De Boekenwereld. Jaargang 8

[p. 125]

Boekbesprekingen

Johan de Brune de Oude (1588-1658). Een Zeeuws literator en staatsman uit de zeventiendeeeuw. [Eindred. P.J. Verkruijsse]. Middelburg 1990 (Werken uitgegeven door het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen dl. 6). isbn 90 70534150. f 30,-.

Op 26 november 1988 werd in het Centraal Museum te Utrecht een studiedag georganiseerd rond de Zeeuw Johan de Brune de Oude (1588-1658). Van de gehouden voordrachten van een zevental sprekers aangevuld met de bijdragen van twee andere auteurs, is in 1990 een verzamelbundel uitgegeven die De Brune van verschillende kanten belicht. Wie tot voor kort iets te weten wilde komen over leven en werken van De Brune, kon slechts te rade gaan bij oudere bronnen zoals Von Winnings Johan de Brune de Oude. Een Zeeuwsch christenmoralist en humanist uit de zeventiende eeuw uit 1921 (herdr. 1979), enkele publikaties van P.J. Meertens en een handvol, vaak verspreide artikelen. Daarnaast is er dan nu deze bundel over De Brune, waarin - naast een supplement op de in 1988 verschenen Johan de Brune de Oude 1588-1658. Descriptieve auteursbibliografie van P.J. Verkruijsse, W.A. Hendriks en J. Mateboer - aandacht geschonken wordt aan verschillende aspecten van zijn schrijverschap.

De auteurs voorzagen zoals gezegd in een leemte. W.A. Hendriks valt in de ‘Aanleiding’ tot de bundel (p. 1 e.v.) de letterkundige G. Kalff bij, die zich in zijn dagen al opwond over de geringe belangstelling die De Brune tot dan toe ten deel was gevallen: ‘Eerde ons volk zijn goede schrijvers; zooals de Franschen de hunne, dan zou de Brune's werk niet zoo vergeten zijn, dan zou men hem in ruimer kring dan tot dusver erkennen als onzen besten prozaschrijver der 17de eeuw na Hooft.’

Nu is geringe aandacht voor een schrijver in letterkundige studies alléén niet voldoende reden voor het samenstellen van een bundel zoals deze: er zijn wel meer schrijvers die soms ten onrechte vergeten raken. In dit geval is er echter wel iets aan de hand. Wie de bundel leest, vindt tal van passages waarin de auteurs de kwaliteit van De Brune's werk met overtuigend enthousiasme onderstrepen. Om een indruk te geven van de inhoud van ‘dit boek [...], [dat] over Johan de Brunes leven en werk aanmerkelijk meer bijeenbracht dan een eeuw “Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde” en tachtig jaargangen “De Nieuwe Taalgids” bijelkaar!’, zal ik hieronder enkele bijdragen kort bespreken.

De bundel opent met een beknopt biografisch overzicht van de hand van W.A. Hendriks die ook enige aandacht besteedt aan de receptie van De Brune's werk. Na een rechtenstudie in Leiden en een promotie in het buitenland, wordt De Brune in 1617 in Middelburg beëedigd als advocaat. Zijn carrière verloopt glansrijk, want in 1649 wordt hij raadpensionaris van Zeeland. Dit ambt zal hij tot zijn dood in 1658 bekleden. Naast het politieke werk ontstaat een omvangrijk oeuvre bestaande uit onder meer vertalingen, gele-genheidsgedichten (o.a. enkele bijdragen aan de Zeevsche Nachtegael), een emblematabundel (Emblemata of Sinnewerck 1624), een omvangrijke bundel spreekwoorden (Nievvve Wyn in Oude Le'er-Zacken 1636) en een grote verzameling korte prozastukken (Banket-Werk van Goede Gedachten 1657-'60, waarvan het tweede deel postuum verscheen).

P.J. Verkruijsse geeft een bibliografisch overzicht van de werken van De Brune en verschaft daarmee helderheid in de ingewikkelde drukgeschiedenis van de (vaak herdrukte) werken. Aan de 26 afzonderlijke drukken en uitgaven die Von Winning (1921) in zijn bibliografie noemt, konden er door recente studie 36 worden toegevoegd (tot in de 18de eeuw).

