De Boekenwereld. Jaargang 8

[p. 215]

‘Wij willen Nieuwe Gidsen zijn, c'est ça.’
Het ideaal van de Zwolsche Herdrukken (1890-1914)
Lisa Kuitert

Men beoordeelt de klassieken heel dikwijls naar de karikaturen die letterkundigen [...] er zonder het te denken van gemaakt hebben.’ schreef letterkundige N.A. Cramer aan zijn collega J.H. van den Bosch.^1. Wat hen betrof was in 1890 de tijd rijp voor een nieuwe aanpak van het vaderlands cultureel erfgoed.

De Nederlandse taal- en letterkunde was sinds de oprichting van de HBS in 1863 een verplicht vak geworden. Een vak waarbij het zwaartepunt kwam te liggen op de bestudering van de vaderlandse ‘klassieken’ waaronder Hooft, Vondel en Huygens etcetera werd verstaan. De achterliggende gedachte was onder meer, dat kennis van het eigen erfgoed het nationaal bewustzijn zou vergroten. Het ging daarbij niet eens zozeer om de inhoud van de klassieke werken, maar vooral om de taal, die ‘samenbinder’ over alle eeuwen heen. Want ‘door haar voelen wij ons één, zoowel met het geslacht onzer tijdgenooten als met onze voorvaderen uit vervlogene eeuwen.’^2.

Omslag van een heruitgave van nummer 30 van het Klassiek letterkundig panthéon uit 1903. Ingenaaid exemplaar. Zie titellijst achter de noten.

Vooral op dit punt zagen Cramer (1852-1907) en Van den Bosch (1862-1941), tezamen met hun collega F. Buitenrust Hettema (1862-1922) de noodzaak tot vernieuwing. De klassieken moesten op een andere manier bestudeerd worden: met meer inleving en aandacht voor de artisticiteit, dus niet alleen vanwege de taal maar ook om de inhoud. Voor dit doel richtten zij in 1890 de Zwolsche Herdrukken op, een klassieken-reeks volgens de nieuwste letterkundige beginselen.

Een stoutmoedige daad, want in het onderwijs was sinds jaar en dag een andere serie in gebruik die zo ongeveer het synoniem van de literatuurbeoefening geworden was: het Klassiek, letterkundig panthéon. De drie redacteuren van de Zwolsche Herdrukken waren evenwel van plan de ‘karikaturen’ van deze en andere concurrenten uit de markt te prijzen.

Het Klassiek, letterkundig panthéon was in 1851 door H.A.M. Roelants, uitgever in Schiedam, in het leven geroepen. Zijn plan was een zo volledig mogelijke verza-

Omslag van nummer 22 van de Zwolsche Herdrukken, ingenaaid exemplaar. 1904. Bandontwerp J.G. Veldheer.

1. Brief N.A. Cramer aan J.H. van den Bosch, 24 februari 1893. UB Leiden.

2. J. Verdam in zijn inaugurele rede bij de aanvaarding van zijn hoogleraarschap in de Nederlandse taal- en letterkunde, in 1878. Geciteerd in G. Kar-sten, 100 jaar Nederlandse philologie, Leiden 1949 p. 3.

[p. 216]

meling ‘van alle voorname oude schrijvers’ uit te brengen, tegen een prijs die het iedereen toestond de collectie op te bouwen. De deeltjes waren daarom in een klein formaat en uiterst sober uitgevoerd. Voor slechts dertig cent per deel konden de intekenaren in het bezit komen van werk van Vondel, Cats, Huygens en andere Nederlandse klassieken.

Portret van H.A.M. Roelants. Foto S.A. Schotel.

De literaire kritiek reageerde positief op Roelants’ serie. De Tijdspiegel onderstreepte het nut ervan voor de volksontwikkeling. Diegene die het, wegens ‘het veto zijner beurs’, tot dan toe zonder klassieken had moeten stellen, kon dankzij het Pantheon toch zijn ‘boekerij’ uitbreiden. Het literaire tijdschrift Gelderland sprak van een ‘Volks-bibliotheek’ die hopelijk tot een nuttiger tijdsbesteding zou leiden, dan men in volkse kringen gewoon was. Busken Huet, die overigens zelf nummer zes van de reeks (Gedichten van H.K. Poot) bezorgde, noemde het een ‘ernstige en loffelijke onderneming’. De Gids deed haar kritische reputatie eer aan en reageerde vooralsnog negatief op ‘de uitgave der zoogenaamde klassieke Nederlandsche auteurs, die in hare wijze van bewerking slechts teveel de oppervlakkigheid vleit’ en die bovendien volgens De Gids de teksten door verkorting zou verminken.^3.

