenbosch 1958, p.12). In die zin is Van Dale normatief. We onderscheiden twee soorten normen. Allereerst is er de sociale norm. Als we kunnen kiezen tussen een formeel, informeel of vulgair woord, is de keuze die we maken afhankelijk van degene(n) tot wie we ons richten. Een wetenschappelijke verhandeling vereist een andere toonzetting dan een sportverslag.

Nieuw in deze uitgave is dat woorden die beledigend zijn voor een bepaalde groep mensen, of een volk, ook als ‘beledigend’ zijn gemarkeerd. Ik denk hierbij o.a. aan boer (in de betekenis ‘ongemanierd persoon’), jezuïetenstreek en jood (in de betekenis ‘al te handige zakenman’). Die woorden moeten (als ze voldoen aan ons criterium voor opneming) worden vermeld in het woordenboek. Ook hier heeft de lexicograaf een registrerende taak. Maar: de inhoud van een woordenboek wordt mede bepaald door in de maatschappij levende visies en opvattingen. Met de kwalificatie ‘beledigend’ van bovengenoemde woorden geeft de lexicograaf te kennen dat volgens het weldenkende deel van de maatschappij dat woord in die betekenis niet ongestraft gebruikt kan worden omdat er wordt gezondigd tegen de sociale norm.

Vervolgens is er een taalnorm waarin is vastgelegd of een woord correct Nederlands is of niet. Als iemand zijn taal wil vrijhouden van germanismen moet hij in het woordenboek kunnen vinden dat uitproberen en pantser (in de betekenis ‘tank’) germanismen zijn. Het moge echter duidelijk zijn dat de taalwerkelijkheid ook hier complexer is dan een woordenboek ooit kan weergeven.

Er zijn zes grote veranderingen in deze twaalfde druk waar te nemen.

Een opvallend formeel verschil met de elfde druk is het lettertype Lexicon, speciaal voor deze druk ontworpen door Bram de Does. Bij de ontwikkeling van de Lexicon is in het bijzonder aandacht

[p. 24]

besteed aan de leesbaarheid van de romein en de cursief en aan het contrast tussen de trefwoorden en de beschrijvende teksten.

De opzoekbaarheid van betekenissen in m.n. grote woordenboeksartikelen wordt verhoogd doordat de betekenis nummers vet zijn afgedrukt.

Bij circa 30.000 trefwoorden (over het algemeen niet-samengestelde woorden) is de herkomst van het woord vermeld. Zo staat bij harakiri te lezen dat het uit het Japans stamt en is gevormd van hara (buik) + kiri (snijden); bij hart dat het verwant is met Latijns cor en Grieks kardia; bij havik dat het mogelijk dezelfde stam heeft als hebben en dat havik dus eigenlijk betekent ‘vogel die wegpakt’; dat kans uit het Picardisch cance is ontleend, dat zelf weer uit het Latijnse cadere (vallen [van de dobbelstenen]) is te verklaren; en dat reis behoort bij rijzen (opstaan, opbreken).

In deze uitgave is overgegaan tot het systematisch behandelen van voor- en achtervoegsels en van woorddelen waarmee volgens een vast patroon een onbeperkt aantal woorden te vormen is. Bij -boer worden zo alle ‘mogelijke’ samenstellingen beschreven zoals:

1.	groenteboer, melkboer, petroleumboer
2.	platenboer, pornoboer, seksboer, sigarenboer
3.	lesboer

Nieuw in dit woordenboek is ook dat de vervoegde vormen van de sterke werkwoorden en de verbogen vormen van de voornaamwoorden als afzonderlijke ingang zijn opgenomen. Bij kwam staat vermeld dat dit de onvoltooid verleden tijd is van komen en bij hun dat dit de derde naamval is van het persoonlijk voornaamwoord zij.

Voorts zijn de bijvoeglijke naamwoorden van de meeste landennamen als hoofdingang vermeld. Bij zo'n bijvoeglijk naamwoord als bijvoorbeeld Monegaskisch is vermeld van welke landnaam het bijvoeglijk naamwoord is afgeleid (Monaco), hoe de bewoners van dat land heten (Monegasken) en wat de munteenheid is (Franse frank).

Tenslotte zijn er ± 13.000 nieuwe woorden, betekenissen en uitdrukkingen opgenomen in deze Van Dale. Het criterium voor opneming van nieuwe woorden, betekenissen en uitdrukkingen uit de algemene taal in Van Dale, is onveranderd gebleven. Een woord krijgt een plaats in Van Dale als het gedurende enige jaren regelmatig is aangetroffen in het taalgebruik van de spraakmakende gemeente: schrijvers, journalisten, radioen t.v.-makers, wetenschappers, politici, onderwijzend personeel, kunstenaars. Een paar voorbeelden: aaibaarheidsfactor, afvalgips, aidsremmer, brailletelefoon, broodje aap, camcorder, cannelloni, carpoolen, chemocar, chipkaart, cholesterolremmer, cijfercode, eetcafé, energiebewust, euthanasiepil, glasnost, invalidentoilet, legerleider, perestrojka, scharrelslager, sekstest, snelheidsheidsbegrenzer, sofinummer, stadsnomaden, telefoonkaart, vangsüimiet, verkeersinformatie.