De Boekenwereld. Jaargang 8

[p. 122]

Johannes Offerhaus 1930-1991
Rudi Ekkart

Op 22 augustus werd Johannes Offerhaus, directeur van het Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum, juist voor de aanvang van een vergadering met zijn collega's van de rijksmusea getroffen door een hartaanval, die al spoedig fataal bleek te zijn. Hoewel Offerhaus, toen hij ruim vier jaar geleden als directeur van het museum aantrad, beschouwd werd als een vreemdeling in de boekenwereld, had hij zich in die enkele jaren daarin een dusdanige plaats veroverd, dat zijn plotselinge dood alom als een ernstige slag gevoeld werd.

Begin januari 1987 bezocht Johannes mij in mijn toenmalige werkkamer in Meermanno. Nadat hij zes jaar lang directeur was geweest van het Nederlands Historisch Instituut in Rome, liep zijn aanstelling daar ten einde. Hijzelf had in het kader van de reorganisatie van dat instituut voorgesteld de duur van de functie te beperken en daardoor een regelmatige wisseling te bevorderen. Het slot van een boeiende maar moeilijke periode in de dubbelfunctie van instituutsdirecteur en cultureel attaché te Rome overviel hem dus zeker niet, ondanks de wat rumoerige kranteberichten die anders suggereerden. Wel was de vraag gerezen in welke functie hij nu zijn grote energie en veelzijdige gaven nuttig zou kunnen maken, want aan vervroegde pensionering was hij op 57-jarige leeftijd nog bepaald niet toe. Het Ministerie van WVC, waaronder het instituut in Rome toen nog ressorteerde, suggereerde enkele functies, die hij, bewust van zijn eigen kwaliteiten en gebreken, terzijde schoof: voor de ene functie achtte hij zich niet de geschikte man en in de andere zag hij te weinig mogelijkheden om iets tot stand te brengen dat strookte met zijn ideeën. Toen kwam het idee van het directoraat van Meermanno.

Binnenskamers was bekend dat ik het museum spoedig zou verlaten om een andere functie te aanvaarden en het lag voor de hand dat bij de stoelendans die toen plaatsvond, aan Offerhaus werd gedacht om de vrijkomende plaats op te vullen. Ons gesprek in de allereerste dagen van 1987 was bedoeld om hem te informeren over het werk in het museum, zodat hijzelf kon bezien of deze functie hem beter zou passen dan de eerder genoemde mogelijkheden. Johannes en ik hadden elkaar al meer dan vijftien jaar eerder leren kennen in de tijd waarin hij als kunsthistorisch docent aan de Utrechtse universiteit werkzaam was en wij samen zitting hadden in een commissie die zich met de toekomstmogelijkheden van de kunsthistoricus bezig hield. Later ontmoetten we elkaar nu en dan in WVC-verband, maar erg goed kenden wij elkaar niet. Enigszins verbaasd dat hij als mijn potentiële opvolger naar voren geschoven werd, was ik wel, aangezien ik vele van zijn kwaliteiten kende, maar van een eventuele belangstelling zijnerzijds voor het werkterrein van het museum niet wist. Zijn kandidatuur leek mij op dat ogenblik vooral een onderdeel van de plaatshebbende stoelendans, een misverstand dat bij vele anderen ook lange tijd heeft geleefd. Dat januari-gesprek in mijn werkkamer was echter beslissend: beslissend voor hem doordat hij, hoe meer hij over het museum hoorde, des te sterker overtuigd werd dat hij dit karwei graag wilde aanvatten; beslissend voor mij doordat mijn reserves of hij voor deze functie wel de juiste man was als sneeuw voor de zon wegsmolten. Ik geloof dat het gesprek de hele middag heeft geduurd, maar zeker weet ik dat niet meer, aangezien binnen een uur de zaak duidelijk was en de rest van het gesprek meer het karakter had van het inwerken van een opvolger dan van een oriënterende bespreking. Hij was enthousiast om de functie op zich te nemen, temeer daar het voor hem tevens een terugkeer naar een oude liefde voor het boek, de bibliofilie en de grafiek betekende.

