De Boekenwereld. Jaargang 8

[p. 228]

Boekbesprekingen

Balans en Perspectief van de Nederlandse Cultuurgeschiedenis. De productie, distributie en consumptie van cultuur. Onder redactie van JJ. Kloek en W.W. Mijnhardt. Amsterdam-Atlanta, Rodopi, 1991. 135 blz. isbn 90-5183-211-7 f 29,50.

Cultuurgeschiedenis is een woord waar je niet te lang naar moet kijken. Want hoe meer je erover nadenkt, des te sterker de gedachte zich opdringt dat cultuur dus al geschiedenis is. Dat cultuur niet iets blijvends is, maar gedoemd om op te gaan in de geschiedenis. Afgelopen december signaleerde men het langzame verdwijnen van de Sinterklaastraditie ten gunste van het kerstfeest, en prompt verschenen er boeken over de geschiedenis van Sinterklaas. Weer een stukje cultuur verdwenen, weer een onderwerp erbij voor de cultuurgeschiedenis.

Het vak zit werkelijk in de lift. In 1991 werd in Amsterdam het Instituut voor Cultuurgeschiedenis opgericht, een onderzoeksschool die al het lopende onderzoek op dit gebied wil kanaliseren. En drie jaar geleden werd er in Utrecht een tweedaags congres aan gewijd onder de titel ‘Balans en Perspectief van de Cultuurgeschiedenis’. Een wat aarzelende titel voor een ambitieus project dat inmiddels heeft geresulteerd in zeven congresbundels.

De bundels behandelen sterk uiteenlopende facetten van de cultuur. ‘Het wonen’ bij voorbeeld, en ‘Vermaak’, ‘seks’, ‘De dood’, ‘Moderne levensstijlen’, de cultuurgeschiedenis zelf en ‘De productie, distributie en consumptie van cultuur’. Achter deze laatste, dodelijk saaie titel gaat een van de aardigste bundels uit de reeks schuil. Het aardigst althans voor mensen die geïnteresseerd zijn in boekgeschiedenis en leescultuur. Vijf van de negen artikelen vallen onder die noemer.

Een daarvan is van de in 1991 overleden hoogleraar Bert van Selm. In zijn artikel gaat hij in op de mogelijkheden voor zeventiendeeeuwse boekverkopers om hun uitgaven lucratief te verspreiden. ‘Het kompt altemael aen op het distribuweeren’, aldus een tijdgenote. De meest gebruikte methoden om boeken onder de aandacht te brengen, waren advertenties en het in commissie geven. Ook drukte men wervende teksten af op de titelpagina, of fondslijsten achterin het boek. Van Selm inventariseert vooral. Het grote werk moet allemaal nog gedaan worden, schrijft hij in zijn conclusie.

Dat geldt ook voor de geschiedenis van de negentiende-eeuwse uitgeverij. B.P.M. Dongelmans geeft zijn artikel ‘Over boekenslijters, boekverkopers en uitgevers in de negentiende eeuw’ niet voor niets als ondertitel ‘Enkele ontwikkelingen’ mee. Dongelmans constateert wrevelig dat Krusemans standaardwerk Bouwstoffen voor een Geschiedenis van den Nederlandschen Boekhandel (1886-1887) voor de meeste studies nog steeds de belangrijkste bron is. Hij gaat ervan uit dat men tegenwoordig andere vragen stelt dan Kruseman destijds deed. In zijn artikel wil Dongelmans zich bij voorbeeld buigen over de stijging van de boekproduktie in de negentiende eeuw. Maar daarmee geeft hij aan ook door het Kruseman-virus te zijn besmet. De opbouw van de Bouwstoffen is immers zo, dat van elk decennium ook eerst een schets van de boekproduktie wordt gegeven. Het artikel van Dongelmans biedt overigens een schat aan cijfermateriaal. Hij heeft op basis van het Adresboek voor den boekhandel en Brinkmans catalogus niet alleen berekend hoeveel boeken er werden uitgegeven, maar ook door wie. Waren het zuivere uitgevers, of uitgevers / drukkers, of boekverkopers / drukkers die de boeken uitgaven? Een staatje over de jaren 1855-1870 laat zien dat het merendeel van de boekhandelaren in Amsterdam ‘debitant’ was, dus alleen een winkel had. Gek genoeg verandert er in die vijftien jaar op dit punt niet veel. De wat cryptisch vormgegeven staatjes over de boek-produktie doen denken aan die in de Bouwstoffen, die ook op basis van Brinkmans catalogus gemaakt zijn. Kruseman is taaier dan Dongelmans denkt.