Het Klassiek, letterkundig panthéon was geïnspireerd op de Belgische reeks Panthéon Classique et Littéraire die, zoals uit advertenties blijkt, ook in Nederland te koop was.^4. Evenals haar voorbeeld was het Klassiek, letterkundig panthéon sober uitgevoerd en vergeleken met de gangbare klassieken-edities spotgoedkoop. Collega-boekhandelaren vielen Roelants aan op grond van die lage prijs. Het Panthéon zou voor alle andere uitgaven van klassieken de nekslag betekenen. Maar Roelants verweerde zich door zich te beroepen op de tijdgeest: ‘De eeuw des stooms en der vooruitgang heeft niet weinig op onzen handel gewerkt [...].’ Volgens hem was het zaak over te stappen van de dure boeken in kleine oplagen naar het goedkope boek waarvan duizenden exemplaren konden worden omgezet. Alleen zo zou ‘de zoon der Negentiende eeuw’ zich de klassieken kunnen aanschaffen.^5. Hij paaide de boekverkopers door erop te wijzen dat het Panthéon nu eens eindelijk afrekende met het publieke waanidee dat boeken altijd maar nieuw, nieuwer of allernieuwst moesten zijn. Het Panthéon zou de smaak voor oude literatuur aanwakkeren en leiden tot ‘verheffing en meerdere beoefening onzer Nederlandsche Letterkunde [...]’.^6. Daarop verstomde de kritiek van zijn collega's. Mogelijk had men zijn woorden ter harte genomen: er verschenen vanaf dat jaar steeds meer goedkope klassieken-series.

Belangrijke concurrenten waren bij voorbeeld J.B. Wolters die een Bibliotheek van Nederlandsche Letterkunde uitgaf onder redactie van T. Terwey, en de uitgever H. Suringar die de Nederlandsche Klassieken onder redactie van Eelco Verwijs op de markt bracht. Het Panthéon kende geen vaste redactie. Een groot deel van de Panthéon-deeltjes was bezorgd door J. van Vloten (1818-1883), die als filoloog gedreven werd door va-derlandsliefde en idealen over ‘volksverheffing’. Deze drie facetten van zijn persoonlijkheid kwamen hem bij zijn bemoeienissen met het Panthéon van pas, zoals uit de prospectussen voor de serie blijkt. Daarin werd de serie aangeprezen als van groot belang voor de Nederlandse natie, vanwege de taal. Van Vloten was daarnaast ook een eigenzinnig man, die het met de editie-techniek niet zo nauw nam. ‘'t Blijft haast onverklaarbaar dat deze met de uitgave zoo zonderling heeft omgesprongen.’ werd over hem gezegd.^7.

Desondanks zat het Klassiek, letterkundig panthéon al die jaren vast in het zadel. In 1866 verkocht Roelants 4323 losse delen uit de reeks en dat getal bleef groeien tot 5761 in 1887. Omstreeks 1890 bedroeg de zuivere winst ruim 1700 gulden per jaar en ook in België werden per jaar nog eens 150 à 200 exemplaren verkocht.^8. Toch deed Roelants op een fondsveiling in 1891 zijn serie over aan W.J. Thieme & Cie., een bekende uitgever van schoolboeken waar C. Schillemans de dagelijkse leiding had.

Misschien zag Roelants een bedreiging in de reeks Zwolsche Herdrukken die een jaar eerder bij de concurrent Tjeenk Willink was begonnen. Een serie waarvan de eerste elf titels (op één na) ook al in het Panthéon zaten. Die Zwolse redactie geloofde in ieder geval niet in

3. Recensies in: De Tijdspiegel XI (1854), dl 1, p. 378-379, Gelderland I (1852), dl 3, p. 34-37. C. Busken Huets Litterarische fantasieën en kritieken Haarlem 1881, dl 1, p.39. De Gids XVI (1852), dl 2, p. 636. Inderdaad werden de teksten omwille van het formaat wel eens ingekort, zoals met Onno Zwier van Harens De Geusen gebeurde.

