De Boekenwereld. Jaargang 8

[p. 132]

Uit de tijdschriften

‘Het mooiste typografische tijdschrift dat ooit in ons land gemaakt is’. Zo luidt de ondertitel van het boekje dat C. van Dijk schreef over Halcyon, het bibliofiele tijdschrift van A.A.M. Stols. Sinds 1981 verschijnt in Engeland Matrix, dat in een Nederlandstalige publikatie daarover de ondertitel ‘het mooiste typografische tijdschrift dat ooit in het buitenland gemaakt is’ zeker zou verdienen. In feite is het geen tijdschrift, maar een jaarboek. Aan het eind van elk jaar verschijnt een nieuw deel ‘to be the bibliophile's special treat for Christmas’. Prachtig gedrukt, rijk geïllustreerd en qua inhoud niet te versmaden. Het tiende deel, verschenen winter 1990, geeft een korte geschiedenis en een overzicht van de inhoud van de eerste tien delen alsmede een cumulatieve index. Niet zonder enige trots schrijft David Butcher dat Matrix ‘has established it-self as the leading British journal for all who care about fine printing’. Het eerste nummer telde 76 pagina's en verscheen in een oplage van 350 exemplaren, het tiende is vier keer zo dik en daarvan zijn er duizend gedrukt. De eerste nummers waren dan ook snel uitverkocht en als er al eens een aangeboden wordt, is de prijs niet mis. Het elfde nummer, dat zojuist verschenen is, heb ik nog niet in handen gehad.

Veel van de artikelen in Matrix gaan over de renaissance van de boekdrukkunst sinds de jaren twintig, met het accent op Engeland en Amerika. Maar ook aan moderne persen wordt aandacht besteed en er wordt naar gestreefd tevens artikelen op te nemen over boekdrukkunst en aanverwante zaken in andere landen. Een blik op de ‘contents list’ levert een bonte verzameling: herinneringen van drukkers en biografische schetsen; artikelen over illustratie-technieken, vooral houtgravure, veelal vergezeld van afdrukken van de originele blokken; verhalen over letterontwerpen, zetten en gieten; besprekingen van collecties op het gebied van de boekkunst; stukken over papier en papiermaken. Ieder deel bevat ook een bespreking van bibliofiele boeken geproduceerd in het afgelopen jaar. De nummers 8 tot en met 10 bevatten een doorlopend artikel van Sebastian Carter over de correspondentie tussen Stanley Morison en Jan van Krimpen. Van Krimpens werk kwam ook al ter sprake in de vierde aflevering, waar Michael Mitchell diens letter Antigone vergelijkt met andere Griekse lettertypen. Wellicht is dit een schamele oogst aan ‘neerlandica’ in zoveel afleveringen. Maar wat niet is kan nog komen.

In nummer tien staat een overzicht van het aantal exemplaren dat per land verkocht werd van de 925 van de negende aflevering. Verreweg de meeste zijn natuurlijk verkocht in Engeland (384) met Amerika als goede tweede (358). Zoveel worden er in geen ander land afgezet. Zweden staat op de derde plaats met 58 exemplaren. In Nederland vonden veertien exemplaren een koper. Degenen die het tijdschrift zelf willen bekijken, moeten dus een exemplaar te pakken kunnen krijgen in een of andere bibliotheek. Want een eigen abonnement (220 gulden per jaar) zal voor velen toch wel te kostbaar zijn.

In 1989 was het vierhonderd jaar geleden dat Christoffel Plantijn overleed. Dat werd met heel wat publikaties herdacht. Ook in een tijdschrift, waarin je dat minder zou verwachten, het Nordisk tidskrift för bok- och biblioteksvasen 77 (1990) 1. Drukken van Plantijn zijn zeldzaam in Scandinavië. Volgens de bibliografie van L. Voet, The Plantin Press (1555-1589), zijn er zesentwintig in Kopenhagen en tweeëntwintig in Zweden. Maar onderzoek in de Finspong-collectie in Norrköping Public Library door Gösta Carleberg, bracht nog dertig Plantijn-drukken aan het licht. En dat zijn geen onbelangrijke werken. Carleberg vond een editie van het vijfde boek van Vergilius' Aeneas, waar Voet geen exemplaar van kende. De al wel bekende Duitse versie van Pompa funebris uit 1559 is ook een unicum. Deze boeken zijn via de Hollands-Zweedse koopman Louis de Geer (1587-1652) en zijn familie terechtgekomen in het Zweedse Finspong. Aan het begin van deze eeuw werden ze gekocht door de Norrköping Public Library.