Het artikel van J.H. Kluiver gaat over de ambtelijke loopbaan van Johan de Brune. Hij komt daarin naar voren als ‘[...] een wijze raadsman voor zijn principalen, een bruggenbouwer in de vaak verdeelde Staten en een vraagbaak voor de Gecommitteerde Raden; niet zonder eigen standpunt, maar daarin wel voorzichtig en terughoudend. Als ambtenaar geretraceerd blijft hij ons daarom sympathiek.’ (p. 25).

M.J. van der Wal onderzoekt in een interessant betoog de taalidealen, taalnormen en taalverandering in De Brune's tijd en gaat na in hoeverre De Brune interesse had voor taalzaken en zo ja, wat zijn opvattingen en standpunten dienaangaande waren. Voor wat betreft de taalidealen is De Brune een kind van zijn tijd. Een voorbeeld van een taalideaal dat in de 17de eeuw (in de 16de eeuw door Spieghel c.s. al gepropageerd in de Twespraack) wordt voorgestaan, is het gebruik van

[p. 126]

naamvallen in het Nederlands. Wanneer het Nederlands goed gecultiveerd wordt, hoeft het niet onder te doen voor andere aanzienlijke talen, is de onderliggende gedachte. Een etymologisch nogal aanvechtbare interpretatie van het woord duits door Goropius Becanus (1569) had ertoe geleid dat men het Nederlands naast het Hebreeuws als de oudste taal beschouwde (duits = doutst). Hoewel men met deze theorie in de hand alle andere talen als bastaards kon verwerpen, zag men wel in dat het Nederlands nog lang niet volmaakt was en op alle niveaus bruikbaar. Ook bij De Brune ging het om het vervolmaken van de taal, om het nastreven van taalidealen, zoals bijvoorbeeld het gebruik van gecultiveerde taal.

Voor wat betreft taalnormen ziet Van der Wal in De Brune een enigszins conservatief taalgebruiker: ‘Hij is behoudend niet alleen afgemeten naar opvattingen in grammaticale werken, maar ook in vergelijking met tijdgenoten als Cats, Hooft en Vondel, die één tot elf jaar ouder zijn’, (p. 66). De Brune's taalgebruik is ‘[...] minder Hollands, minder overeenkomend met de zich ontwikkelende standaardtaal.’ (p. 66).

In de bundel zijn verder bijdragen opgenomen van W.J. op 't Hof over het piëtistisch karakter van De Brune's geloofsovertuiging in samenhang met zijn werk. Een artikel van Jeroen Jansen behandelt de poëtica van De Brune. Paula Koning gaat in haar artikel ‘spreekwoorden als bouwstenen’ in op de bronnen van De Brune voor zijn spreekwoordencompilaties Nieuwe Wyn in Oude Le'er-Zacken en Banket-Werk van Goede Gedachten.

De een na laatste bijdrage aan het boek is van K. Porteman die ‘wt-legghingen’ bij de Emblemata of Sinne-werck uit 1624 bespreekt en vergelijkt met andere emblematabundels.

De bundel besluit met een supplement op de hierboven reeds genoemde Descriptieve auteurs-bibliografie van P.J. Verkruijsse, W.A. Hendriks en J. Mateboer uit 1988 die nog steeds leverbaar is bij de Amsterdamse uitgever Schiphouwer en Brinkman (Kikkenstein 210, 1104 AJ Amsterdam).

Deze gevarieerde bundel met prettig lezende bijdragen is te verkrijgen bij de administratie van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap, Kousteensedijk 7, 4331 JE Middelburg (tel. [phone]). ■

AD. Steenkamp

Ignatz Wiemeier, Werkverzeichnis. Bearbeitet und zusammengestellt von Kurt Londenberg. Hamburg, Maximilian-Gesellschaft, 1990. 295 blz. isbn 3 921743 36 2. DM 290 - (Beperkt aantal exemplaren onafgesneden en ongebonden voor handboekbinders leverbaar voor DM 200,-).

