De Boekenwereld. Jaargang 8

[p. 146]

Berichten

Scheltema's De Tors

In De Boekenwereld 7 (1990-1991) 2 (december), p. 56-64 publiceerde ik een artikel over de illustraties door S.A. Rijkmans-Kaijser bij de in 1924 gepubliceerde bundel De Tors van CS. Adama van Scheltema. In een noot bij dat artikel meldde ik dat mijn zoektocht naar de originelen van deze acht illustraties zonder re-sultaat was gebleven. Tot mijn verrassing zag ik onlangs in prijscatalogus nr. 15 (november 1991) van Antiquariaat De Keerkring te Nijmegen als item 224 een gebrocheerd exemplaar van Scheltema's De Tors aangeboden, in welk exemplaar drie van de illustraties met de hand door mevrouw Kaijser zijn ingekleurd.

In het exemplaar, dat (niet in de hand van mevrouw Kaijser) de opdracht ‘voor Mien op 5 Dec. '30’ draagt, blijkt de tekening op het frontispice, die bij de ‘Voorzang’ en die bij ‘De mensch’ in aquarel te zijn ingekleurd en gemonogrammeerd, met als bijzonderheid dat bij de laatste tekening een aanvullende tekening is geplaatst. De overige vijf tekeningen zijn niet ingekleurd.

De herkomst van het exemplaar blijkt niet bekend. De antiquaar heeft in het boek als opmerking geschreven dat het zijns bedunkens om een proefdruk van het boek gaat. Ik betwijfel dat, want het is een voor het overige niet van de normale gebrocheerde oplage afwijkend exemplaar. Hoewel de ingekleurde illustratie bij de ‘Voorzang’ gedateerd is ‘1924’, kan hieraan het tijdstip waarop mevrouw Kaijser dit exemplaar heeft ingekleurd niet met zekerheid worden ontleend, omdat het immers mogelijk blijft dat zij met deze datering slechts bedoelde aan te geven wanneer zij de illustraties had vervaardigd.

Met de vondst van dit exemplaar zijn dus weliswaar de originelen van mevrouw Kaijsers tekeningen niet boven water gekomen, maar wel is hiermee de kennis van haar werk enigszins uitgebreid.

S.A.J. van Faassen

Voordrachten Bert van Selm in bundel

In 1992 zal een bundel verschijnen waarin zes lezingen van Bert van Selm worden gepubliceerd. Het betreft de in november en december 1990 gehouden lunchcolleges vanwege de Dr. P.A. Tiele Stichting in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam, namelijk ‘Mogelijkheden en beperkingen van fondsreconstructie’, ‘Onderzoek naar volkslectuur in de vroegmoderne tijd’, ‘Particuliere bibliotheken en boekenbezit in de Republiek’, ‘De studie van magazijnvoorraden: inzichten en vergezichten’, ‘Uit de voorgeschiedenis van de vaste winkelprijs’ en zijn lezing in het kader van de Wetenschapsdagen op de open dag van de Faculteit der Letteren van de Universiteit van Amsterdam in de Universiteitsbibliotheek op 14 oktober 1990: ‘Welke boeken las schipper Bontekoe’.

De bundel, die zal verschijnen bij uitgeverij De Buitenkant te Amsterdam, krijgt als titel Inzichten en vergezichten: zes beschouwingen over het onderzoek naar de geschiedenis van de Nederlandse boekhandel. De lezingen zijn bewerkt en van noten voorzien door Hannie van Goinga en Paul Hoftijzer. Tevens wordt een bibliografie van Van Selm opgenomen, samengesteld door ondergetekende. ■

P.J. Verkruijsse

Vrienden van het Museum van het Boek

In de herfst van vorig jaar ontvingen de vrienden van het Museum van het Boek het eerste nummer van Leeslint. Dit tijdschrift zal twee keer per jaar verschijnen en vormt een van de veranderingen die ertoe moeten leiden dat de vrienden meer bij het museum betrokken gaan worden. De voorzitter van de Stichting Vrienden van het Museum van het Boek verklaart de ‘onaangekondigde’ verschijning van Leeslint als volgt: ‘in het verleden [lag] toch iets te veel het accent op de financiële bijdrage aan het museum. Onze huidige penningmeester formuleerde het ooit zo: het enige dat de vrienden jaarlijks ontvingen was een acceptgirokaart. Het bestuur wil veel meer dan voorheen de mensen, die zich vriend van het museum noemen, interesseren in het werk van het museum. Eén van de manieren om dat te doen, wordt naar wij hopen Leeslint.’ Daarnaast overweegt het bestuur een vriendendag in het museum te organiseren, waarschijnlijk in maart 1992 en zijn er vage plannen voor het organiseren van een vriendenreis naar de Frankfurter Buchmesse in 1993, wanneer Nederland Schwerpunktzal zijn.