4. Zie bij voorbeeld Nieuwsblad voor den Boekhandel XXVIII (1851), nr 6.

5. Discussie in het Nieuwsblad XIX (1852), nr 10 en 11.

6. Circulaire H.A.M. Roelants 1855, Bibliotheek van de Vereeniging, UB Amsterdam.

7. Brief C. Schillemans aan H. Eymael, 1 april 1892. Kopieboek W.J. Thieme, Gemeente Archief Zutphen.

8. Verkoopcijfers aangetroffen in het archief van de nog altijd bestaande firma Roelants, te Schiedam. Winstcijfers uit fondsveilingcatalogus H.A.M. Roelants 1891, ex. W.J. Thieme, Bibl. van de Ver.

[p. 217]

toevalligheden. ‘De verkoop van het pantheon is in elk geval een bewijs dat Roelants in zijn onderneming geen heil meer ziet, wellicht ook ten gevolge van het verschijnen der Zw. Herdr.’ schreven zij elkaar tevreden.^9.

Prospectus Klassiek, Letterkundig Panthéon van H.A.M. Roelants. In map Prospectussen & Personalia H.A.M. Roelants. Bibliotheek van de Vereeniging, UB Amsterdam.

De drie redacteuren van de Zwolsche Herdrukken waren allen nieuwkomers, geen grote namen nog. Van den Bosch en Buitenrust Hettema waren beiden 28, Cramer 38 toen de reeks van start ging. Zij kenden elkaar uit Zwolle, waar J.H. van den Bosch geboren en getogen was en de andere twee naar toe trokken om les te geven aan het plaatselijk gymnasium. Van den Bosch had nog geen werkkring. Hij zocht contact met ‘kruiwagens’ als Jan ten Brink, aan wie hij zich presenteerde als ‘letterkundige te Zwolle’.^10. Het plan voor de reeks lijkt van Hettema afkomstig, hij vroeg zijn vrienden (ze tutoyeerden elkaar alledrie) op een avond bij hem langs te komen in Zwolle. ‘We kunnen dan ene <planning> vaststellen voor de uitgave van Ned. Klassieken, die zoo goed als zeker is.’^11.

Om Tjeenk Willink voor het plan te winnen schetste Buitenrust Hettema dit als volgt: ‘Wil het nieuw opgezette de bestaande Panthéons en Terwey's de baas worden, zoo moeten de no's beter zijn.’ Zijn voorstel daarvoor was niet alleen een nauwkeuriger tekst geven, maar ook betere aantekeningen en een woordenlijst toevoegen. ‘Dit laatste vindt men bij geen der andere’, schreef hij. De deeltjes moesten op een gelijksoortige manier be-werkt worden, zodat de serie een eenheid zou vormen. Het beoogde publiek omschreef

Portret van F. Buitenrust Hettema op jeugdige leeftijd. Archief Provinciale Bibliotheek Leeuwarden.

hij als scholieren, zelf-studerenden, schoolmeesters en collega-letterkundigen. Het moest daarom een echte studie-uitgave worden en niet een volksuitgave zoals het Panthéon werd genoemd.^12. Van den Bosch wees op het belang van juist de serievorm voor dit soort uitgaven, want ‘anders kan men geen oordeel vellen over de ‘levensvatbaarheid der onderneming’.^13. De firma was aanvankelijk wat aarzelend. ‘Wij moeten slagen als de uitgever doorzet’ schrijft Van den Bosch aan Buitenrust Hettema.^14. ‘Zijt gij al eens zoo welsprekend geweest dat je hem overtuigd heb van de zekerheid van het slagen zoo hij doorzet? That's the question!’.^15. Maar uiteindelijk zwichtte de uitgever voor hun bravoure. ‘Hij ziet nu in de onderneming iets goeds. Hij heeft bij velen naar de mening over de Zw. H. geïnformeerd en heeft overal goeds vernomen ja zelfs zei hij nergens een wanklank te hebben gehoord’ berichtte Cramer aan Van den Bosch die inmiddels naar Zierikzee was verhuisd.^16.

Ondertussen zat ook de firma W.J. Thieme niet stil. Na de aankoop van het

9. Brief N.A. Cramer aan J.H. van den Bosch, 26 november 1891. UB Leiden. De Zwolsche Herdrukken telde uiteindelijk 27 deeltjes in de eerste en 5 in de tweede, niet geannoteerde reeks. Het Panthéon telde 218 nummers tot 1976. Sommige werken werden in twee delen (nummers) uitgegeven.