Wanneer men Kurt Londenbergs boek over zijn leermeester Ignatz Wiemeier voor zich heeft liggen dan maakt het vooral indruk door de evidente zorg die eraan is besteed. De door Londenberg ontworpen en door binderij Lachenmaier strak uitgevoerde band treft al meteen; hij steekt in geliggroen linnen met op het voorplat in zwart en goud het vignet van de vroegere Verein Deutscher Buchkünstler, waarin Wiemeier voor de oorlog leidinggevende functies bekleedde. De rug wordt gekenmerkt door een groot zwart vlak aan de kop, lijntjes in goud en letters in zwart en goud, herinnerend aan een rugindeling die Wiemeier veel toepaste. Slaat men het boek open dan vallen de schutbladen op, van zwart papier met gebouwen bedrukt in donkerbruinet?) inkt en daarop volgt het plezierig aandoende Phoenix-Imperial papier van het boek zelf. De typografische verzorging van Andreas Brylka is strak, evenwichtig en ingehouden. Een kolom is voor het tekstgedeelte gebruikt en twee voor de catalogus. Het boek heeft royale marges, bij de tekst speciaal aan de bovenkant en bij de catalogus vooral onder. De schreefloze letter, ‘Gill sans light’, verrast op het eerste gezicht, maar blijkt bij nader inzien uitstekend aan te sluiten bij het door Wiemeler zelf gebruikte soort letters. Als object een doordacht en harmonisch stuk, waarop de bibliofiele uitgever, het Maximilian-Gesellschaft, trots mag zijn. Niet voor niets heeft de uitgever een deel van de oplage ongenaaid en onafgesneden gehouden, zodat de handboekbinder er iets speciaals van kan maken. Niet voor niets ook heeft de uitgever alle zakelijke gegevens over het boek in een uitvoerig colofon opgenomen. Hier kan ik slechts een punt van kritiek noemen, namelijk dat de koppen van de vele hoofdstukken in dit boek in precies dezelfde letter zijn gezet als de tekst zelve, waardoor de structuur van dit gecompliceerde werk zich niet gemakkelijk prijs geeft.

Bij zo'n fraaie uitgave stelt zich natuurlijk direct de vraag of het onderwerp, de bindkunstenaar Wiemeier, en de tekst, grotendeels van Londenberg, die ook beroemd is op het gebied van boek en band, deze fraaie presen-

[p. 127]

tatie waard zijn. Het antwoord daarop kan wat betreft de eerste een volmondig ‘ja’ zijn, maar wat betreft de tweede moeten enige kanttekeningen gemaakt worden. Londenbergs boek maakt in elk geval duidelijk welk belang Wiemeier had, niet in de laatste plaats door de vele fraaie afbeeldingen.

Ignatz Wiemeier was een belangrijke Duitse binder uit de periode voor de Tweede Wereldoorlog, misschien wel de belangrijkste. Hij werd in 1895 geboren en ging, nadat hij een tentoonstelling van het werk van Paul Kersten gezien had, in 1912-'13 als boekbinder in de leer, waarna hij een jaar bij Franz Weisse, ook een beroemd binder, aan de Kunstgewerbeschule in Hamburg doorbracht. Tussen 1914 en 1916 moest hij dienst doen, maar een ernstige verwonding in de oorlog opgelopen maakte hem voor verdere dienst ongeschikt: hij kon in 1916 terug naar prof. Weisse. Na specialisaties te hebben gevolgd in het ontwerpen bij Kling en Czeschka werd hij in 1921 leraar boekbinden aan de Kunstgewerbeschule in Offenbach en van 1925 tot 1945 hoogleraar aan de Akademie für graphische Künste und Buchgewerbe in Leipzig, het Mekka voor boekliefhebbers in die tijd, waar hij deel uitmaakte van een groep die zich intensief met het fraaie boek bezighield. Hij genoot grote faam en was regelmatig bij exposities betrokken, waaronder in de Verenigde Staten en Den Haag (1935, 1936). Toen het Nationaal-Socialisme opkwam hield hij zich daar afzijdig van en maakte tussen 1937 en 1945 bijna geen banden. Meteen na de oorlog werd hij, van 1946 tot 1952, hoogleraar aan de Landeskunstschule in Hamburg en in laatstgenoemd jaar stierf hij.