De wens de vrienden meer bij het museum te betrekken wordt mede ingegeven door de hoop dat het aantal donateurs van de stichting zich zal uitbreiden. Het streven van het bestuur is om binnen twee jaar het aantal

[p. 147]

vrienden van 1400 naar 2000 te brengen. De stichting wil met ingang van 1992 een gedifferentieerd bestand opbouwen. Naast de vrienden, die een jaarcontributie van 25 gulden betalen, komen er ook begunstigers, die per jaar minimaal 100 gulden overmaken, en patroons, voor wie het minimumbedrag op 500 gulden ligt. Voor deze laatste categorie rekent men vooral op veel bedrijven die direkt iets te maken hebben met boeken en boekproduktie, zoals uitgevers en drukkers. Een vriend van het museum ontvangt twee maal per jaar Leeslint en een uitnodiging voor alle tentoonstellingen. Daarnaast geniet een vriend een korting van tien procent op catalogi en andere artikelen uit de boekwinkel. Een begunstiger van het museum ontvangt naast het voorgaande gratis een museumjaarkaart en een uitnodiging voor lezingen en andere activiteiten van de vrienden of van het museum. Een patroon tenslotte ontvangt daarbij nog alle museumcatalogi gratis, heeft voorrang bij de aanschaf van eventueel door de vrienden uit te geven speciaal drukwerk en de gelegenheid om jaarlijks met een beperkt aantal relaties, c.q. personeel in het museum te worden ontvangen en rondgeleid.

Hoewel de vrienden met ingang van dit jaar dus meer terugkrijgen voor hun donatie, blijft de financiële steun aan het museum natuurlijk een belangrijke doelstelling van de stichting. Daardoor kunnen soms aankopen gefinancierd worden, die anders het beschikbare budget te boven zouden gaan. Om dit aspect te benadrukken is op de voorpagina van Leeslint een foto afgedrukt van de eerste, uit 1734 daterende letterproef van de bekende lettergieter William Caslon die dank zij de Vrienden verworven kon worden. Het is overigens jammer dat er niet meteen iets meer informatie over deze letterproef gegeven wordt; zelfs het formaat is niet aangegeven.

Naast het gesprek met de voorzitter van de Stichting Vrienden van het Museum van het Boek, dr. K.J. Nijkerk, waaruit ik in het bovenstaande al citeerde, bevat dit eerste nummer van Leeslint ook een interview met dr. J. Offerhaus dat kort voor diens overlijden afgenomen werd. Een in memoriam van de directeur werd geschreven door Karel Nijkerk. Tenslotte bevat dit nummer, naast kort zakelijk nieuws over tentoonstellingen, personeel, etc, een bijdrage van Nico van der Lof over de verbouwing van het voormalige Koetshuis.

Nadere informatie over de Vrienden van het Museum van het Boek en Leeslintis te verkrijgen bij het museum, Prinsessegracht 30, 2514 AP Den Haag, tel. [phone]. ■

Hans Hafkamp

Werkgroep dr. N.G. van Huffel

Sinds januari 1991 functioneert onder auspi ciën van de Dr. P.A. Tiele Stichting zelfstandig de Werkgroep dr. N.G. van Huffel (WGvH), opgericht op 22 augustus 1990 in Utrecht. Deze werkgroep stelt zich ten doel de kennis van en het inzicht in de geschiedenis van de oudere grafische technieken voor beeldvervaardiging in Nederland te bevorderen. De natuurwetenschapper dr. Nicolaas Gerhardus van Huffel (1869-1936), wiens naam de werkgroep gekozen heeft, was een pionier op het gebied van het onderzoek van grafische procédés. In de WGvH is een aantal mensen verenigd met sterk uiteenlopende specialismen. De leden van de werkgroep publiceren, doen onderzoek, brengen adviezen uit en geven lezingen. Op deze manier hopen zij een bijdrage te leveren tot de ontsluiting van het waardevolle in ons land aanwezige materiaal, de belangstelling voor de geschiedenis van het Nederlandse grafische verleden te stimuleren en de vrijwel verloren gegane kennis van soms unieke procédés opnieuw beschikbaar te maken. Leden van de WGvH geven in mei en juni een reeks lunchcolleges over illustratietechnieken in de negentiende eeuw. A. Stijnman zal op 19 mei spreken over de aquatint, op 26 mei heeft M. Bouwens de chro- molithografie tot onderwerp, de lichtdruk wordt op 2 juni door A. van Iersel onder de loep genomen en op 9 juni besluit R. Meijer de reeks met een beschouwing over de mezzotint. De colleges zijn vrij toegankelijk voor contribuanten van de Tiele Stichting, de leden van de WGvH, studenten van de vakgroep Boek-, bibliotheek- en informatiewetenschap van de Universiteit van Amsterdam en belangstellenden. De lezingen vinden plaats in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam, Singel 425, en duren van 12.15 uur tot 13.35 uur. ■