10. Blijkens adressering op brieven van Jan ten Brink aan J.H. van den Bosch. UB Leiden.

11. Briefje z.d., z.j. van F. Buitenrust Hettema aan J.H. van den Bosch. UB Leiden. Blijkens een brief, d.d. 3 sept. 1889, in het Sijthoff-archief (UB Leiden) heeft N.A. Cramer geprobeerd om de serie bij Sijthoff onder te brengen in diens zogenaamde 50-cents editie.

12. Brief F. Buitenrust Hettema aan de firma Tjeenk Willink, z.d., z.j. Gemeente Archief Zwolle. Terwey was de redacteur van J.B. Wolters' Bibliotheek van Nederlandsche Letterkunde.

13. Briefkaart J.H. van den Bosch aan F. Buitenrust Hettema, 7 april 1891. Provinciale Bibliotheek, Leeuwarden (PBL).

14. Brief J.H. van den Bosch aan F. Buitenrust Hettema, 11 april 1891. PBL.

15. Brief J.H. van den Bosch aan F. Buitenrust Hettema, 26 januari 1891. PBL.

16. Brief N.A. Cramer aan J.H. van den Bosch, 22 september 1891. UB Leiden.

[p. 218]

Panthéon in 1891 had C. Schillemans besloten de serie nieuw leven in te blazen en haar reputatie te verbeteren. Hij schreef enkele letterkundigen aan en vroeg hen om advies. Men adviseerde hem de reeks niet alleen te verbeteren, maar ook uit te breiden en'[...] daardoor duidelijk te maken dat het Panthéon herleeft en dat de behoefte aan uitgaven als Zwolsche Herdrukken etc. niet meer zoo levendig gevoeld zal worden.’^17.

De verbetering die men Schillemans aanraadde, sloeg op de oude Van Vlotendeeltjes. Maar Schillemans wilde sommige Van Vloten-edities pas opnieuw laten bewerken, als de voorraad was uitverkocht. Dat leverde hem in de vakbladen het verwijt op dat hij de studie van de oude letteren ‘in diskrediet’ bracht.^18. De deeltjes die niet door Van Vloten waren bezorgd, werden vaak ongezien herdrukt zodat geen honorarium betaald hoefde te worden, tenzij de uitgever iemand vond ‘die 't voor een koopje zou willen corrigeeren.’^19.

De uitbreiding van het Panthéon betekende dat voortaan ook werken van voor de zestiende en na de achttiende eeuw werden opgenomen. Als eerste kwamen daarvoor in aanmerking Die Borggravinne van Vergi (14e eeuw) en J. Vosmaers Leven en wandelingen van Meester Maarten Vroeg (1826). Schillemans had van Vosmaers boek een exemplaar ‘op de kop getikt’ en wilde het boek zonder meer overdrukken, zodat de uitgave in een paar weken gereed zou zijn. Losjes vroeg hij in zijn standaardformulering aan de bewerker in kwestie of hij ‘lust [had] er een woordje bij te schrijven’.^20. Dat was heel wat anders dan de lange inleiding en de ‘Litteraire Beschouwing’ die de deeltjes van de Zwolsche Herdrukken tot een vraagbaak voor het onderwijzend personeel had gemaakt.

De redactie van de Herdrukken ging bepaald niet over een nacht ijs, zoals blijkt uit de veelomvattende correspondentie die zij met de bewerkers voerde. P. Leendertz jr. kreeg zijn Warenar.-bewerking nog vele malen retour om deze nog wat om te werken. Hem werd verzekerd dat een deeltje uit de reeks gemiddeld zo'n drie à vier jaar in bewerking was voor het uitgegeven werd. De reden daarvoor was dat men zoveel mogelijk naar eenheid in de bewerkingen streefde. Iedere bewerker moest alleen die plaatsen in de tekst verklaren die in het hedendaags taalgebruik niet te bevatten waren. Polemieken in de noten over tekstvarianten en dergelijke, waren uit den boze. De deeltjes moesten niet te geleerd overkomen, maar rechtstreeks tot het hart spreken.^21. Tjeenk Willink schikte zich in hun strenge eisen. Voor elke nieuwe druk van een deeltje werd de tekst nauwkeurig bijgewerkt en de uitgever betaalde daar ook voor.