Als kunstenaar stond hij onder invloed van Paul Kersten en Cobden Sanderson, maar directe invloed van een van beiden is zelden in zijn werk terug te vinden. Met uitzondering van enkele werken uit zijn leertijd kenmerkt zich dat door eenvoud, die nooit armoe wordt. Wiemeier zocht graag de beste leersoorten uit voor zijn banden: de periode rond de Tweede Wereldoorlog, toen goed leer nauwelijks te verkrijgen was, moet dan ook een kwelling voor hem geweest zijn. Hij hield van een fraaie structuur en van mooie kleuren. Hij werkte graag met lijnen, parallel of bijna parallel geordend. Ook komen gestileerde bloemen voor, geheel uit kleine stempels opgebouwd. Het meest succesvol vind ik de banden met lijnpatronen in combinatie met letters, die een geheel eigen karakter hebben en in het eindresultaat een belangrijke functie hebben. Een opmerkelijk voorbeeld is de band om Von Holtei's Don Juan. De rug is in de lengte als het ware in tweeën gedeeld. De linkerhelft is slechts met vele dwarse parallelle lijnen bestempeld en de rechter helft met auteur en boektitel, van staart naar kop te lezen. De titelstrook doet tegenover de vele lijnen als bijna onbestempeld aan. Het voorplat is gevuld met verticale lijnen, met uitzondering van een strook op ongeveer een derde van de hoogte. Deze bevat de boektitel. Het achterplat heeft alleen de verticale lijnen. Bij een gehele opening van de band, zoals in de catalogus (cat. 56), sluiten de drie onderdelen perfect bij elkaar aan (zie afbeelding). In zijn tectonische benadering toont Wiemeier zich, bedoeld of onbedoeld, een geestverwant van het Bauhaus. Dat blijkt ook in de belettering van de banden, die bij grotere letters uit afzonderlijke, maar nauwelijks als zodanig te herkennen, lijnstukjes en boogjes is opgebouwd.

Ignatz Wiemeier heeft decoraties ontwikkeld die van grote invloed lijken te zijn geweest, ook in ons eigen land. Zijn band om Prosper Mérimée's Colomba (1929/'30) moet wel haast aan de wieg hebben gestaan van de band waarmee Hilde Schröder in de Exposi-tion Internationale des Arts et Techniques te Parijs in 1937 de gouden medaille won (Jan Storm van Leeuwen, 75 jaar bindkunst in Nederland, tentoonstelling Sonesta Hotel, Amsterdam, Koninklijke Bibliotheek, 's-Gravenhage, 1984, n 34). En het gebruik van een pseudorib op de plaats van de kapjes kan Willem Callenbach (75 jaar, op. cit., n 35) voor het eerst bij Wiemeier gezien hebben - Wiemeier bracht deze ‘extra-ribben’ met enige voorliefde op de ruggen van zijn banden aan. Een andere eigenaardigheid van vele werken van Wiemeier, dat het bovenste veld op de rug veel hoger is dan de andere (de band om het besproken boek volgt dit als het ware na), is in Nederland blijkbaar niet nagevolgd. Het is een asymmetrie die geheel aansluit bij zijn platbestempelingen en daardoor niet onrustig, maar eerder opwindend aandoet. Van een markante ontwikkeling is in het werk van Wiemeier geen sprake, maar, zou men haast zeggen, bij de eenvoudige, haast klassieke stijl waarvoor hij gekozen had, is dat ook niet nodig.