De andere boekgeschiedenisartikelen behandelen de twintigste-eeuwse uitgeverij (in economisch jargon) door R.E.M. van den Brink en Nederlandse vrouwentijdschriften in de achttiende eeuw door Suzan van Dijk en Dini Helmers. Het artikel over de vrouwentijdschriften is eigenlijk niet veel meer dan een pleidooi om over vrouwentijdschriften te schrijven. Hadden de auteurs dat dan maar gedaan!

De bundel besluit met een bijdrage van Han Brouwer over lezers in Zwolle aan het eind van de achttiende en het begin van de negentiende eeuw. Volgens Brouwer, die zich baseert op klantenboeken van de Zwolse firma's Tijl, Tjeenk Willink en Waanders, zijn er aanwijzingen dat alleen een relatief kleine

[p. 229]

groep in deze periode meer is gaan lezen. Van een echte ‘leesrevolutie’ is dus geen sprake. Het is jammer dat de artikelen over de leescultuur, die vanaf 1985 met enige regelmaat verschijnen, zo op elkaar zijn gaan lijken. Ze zijn volgens een vast stramien opgebouwd uit gegevens over het aankoopbedrag in de boekhandel, de frequentie waarmee gekocht werd en soms de maatschappelijke status van de klanten. Misschien is dat goed voor de wetenschap, die duidelijk gestructureerde ‘bouwstoffen’ voorgeschoteld krijgt. Maar voor het publiek aan de zijlijn oogt het ietwat obligaat. Dat publiek krijgt zo langzamerhand behoefte aan een synthese, een meer bezielde overall-viewvan de leescultuur.

De overige artikelen in De produktie, distributie en consumptie van Cultuur gaan over andere organisatievormen binnen de cultuur. J.C.C. Rupp heeft het over de publieke anatomische theaters in Nederland aan het begin van de zeventiende eeuw, waar elk jaar rond kerstmis het lijk van een misdadiger werd ontleed om de feestvreugde te verhogen. Een smakelijk onderwerp. ‘Van horen zeggen’ is de titel van een bijdrage van W. van den Berg over de negentiende-eeuwse wedergeboorte van de rederijkerskamers. Dit fenomeen was voortgekomen uit de achttiende-eeuwse genootschappen. In een kring van genodigden werden gedichten gedeclameerd en toneelfragmenten opgevoerd. In de achttiende eeuw ging het om de eigen creativiteit en bracht men zelf geschreven stukken, terwijl de negentiende-eeuwse rederijkers pronkten met andermans veren. Onder invloed van de Tachtigers en hun ‘allerindividueelste emoties’ verdween deze voordrachtscultus naar de achtergrond. Maar niet helemaal, want in Groningen bestaat nog altijd het Koninklijk Groninger Provinciaal Rederijkersverbond. Ook de lules Deelders en de diverse poëziefestivals bewijzen dat deze cultuur nog niet helemaal geschiedenis geworden is. Misschien is er dan voor Sinterklaas ook nog hoop. ■

Lisa Kuitert

C.B.F. Singeling, Gezellige schrijvers. Aspecten van letterkundige genootschappelijkheid in Nederland, 1750-1800 Amsterdam, Rodopi, 1991.353 blz. isbn 90 5183 313 x. f 65,-.

De laatste jaren is de belangstelling voor en de studie naar de werkzaamheid van genootschappen toegenomen. Bleef dit aanvankelijk beperkt tot korte studies over bepaalde genootschappen, in 1987 trachtte W.W. Mijnhardt met zijn proefschrift Tot heil van 't menschdom een algemeen beeld te geven van het verschijnsel cultureel genootschap in Nederland. Singeling heeft in aansluiting op dit onderzoek de letterkundige genootschappen in Nederland onder de loep genomen. Deze literaire genootschappen hadden lange tijd een slechte reputatie: zij zouden toonbeelden van verstarring zijn geweest en feitelijk niets hebben toegevoegd aan de literatuurgeschiedenis in Nederland. Singeling brengt in dat beeld verandering. Hij koppelt de toenmalige poëticale opvattingen aan die over het bedrijven van wetenschap. In de tweede helft van de achttiende eeuw was onder invloed van de Verlichting het bedrijven van wetenschap in groepsverband, in een ‘vriendenkring’, kortom in een genootschap, in zwang gekomen.