De kwaliteit van de Herdrukken bleef ondertussen niet onopgemerkt. Diverse letterkundigen stuurden hun bewerkingen van klassieken op naar de uitgever, in de hoop in de reeks te worden opgenomen. Vakmensen spraken vol lof over de Zwolsche Herdrukken. Zo schreef Jan te Winkel, die zelf aanbood een deeltje te bezorgen: ‘Uw plan, en dat van de firma Tj.W. komt mij zeer goed voor. Wij hebben Neudrucke noodig die beter aan de vereischten der nauwkeurigheid, enz, voldoen, dan die van het Schiedammer Pantheon.’^22. En criticus Taco de Beer prees de pas begonnen reeks meteen al in zijn literatuurgeschiedenis Geschiedenis der Nederlandse letteren 1880-1890 uit 1892.

Bij series is het vaak zo dat de naam ervan als een keurmerk gaat fungeren. Ieder deeltje profiteert van de uitstraling die de serie als geheel heeft.^23. Bij de Zwolsche Herdrukken was dit zeker het geval. De serie werd als een geheel beschouwd. Loftuitingen werden niet aan het adres van één bewerking gericht, maar aan alle delen in de reeks, zoals uit de recensies blijkt. Helaas voor het Panthéon ging ook daar het serie-effect op. Het Panthéon had tot verdriet van sommige bewerkers, als geheel een slechte reputatie. Verongelijkt schreef één van hen ‘[...] al is er in 't Pantheon veel minderwaardigs, ik zou toch niet alle nummers over een kam willen scheren.’^24. Maar hij kon niet verhinderen dat dat toch gebeurde. De serie werd slordig genoemd en ‘muf’. Een tijdgenoot herinnerde zich vooral het sombere uiterlijk van het Panthéon: ‘Ik heb er mijn leven lang een indruk van ongezelligheid en ongenoeglijkheid aan bewaard.’^25.

17. Brief C. Schillemans aan F.A. Stoett, 23 april 1892, Kopieboek. G.A. Zutphen.

18. Recensie van J. Bergsma's editie van de Warenar voor het Klassiek, letterkundig Panthéon in de Nederlandsche SpectatorXL (1895), p. 364-365.

19. Brief C. Schillemans aan F.A. Stoett, 2 februari 1898, Kopieboek. G.A. Zutphen.

20. Brief C. Schillemans aan P. Fockens, 14 maart 1892, Kopieboek. G.A. Zutphen.

21. Brief F. Buitenrust Hettema aan P. Leendertz jr. 27 februari 1895. UB Amsterdam.

22. J. te Winkel geciteerd in een brief van F. Buitenrust Hettema aan firma Tjeenk Willink, z.d.z.j. G.A. Zwolle.

23. Zie hiervoor M. Rectanus Literary Series in thefederal Republic of Germany from 1960 to 1980 Wiesbaden 1984. p. 59-65.

24. Brief G. Engels aan F. Buitenrust Hettema 8 oktober 1910. PBL.

25. Respectievelijk G. Brom in Geschiedschrijvers van onze letterkunde Amsterdam 1944 p. 161 en L. Simons in Gedenkboek der Wereldbibliotheek Amsterdam 1915 p. 23.

[p. 219]

Zo waren na het eerste jaar de kaarten geschud. De concurrentiestrijd kon beginnen. De redactie van de Zwolsche Herdrukken besloot het Panthéon stevig aan te pakken. ‘Onder de nuttigste bezigheden waarmee de academische heren

Tweede klas van een gymnasium in Den Haag/Westeinde in 1905. Foto Nederlands Schoolmuseum, Rotterdam.

zich kunnen bezighouden is het uit de vaart smijten van Roelants Pandemonium’ sneerde J.H. van den Bosch in 1892.^26. Cramer klinkt nog wat agressiever: ‘Over het doodmaken van het Panthéon moet ik het nog eens met Hettema hebben.’^27. In ieder geval stond vast dat de strijd uitgevochten zou worden in Taal en Letteren, een tijdschrift dat door Hettema en Van den Bosch zelf was opgericht in 1891.

Het blad was bedoeld als spreekbuis van een nieuwe generatie letterkundigen, waarvan de drie redacteuren de woordvoerders waren. Net als de beweging van Tachtig zagen zij in de poëzie een hogere vorm van leven. ‘Poëzie is de trilling in uw hart, het ritselen van ongewone verborgen gewaarwordingen’ definieerde J.H. van den Bosch.^28. Zij wilden uit de sleur van de negentiende-eeuwse literatuurbeoefening breken, een sleur die voor hen gestalte kreeg in het gepeuter van sommige Panthéon-redacteuren. Van den Bosch noemde in dit verband de letterkundigen F.A. Stoett, P. Fockens, en H. Eymael. Weliswaar voerden zij de doctorstitel, hij niet, maar daar ging het niet om. Wat nodig is, is ‘hart hebben, goddomme, en respect hebben en “Herdrukken” stichten omdat je je Litteratuur zoo eeuwig lief hebt, en den ernstigen gewetensarbeid.’^29.