Ook in het zojuist verschenen nummer van The book collector 40 (1991) 4 wordt aandacht besteed aan Plantijn. Nicholas Hadgraft, restaurator bij het Cambridge Colleges Library Conservation Consortium, beschrijft hoe door samenwerking van boekhistorici/bibliografen en restauratoren de ware toedracht van een Du Puis/Plantijn-druk ontrafeld werd. In 1564 drukte de Parijse drukker Jacques du Puis L'agriculture et maison rustique van Charles Estienne. In dit ‘handboek voor de landheer’ komen alle aspecten van het landelijke leven aan bod: het opzetten van een landgoed, houden van dieren, aanleggen van moes- en ge-

[p. 133]

wone tuinen, onderhoud van bossen, meren en velden, verbouwen van graan en secundair tijdverdrijf als valkenjacht en de gewone jacht. Het boek was een groot succes. Kennelijk wilde Plantijn in dat succes delen want gegevens in het Plantijn-archief leken erop te wijzen dat hij een aantal exemplaren van Du Puis kocht en ze als titeluitgaven van zijn pers de wereld in stuurde. Althans, dat werd tot nu toe verondersteld. Er is van deze ‘Plantijnse’ editie uit 1565 maar één exemplaar bekend, in het Sidney Sussex college te Cambridge. Dit exemplaar was in zeer slechte conditie en moest gerestaureerd worden. Uit onderzoek van papier en lettertype, aangevuld met gegevens uit het Plantijn-archief, werd duidelijk dat er iets anders aan de hand was. Niet alleen het titelblad was door Plantijn vervangen, hij drukte de hele eerste katern over! Het was de bedoeling dit bij alle 300 exemplaren te doen, maar kennelijk viel de verkoop tegen en Hadgraft vermoedt dat het bij 122 exemplaren gebleven is. Niet alleen omdat het toch een te arbeidsintensieve onderneming bleek, ook omdat Plantijn zijn doel bereikt had: de interesse voor het werk bij zijn beschermheren was gewekt en ze vroegen Plantijn naar een Nederlandse vertaling van het werk.

Een pikant detail in dit hele verhaal is dat het vermoeden van een titeluitgave zo vaak door bibliografen aan het boek onderzocht was, dat de schade die daardoor ontstond, bijna de veronderstelling ging bevestigen: er was zo dikwijls gekeken of het titelblad een cancel was, dat dat inderdaad los ging raken. Pas toen het boek helemaal uit elkaar lag, werd duidelijk dat de hele eerste katern van één vel gedrukt was en er geen sprake was van een ingevoegde titelpagina. Bijnawas de restaurator op een verkeerd spoor gezet en was het boek vanuit die optiek gerestaureerd. In plaats van het verbinden van het eerste en vierde blad van de eerste katern zou er een reepje aan het vierde blad gezet zijn, waaraan de titel vastgemaakt zou zijn. Daarmee zou een onjuiste veronderstelling tot waarheid gemaakt zijn.

In Philobiblon 35 (1991) 1 schrijft Paul Ritter wederom over Frans Masereel. Ritter is bezig een nieuwe bibliografie van Masereels grafische werk te maken en dit arLikel is bedoeld als een voorpublikatie, mede omdat de verschijning van voornoemde bibliografie nog wel even op zich zal laten wachten. In een fraai geïllustreerd artikel bespreekt hij de Ex Libris en uitgevers-vignetten die Masereel tussen 1916 en 1969 maakte. Bij elk ontwerp geeft hij een korte (biografische) schets van de persoon, uitgever of tijdschrift voor wie respectievelijk waarvoor het gemaakt is, de relatie met Masereel, de thematiek en de plaats in het werk van de kunstenaar. Slechts zelden zijn de Ex Libris gedateerd. Op grond van andere bronnen, als brieven en Masereels biografie, stilistische kenmerken en dateringen van anderen, heeft Ritter alle ontwerpen gedateerd. Dat levert een boeiende reeks op die weer een steentje bijdraagt aan de kennis over Masereel.