Singeling laat in zijn betoog eveneens naar voren komen hoe de politieke en economische situatie een rol speelde in de opkomst, en later ondergang, van de genootschappen. Aanvankelijk was er geld genoeg om onderzoeken te bekostigen en apparatuur aan te schaffen door de hoeveelheid vermogende leden. Dezen namen niet actief deel aan de genootschapsactiviteiten, maar hoopten op langere termijn de vruchten van de onderzoeken te plukken doordat ze bedrijfsmatig gezien profiteerden van de technische vondsten. Dat gold natuurlijk in mindere mate voor de activiteiten van de letterkundige genootschappen, maar kunst werd toch ook als een belangrijk onderdeel van het maatschappelijk leven beschouwd. Aan het eind van de eeuw stortte door de inval van de Pruisen en later van de Fransen de economie in elkaar en namen velen de wijk naar het buitenland, met opzegging van hun lidmaatschap. Dit had catastrofale gevolgen. Een groot aantal genootschappen legde het loodje en alleen de allersterksten bleven bestaan.

Letterkundige genootschappen hielden zich in het begin veel bezig met literatuurtheorie in de vorm van verhandelingen over al dan niet universele regels waaraan literatuur

[p. 230]

onderworpen was. In een later stadium trachtte men juist nieuwe regels te bedenken waaraan literatoren zich dienden te houden. Daarnaast waren er genootschappen waarin de regels werden toegepast, met andere woorden waar literatuur werd geschreven en bijgeschaafd. Mengvormen traden natuurlijk ook op. Uit de publikaties van de genootschappen is op te maken waarop de nadruk bij het be-treffende genootschap lag. Hoe opvattingen en activiteiten zich ontwikkelden in de loop van de beschreven halve eeuw vormt een belangrijk onderdeel van Singelings proefschrift. Zo blijkt bijvoorbeeld dat naar het eind van de eeuw toe de kritisch beschouwende activiteiten steeds meer het veld ruimden voor de creatieve.

Singeling opent zijn boek met het aangeven van het kader waarbinnen zijn onderzoek zich voltrokken heeft. Hij definieert wat hij onder ‘letterkundige genootschappen’ verstaat, schetst hoe de bestaande genootschappen waren georganiseerd, wie de leden waren en wat de activiteiten van de genootschappen inhielden. De hoofdstukken behandelen steeds periodes van tien jaar. Vervolgens tracht hij daaruit een algemeen beeld te distilleren van de letterkundige genootschappelijkheid in Nederland. Singeling concludeert dat het belangrijkste doel was de moedertaal te formaliseren en vaderlandsliefde en deugde-lijkheid te bevorderen. De veelgenoemde starheid van de genootschappen werd veroorzaakt door de Romantiek die in het buitenland sterk in opkomst was. In de Romantiek ging de kunstenaar als genie en eenling de hoofdrol spelen. Terwijl een aantal genootschappen vasthield aan het trachten te vinden of formuleren van universele regels voor dichters en schrijvers waren er ook genootschappen die de discussie over de kunstenaar als genie en eenling wel aangingen.

Bij het hoofdstuk over de leden van de genootschappen hoort een uitgebreide bijlage met ongeveer 1500 personen alfabetisch op naam, met woonplaats en beroep op het moment dat men lid werd van een genootschap. Een korte blik in deze interessante lijst leert ons dat vele boekhandelaren lid waren van één of meerdere genootschappen. Het vergt niet veel denkwerk om voor die lidmaatschappen redenen te verzinnen: genootschappen gaven vaak werk van hun leden uit, de actieve leden van genootschappen waren potentiële schrijvers en het leggen en onderhouden van contacten met schrijvers was er zeer gemakkelijk. Bovendien stond het ledental garant voor een bepaalde afzet.

Over die uitgaven van de genootschappen bevat Gezellige schrijvers veel informatie. In een bijlage staan 205 titels van bundels genoemd die Singeling gedurende zijn onderzoek gevonden heeft. Hij vermeldt tevens hun vindplaats, veelal universiteitsbibliotheken, inclusief signatuur. Ze staan ingedeeld onder de naam van het genootschap. Bij de ledenlijst staan overigens, per schrijver, verwijzingen naar de bundels uit deze bijlage waarin de betreffende personen gepubliceerd hebben.

Op deze manier is er een naslagwerk ontstaan waarvan de boekhistoricus en / of verzamelaar veel voordeel kan hebben. De rest van het boek is informatief, maar laat toch ook wat vragen open. Dat is niet aan de schrijver te wijten: er is nu eenmaal niet meer materiaal voor handen. In elk geval heeft hij met dit proefschrift veel belangrijke informatie op een rij gezet over het letterkundig genootschapsleven in Nederland in de achttiende eeuw. ■

Jos van Waterschoot