Volgens de nieuwe richting moest de literatuurles op school ‘invoelend en daardoor begrijpend’ zijn, geen ‘letteroefeningen’ die niet doordrongen tot het hart.^30. Zij wilden in goed socratische stijl de leerlingen laten beseffen wat uit hen zelf kwam en daardoor écht was. Deze nieuwe manier van pedagogisch denken had zich in vrijwel het hele onderwijs een plaats veroverd. De oorsprong daarvan moet waarschijnlijk gezocht worden in de mythe dat het kind en de kunstenaar iets gemeen hebben. De jeugd werd, meer dan voorheen, geïdealiseerd.^31. In de literatuurlessen moest de artisticiteit van het individu (kind en kunstenaar) worden benadrukt.

De woordvoerders van de nieuwe richting hadden grootse plannen: ‘het onderwijs van de oude bedeeling in duigen patsen en de kinderen voor een hooger wereld opvoeden. Wij willen na-

26. Brief J.H. van den Bosch aan N.A. Cramer en F. Buitenrust Hettema, augustus 1892. PBL

27. Brief N.A. Cramer aan J.H. van den Bosch, 9 april 1892. UB Leiden

28. Geciteerd uit een artikel van Wam de Moor over de nieuwe generatie letterkundigen: ‘Poëzie is de trilling in uw hart. Stemmen uit het Grijze verleden van de Literatuurdidactiek’ in Levende Talen (1986) nr 411 p. 306-311.

29. Brief J.H. van den Bosch aan F. Buitenrust Hettema, 22 juni 1892. PBL

30. De Moor, op. cit. (noot 28) p. 307

31. L. Dasberg, Grootbrengen door kleinhouden als historisch verschijnsel Meppel 1975, p. 64-65.

[p. 220]

tuur en waarheid zeggen en al de jonge menschen een onoverwinnelijke afkeer van alle grijs en grauw in taal en leven inboezemen. Dat, niet waar? Nog anders: wij willen Nieuwe Gidsen zijn: c'est ça!’ schreef J.H. van den Bosch in een bevlogen brief aan zijn vriend Hettema.^32. Alle drie lazen ze De Nieuwe Gids waar zij een gezamenlijk abonnement op hadden. Cramer, een gemankeerd dichter, overwoog zijn gedicht ‘Reisheugenis’ op te sturen naar De Nieuwe Gids, omdat hij vond ‘dat ik daarin alle versleten banaliteiten geheel gemeden heb’.^33. In hun hang naar de idealen van Tachtig waren zij één.

Natuur en waarheid zeggen, daarvoor was Taal en Letteren het medium en het Panthéon doelwit. ‘Waarom zou het Panthéon niet in T & L aan de kaak gesteld worden?’ schreef van den Bosch aan Hettema.^34. En hij voegde de daad bij het woord met zijn artikel ‘Hoe men uitgeeft en verklaart’.^35. Zijn grootste kritiek op het Panthéon was, dat men steeds verzuimde aan te geven welke bron als basis voor de editie had gediend. Het Panthéon noemde hij een ‘afschrikwekkend voorbeeld’ daarvan. Het maken van een teksteditie vond Van den Bosch een zaak van vertrouwen, eerbied en geweten. Het Panthéon miste die deugden, omdat het tot speeltuin van verschillende letterkundigen geworden was. ‘Wij hebben een dertigcents-bazar, waar iedereen voor werken mocht en iedereen zijn snipperuur-knoeisels aan kwijt kon worden. En het is wel geen Editing-Society, maar ze hebben er toch “Klassiek Panthéon” boven gezet. Het is niet een enkel uitgaafje, maar een geheele reeks die hier uit ongeschikte handen is voortgekomen.’