Van oudsher speelde illegale nadruk een grote rol in het Nederlandse boekbedrijf. Dat het omzeilen van auteursrecht ondanks wettelijke maatregelen en diverse conventies ook in de twintigste eeuw nog voorkwam en voorkomt, kunnen we nog regelmatig in de krant lezen. Als het dan een bestseller en een vasthoudende auteur betreft, kan het een slepende kwestie worden die veel stof op doet waaien. Een dergelijk geval wordt beschreven door Carl Spadoni in The papers of the bibliographical society of America 84 (1990) 2: ‘The Dutch piracy of Gone with the wind’. In juni 1936 werd Mitchell's boek door Macmillan gepubliceerd in de Verenigde Staten èn in Canada. Dat laatste was noodzakelijk omdat de Verenigde Staten de Conventie van Bern (1886) niet ondertekend hadden. Wilde een boek van een Amerikaanse schrijver bescherming genieten, dan moest het tegelijkertijd in een land gepubliceerd worden dat die Con-ventie wel ondertekend had. In dit geval was dat Canada. Ondertussen probeerde men de rechten van het boek in de verschillende landen te verkopen, waaronder ook Nederland. Diverse uitgevers wezen het boek af. Uiteindelijk werd er een contract gesloten met Uitgeversmaatschappij W.L. & J. Brusse te Rotterdam. Vlak daarop waarschuwde Brusse Mitchell's agent, dat de Haagse uitgever Zuid-Hollandsche Uitgevers Maatschappij aangekondigd had een vertaling te publiceren in de komende herfst. Onmiddellijk werden gerechtelijke stappen ondernomen om dit te voorkomen, maar Macmillan verloor het eer-ste proces. Volgens de rechter had de Zuid-Hollandsche Uitgevers Maatschappij niets oneigenlijks gedaan. De Nederlandse editie was keurig geregistreerd bij de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels. Die had de registratie geaccepteerd. Het boek zou niet onder de Conventie van Bern vallen omdat het niet gelijktijdig in Canada verschenen was. Ten eerste stond het niet in

[p. 134]

de Canadese bibliografie en bovendien stond er in de Canadese editie op de verso van de titelpagina ‘published June 1936’, terwijl de Amerikaanse in mei gepubliceerd was. Op 15 november verscheen het eerste deel van de Nederlandse vertaling Gejaagd door de wind. Onmiddellijk diende Macmillan een verzoek tot confiscatie in en alle exemplaren werden in beslag genomen. Maar na beroep van de Zuid-Hollandsche Uitgevers Maatschappij werden ze weer vrijgegeven.

Dit was het begin van tien jaar procederen. Diverse keren werd Macmillan in het ongelijk gesteld. Steeds draaide het om de vraag of het boek nu wel of niet in Canada gepubliceerd was: moest het daar dan ook gedrukt zijn of was het genoeg dat het daar verspreid was door een Canadese firma. Inmiddels probeerde Mitchell de Amerikaanse regering zover te krijgen dat ze wel de Conventie van Bern ondertekenden, vooral omdat haar geval niet alleen stond. De pers werd ingeschakeld en het werd een fikse rel. En Mitchell bleef procederen. Eindelijk, in 1941, werd zij door de Hoge Raad in het gelijk gesteld: het boek was wel degelijk in Canada uitgegeven, al was het daar niet gedrukt, en daarmee viel het toch onder de Conventie van Bern. Kennelijk voelde men bij de Zuid-Hollandsche Uitgevers Maatschappij aan dat men fout zat, want ze gaven toe. Door de Tweede Wereldoorlog duurde het nog tot 1946 eer de zaken echt geregeld werden. De Zuid-Hollandsche Uitgevers Maatschappij stemde erin toe 8% royalties te betalen over ieder exemplaar, plus 28.000 gulden. Bovendien plaatsten ze een bericht in Het nieuwsblad voor de boekhandel en diverse kranten, waarin ze erkenden dat de vertaling van Gone with the wind een piraten-editie was. Deze kwestie liep vooral zo hoog op, omdat de Amerikanen vreesden dat er een precedent geschapen zou worden als de Zuid-Hollandsche Uitgevers Maatschappij vrijuit zou gaan met de publikatie van deze uitgave, waardoor alle Amerikaanse boeken vrijelijk vertaald zouden kunnen worden in Nederland. De toon van het artikel maakt duidelijk dat Spadoni aan de kant van de Amerikanen staat en hij citeert met smaak een uitspraak van Harold Latham, na diens getuigenis in een van de processen ‘In matters of commerce, the fault of the Dutch/ is granting too little, and taking too much’. Amerika heeft de Conventie van Bern nog steeds niet ondertekend, maar het ondertekende wel de iets minder ingrijpende Universele Conventie of Conventie van Genève (1952). Daardoor zijn Amerikaanse werken nu beter beschermd tegen dit soort praktijken.

Ten slotte wijs ik nog op een nieuw tijdschrift, Bookways. A quarterly for the book arts, uitgegeven door W. Thomas Taylor in Austin, een broertje van dat andere prachtige Amerikaanse boekkunst tijdschrift Fine Print waarvan het voortbestaan onzeker is. Hoewel Amerikaans georiënteerd en daardoor minder van belang voor Nederland, ziet het eerste nummer (oktober 1991] er veelbelovend uit. Een rubriek als ‘Booktalk. News and views from here and there’ biedt allerlei nieuwtjes uit de boekenwereld. In ‘Reviews’ worden nieuwe, voornamelijk Amerikaanse, private press books besproken en de ‘Calendar’ biedt degenen die een reis naar Amerika op het programma hebben staan de mogelijkheid om in hun planning een boekenevenement op te nemen. ■

Marieke van Delft