De typografische collectie van J.E. Buschmann in museum Plantijn-Moretus

In december 1978 kocht het museum Plantijn-Moretus in Antwerpen op een veiling een grote partij typoclichés met opbergkasten, afkomstig uit de inboedel van drukkerij en uitgeverij J.E. Buschmann. In 1990 kwam een werkcatalogus van deze collectie gereed. Naar

[p. 148]

aanleiding hiervan besteedt Guy Hutsebaut in het onlangs verschenen Cultureel Jaarboek Stad Antwerpen 1990 enige aandacht aan deze drukkerij die gesticht werd in 1842. Het jaar daarna deed Joseph-Ernest Buschmann ook als uitgever van zich horen met een boek van Hendrik Conscience. Dit vormde de start van een reeks uitgaven die de firma een vooraanstaande rol bezorgde in het Vlaamse literaire en wetenschappelijke leven. Vanaf de oprichting van het museum Plantijn-Moretus in 1877 waren de banden van het museum met drukkerij Buschmann, ondertussen geleid door de zonen van de oprichter, erg nauw. Het bedrijf kreeg officieel toestemming om bij bijzondere gelegenheden het typografische materiaal dat door Plantijn en de Moretussen was nagelaten te gebruiken. Daarnaast gaf men verschillende wetenschappelijke werken van en over het museum uit, geschreven door de eerste conservator Max Rooses. In 1967 organiseerde het museum nog een tentoonstelling over de drukkerij ter gelegenheid van het 125-jarig bestaan. Ruim tien jaar later moest J.E. Buschmann echter de activiteiten staken. Na de aankoop van de typoclichés werden deze in de moderne drukkerij van Plantijn-Moretus allemaal in viervoud afgedrukt. Pas in 1989 werd begonnen met het ordenen en catalogiseren van clichés en afdrukken. De collectie omvat hoogdrukclichés in lijn en raster van oude stadsplattegronden en -gezichten, wapenschilden, drukkersmerken, sluitstukken en ornamenten, kaders en fleurons, letrines en alfabetten en zeer vele afbeeldingen. De catalogus is in het museum te raadplegen en in de leeszaal kunnen bezoekers de afdrukken van de clichés bekijken. ■

Gedeelte van de stadhouderlijke prentcollectie in het Rijksprentenkabinet ‘teruggevonden’.

In het Bulletin van het Rijksmuseum 39 (1991) nr. 3 (f 10,-) is een artikel opgenomen waarin de lotgevallen worden beschreven van de verloren gewaande verzameling topografische prenten en kaarten van stadhouder Willem V. Al sedert het eind van de vorige eeuw behoort de z.g. Atlas van Halma tot de collectie van het Rijksprentenkabinet. In de loop der jaren is er door verschillende onderzoekers gespeculeerd wie die atlas (die bestaat uit 28 portefeuilles met topografische prenten en getekende en gegraveerde kaarten) zou hebben aangelegd. Niet alleen de Friese uitgever Francois Halma maar ook de Leidse verzamelaar Joost van Romswinckel werd als grondlegger van de verzameling genoemd. Onlangs kon op grond van documenten uit het Algemeen Rijksarchief worden vastgesteld dat noch Halma noch Van Romswinckel de z.g. Atlas van Halma bijeen had gebracht, maar de kaartuitgever Reinier Ottens. Deze verkocht zijn verzameling in 1772 aan stadhouder Willem V. Na omzwervingen naar Parijs en naar het Krijgskundig Archief (later Ministerie van Oorlog) in Den Haag kwam de atlas uiteindelijk terecht in het Rijksprentenkabinet. Door vergelijking van de teruggevonden inventaris van de verzameling Ottens, die wordt bewaard in het Algemeen Rijksarchief, met de prenten uit de z.g. Atlas van Halma bleek dat het hier om één en dezelfde verzameling gaat. Kortom, deze stadhouderlijke collectie, waarvan men aannam dat ze niet meer bestond, blijkt nog vrijwel geheel intact te zijn. ■