Hier raakte Van den Bosch de kern. Het Panthéon miste dat wat de Zwolsche Herdrukken zo succesvol had gemaakt: een beginselprogramma. De bewerkers van het Panthéon deden maar wat. Degene die daar de onderneming leidde, was de uitgever zelf. En Schillemans was iemand zonder speciale affiniteit met literatuur, een zakenman die alles op ‘een koopje’ wou. Juist een redactie kon van een serie een eenheid maken, een serie met een gezicht. ‘Een bewijs dat de redactie er niet alleen voor de leus is...’ was Cramers reactie toen de Zwolsche Herdrukken om hun eenheid geprezen werden.^36.

Het beginselprogramma van de Herdrukken, voor zover dat uit de correspondentie kan worden opgemaakt, volgde de nieuwe opvattingen in het literatuuronderwijs die hierboven genoemd zijn. Lezenswaardige teksten moesten er in de reeks worden opgenomen, teksten die tot het hart spraken. Niet alleen de standaardwerken, maar ook Multatuli, Potgieter, kluchten etcetera. En de deeltjes dienden in hun tijd geplaatst en verklaard te worden door invoelende redacteuren. De annotaties zouden niet te geleerd moeten zijn, maar wel studieus en altijd even zorgvuldig. De reeks moest ‘zuiver’ zijn. Zulke richtlijnen ontbraken bij het Panthéon.

De Zwolsche Herdrukken floreerden dus dankzij de redactie. Het uiteenvallen

C. Schillemans. Foto uit Sijthoffs Adresboek voor den Boekhandel, 1905.

van de redactie betekende daarom ook het eind van de serie. De breuk in de redactie had, niet toevallig, ook met principes te maken. Net als Tachtig groeide het driemanschap uiteen. Buitenrust Hettema kreeg steeds meer een afkeer, zo blijkt uit de brieven, van het ‘klassieke’, dat in de gangbare literatuurgeschiedenissen zozeer bewierookt werd. Mogelijk had de serie daarom een neutrale naam gekregen, en niet iets als ‘Nederlandsche klassieken’. Buitenrust Hettema ging zich meer en meer bezig houden met dialecten van ‘de Nederlandsche stam’

32. J.H. van den Bosch aan F. Buitenrust Hettema, 12 juli 1892. PBL

33. Brief N.A. Cramer aan J.H. van den Bosch, 6 juni 1892. UB Leiden.

34. J.H. van den Bosch aan F. Buitenrust Hettema, z.d.z.j. vermoedelijk 1891. PBL.

35. ‘Hoe men uitgeeft en verklaart’, Taal en Letteren III (1893), p. 31-46 en p. 158-169. Het citaat staat op p.160.

36. Brief N.A. Cramer aan J.H. van den Bosch 22 september 1891. UB Leiden

[p. 221]

en met middeleeuwse literatuur. In de Zwolsche Herdrukken tekende hij daarom voor de uitgave van de Reinaert. In zijn bibliotheek bevonden zich 21 edities van de Reinaert.^37. De spelling Kollewijn, die uitging van het motto taal = klank, ging hem aan het hart. Trouw hield hij vol om bij voorbeeld niet ‘redactie’ maar ‘redaksie’ te schrijven.

Ook Van den Bosch steunde het voorstel tot spellingswijziging. Maar hij werd vooral gegrepen door de ideeën over Gemeenschapskunst of ‘Ruskianisme’ zoals Cramer het noemde naar de voorman John Ruskin. Hij wilde in Zierikzee aan Toynbee-werk gaan doen en had sympathie voor de sociale beweging.^38. Zijn opvattingen leidden tot grote interesse voor het ‘volksaardige’ in de literatuur. Hij raakte ervan overtuigd dat literatuurgeschiedenis alleen in cultuurhistorische termen geschreven kon worden. Dat betekende dat Hooft en Vondel minder aandacht moesten krijgen.’[...] niet enkel dus de toen fijne dichters, de ‘netten’, de netten van de latere litteratuurgeschiedenis. Dat verdomde napraten. [...]’. Van den Bosch heeft nog veel van zich doen horen op onderwijsterrein.^39.

Cramer was in tegenstelling tot Buitenrust Hettema en Van den Bosch geen idealist, maar een cynicus. Democratisch onderwijs zou naar zijn idee alleen maar ‘wanbeschaving’ onder boerenkinkels brengen. ‘Twee dingen hebben die menschen noodig: God en Biefstukken, en meer niet’ schreef hij aan Van den Bosch.^40. Deze houding bracht een verwijdering tussen hem en de overigen teweeg. Van den Bosch luchtte zijn hart bij Hettema:’ Ik kan met hem niet verder komen. Hij begrijpt niets. Het spijt me.’^41. Door het vertrek van Van den Bosch uit Zwolle waren hij en Buitenrust Hettema ook al uit elkaar gegroeid. Hun ‘Zwolsche nachten’ die in de brieven met weemoed gememoreerd werden, waren voor hun vriendschap essentieel geweest. Buitenrust Hettema leidde daarna een kluize-naarsbestaan. De vroege dood van Cramer in 1907 maakte de breuk in het driemanschap definitief.