Londenberg heeft zijn Ignatz Wiemeier, Werkverzeichnis met grote liefde en acribie in elkaar gezet, maar het is geen echt geheel geworden. Het bestaat uit nogal veel ongelijksoortige elementen waarvan de functie niet altijd duidelijk is. Na een voorwoord door

[p. 128]

Horst Gronemeyer komt een inleiding van, vermoedelijk, Londenberg, waarin iets over de totstandkoming van het werk en de opzet gemeld wordt. Daarop volgt een tekst in het Engels en in een Duitse vertaling, die Monroe Wheeler in 1935 wijdde aan Wiemeier, bij diens tentoonstelling in New York. Voor de schrijver van het boek, Londenberg, is deze tekst van drie-en-een-halve bladzijde na meer dan 50 jaar evident nog actueel, maar de lezer van vandaag-de-dag zou, dunkt mij, een recentere appreciatie meer op prijs hebben gesteld. Na deze appreciatie van Wiemeiers kunnen volgen herinneringen aan hem, geschreven door Londenberg, waarna de catalogus, ruim 210 bladzijden omvattend, een aanvang neemt. Het boek wordt afgesloten door een opsomming van enkele biografische gegevens en het gebruikelijke nawerk, zoals bibliografie, herkomst van de foto's (waarom op deze vreemde plaats?), registers op titels en per verzameling van door Wiemeier gebonden werken (een wat curieuze combinatie) en een register op persoonsnamen. Door het hele boek staan aanhalingen waarvan de functie niet altijd duidelijk is. Het is rijkelijk voorzien van illustraties, van Wiemeier al dan niet aan het werk, van zijn atelier en andere relevante zaken en - in het catalogusgedeelte - van een groot deel van de gecatalogiseerde banden. Slechts enkele afbeeldingen zijn van matige kwaliteit; de meeste zijn bijzonder fraai.

Een analyse van de inhoud leert al meteen dat degene die een uitvoerig overzicht van Wiemeiers leven zoekt bedrogen uitkomt. De biografie is er te kort voor en de ‘herinneringen’, hoe interessant ook, te persoonlijk van aard. Deze onderzoeker zou zich beter kunnen wenden tot Ignatz Wiemeier I Buchbinder, 1895 bis 1952, door Helmut Presser geschreven en eveneens door het Maximilian-Gesellschaft uitgegeven (1953). Londenbergs boek lijkt eerder voor de liefhebber, de binder en de geïnteresseerde bedoeld te zijn dan voor de wetenschapper, alhoewel de zeer gedetailleerde beschrijvingen van de decoratie van platten en rug in de catalogus toch weer aan een wetenschappelijk doel doen denken: ‘Besonderer Wert wurde - soweit dies möglich war - auf eine ausführliche Einbandbeschrei-bunggelegt [...]’ (p. 12).

De catalogus omvat al met al 272 banden, waarvan een groot deel zich in het Klingspor-Museum in Offenbach bevindt. Maar al voor de oorlog hebben de banden van Wiemeier zich over heel Europa en de VS verspreid en de uitgever van het boek zal niet overdrijven wanneer zij stelt dat Londenberg jaren bezig is geweest met het bijeen halen van gegevens over de banden. De catalogus maakt dan ook in vele opzichten een voornaam deel van het boek uit. Zoals gezegd is de beschrijving van de versiering op platten en rug zeer gedetailleerd. Ook de wijze van versiering van snede, kanten en inslagen zijn aangegeven. Daarom is het des te meer spijtig dat Londenberg het kennelijk voldoende heeft gevonden om enige meer technische gegevens alleen in de inleiding ter sprake te brengen en niet per band te noteren. Hij zal ze als geen ander hebben herkend: het soort kapitaal en de precieze bindtechniek - Wiemeier had zijn eigen variant op de band met losse rug ontwikkeld, teneinde die goed open te laten liggen.

Voor degenen die belangstelling hebben voor banden waar de typografie een belangrijke en positieve rol speelt, voor geïnteresseerden in de Duitse boekband tussen de beide wereldoorlogen en voor degenen die belangstelling hebben voor goed afgewerkte banden is Londenbergs boek over Wiemeier, niettegenstaande bovengenoemde kleine tekortko- mingen, eigenlijk een must. ■

Jan Storm van Leeuwen