In 1914 verscheen de laatste Zwolsche Herdruk onder de vlag van de oude redactie. Dat was een deeltje Potgieter. De uitgever probeerde later de serienaam nieuw leven in te blazen, maar het lukte niet meer de serie tot een begrip te maken. En zonder het gezicht van de ‘nieuwe gidsen’ was concurrentie met het Panthéon een ongelijke strijd. Het Panthéon had de langste adem. Die ‘karikaturen’ zijn nog lange tijd een vertrouwd beeld op de boekenplanken van neerlandici gebleven.

37. Zijn boekenverzameling is na zijn dood voor een groot deel bij de Provinciale Bibliotheek Leeuwarden terecht gekomen.

38. Het Toynbee-werk had als doelstelling arbeiders en intellectuelen met elkaar in contact te brengen in speciale ontmoetingsruimten.

39. Brief J.H. van den Bosch aan F. Buitenrust Hettema, 18 oktober z.j. PBL.
Zie voor de betekenis van Van den Bosch het historische overzicht van H.J. de Vos, Moedertaalonderwijs in de Nederlanden, Turnhout 1939.

40. Brief N.A. Cramer aan J.H. van den Bosch 25 september 1893. UB Leiden

41. H.J. van den Bosch aan F. Buitenrust Hettema, z.d., z.j. PBL. Voor meer informatie over de drie redacteuren zie de Levensberichten van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde 19081909 (Cramer), 1922-1923 (Buitenrust Hettema) en 1942-1943 (Van den Bosch).

[p. 222]

Zwolsche Herdrukken, uitgegeven door W.E.J. Tjeenk Willink, Zwolle 1890-1914

Eerste reeks 1 Cats’ Spaensch Heydinnetje ed. F. Buitenrust Hettema (1890) 2 Hooft's Granida ed. J.H. van den Bosch (1890) 3/4 Vondel's Lucifer ed N.A. Cramer (1890) 5 P. Langendijk Het Wederzijds Huwelijksbedrog ed. J. te Winkel (1891) 6 Willem Bilderdijk Poëzie (1891) ed. R.A. Kollewijn 7 A.C.W. Staring Poëzie ed. J.H. van den Bosch (1892) 8 Isaac da Costa Wachter, wat is er van de nacht, Hagar e.a ed. J.H. van den Bosch (1894) 9/11 P.C. Hooft's en S. Coster's Warenar ed. P. Leendertz jr (1896) 12/13 Thomas Asselijn Jan Klaasz of gewaande dienstmaagt ed. F. Buitenrust Hettema, N.A. Cramer, K. Poll (1900) 14/15 E. Potgieter Jan, Jannetje en hun jongste kind ed. J.H. van den Bosch (1902) 16/17 Vondel's Palamedes ed. S.S. Hoogstra (1903) 18/20 Van den Vos Reynaarde ed. Buitenrust Hettema, J.W. Muller (1903) 21 P.A. de Genestet St. Nicolaas-avond ed. J.H. van den Bosch (1903) 22 Willem Bilderdijk Gewijde poëzie ed. P. Kat Pzn (1904) 23 A.C.W. Staring Poëzie ed. J.H. van den Bosch (1908) 24 Uit de Ideeën van Multatuli. ed. J. Prinsen J. Lzn (1910) 25 P.A. de Genestet Fantasia & De Mailbrief ed. G. Engels (1912) 26 Van Janmaat en Jan Compagnie ed. P.L. van Eek (1912) 27 E. Potgieter Alberted. G. Engels (1914)

Tweede reeks, tekstuitgaven zonder annotaties. 1/2 G. Az. Bredero Liederen ed. F. Buitenrust Hettema (1896) 3/4 Nic Heinsius jr. Den vermakelijken avanturieretc, ed. J. Ten Brink (1896) 5 Vondel's Leeuwendalers ed. F. Buitenrust Hettema (1898) 6 Lanseloot van Denemarken ed. P. Leendertz jr. (1907)