[p. 123]

Vanaf dat ogenblik gingen de ontwikkelingen snel. Met ingang van april trad hij aan als adjunct-directeur om ingewerkt te worden voor zijn nieuwe taak, terwijl hij intussen ook nog bezig was met de overdracht van zijn oude taken, en op 1 juli 1987 nam hij de leiding van het museum over. Bij het inwerken bleek hij een snelle leerling die al spoedig de zaken op een rij had, zodat na de overdracht mijn bemoeienissen beperkt bleven tot nu en dan door hem gevraagde adviezen en enkele gezamenlijke reizen, o.a. naar Londen, waar enige van de belangrijkste leveranciers van het museum zetelen, en naar de Buchmesse in Frankfurt, sinds de tijd van Ernst Braches een belangrijk jaarlijks evenement in de acquisitiepolitiek van het museum. Met een kundigheid en routine alsof hij al jaren in het boekenmuseum zetelde, nam hij echter terstond zelf de zaken in de hand, bepaalde hij zijn voorkeuren voor aankoop, koos hij thema's voor toekomstige tentoonstellingen en voerde hij het bedrijf door de dagelijkse handelingen. Daardoor, maar in niet mindere mate door zijn telkens blijkend enthousiasme en uiteraard door zijn natuurlijke charme, verminderden al spoedig de reserves in de vakwereld tegen de komst van deze ‘buitenstaander’.

De wisseling van directie bracht geen plotselinge en schokkende wijzigingen in het beleid. Johannes Offerhaus was geen radicaal die van de ene dag op de andere het museum Wilde omvormen naar zijn eigen model, maar meer een man die met voorzichtige ombuigingen geleidelijk meer en meer zijn eigen stempel op de ontwikkeling van Meermanno drukte. Voor de eerste periode na zijn aantreden stonden vrijwel alle tentoonstellingen al van te voren vast, maar zo snel als mogelijk was begon hij aan het maken van plannen voor zijn eigen exposities, zoals die over Enzo Crea en zijn Edizione dell'Elefante, die in 1988 onder de titel Alphabeto Romano werd gehouden. Ook in diverse andere tentoonstellingen uit 1988 en volgende jaren zien we een persoonlijke keuze, bij voorbeeld bij de expositie die gewijd was aan het Kunstkammerprojekt van de Duitse kunstenares Barbara Fahrner. Daarnaast organiseerde Offerhaus belangrijke tentoonstellingen als die van Karolingische Verluchte Evangelieboeken en waren er ook buitenbeentjes in het programma, zoals de expositie over Frans-Nederlandse diplomatieke betrekkingen in de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw.

Dr. Johannes Offerhaus 1930-1991 (foto ABP, Karel van Straaten).

Deze laatste en ook diverse andere manifestaties, waaronder de laatste door hem ingerichte tentoonstelling over Braziliaanse boekkunst, waren mede te danken aan zijn in zijn Romeinse jaren opgedane vaardigheid in het diplomatieke verkeer met ambassades van diverse landen. Een voor Meermanno geheel nieuw element waren de in samenhang met tentoonstellingen georganiseerde symposia en discussies, bij voorbeeld bij de opening van de al jarenlang voorbereide en uiteindelijk in 1990 gerealiseerde tentoonstelling over alba amicorum.

Bij een klein bedrijf kan een reeks van meer dan dertig tentoonstellingen in ruim vier jaar tijd verlammend werken voor de ontwikkeling van verdere activiteiten, maar Offerhaus' aandacht bleef niet beperkt tot dit facet van het museale bedrijf. Nadat zijn voorganger gefaald had om de Rijksgebouwendienst zover te

[p. 124]

krijgen dat het houtwerk aan de Prinsessegracht een verfbeurt kreeg, kreeg hij al spoedig na zijn aantreden een toezegging voor een dure opknapbeurt voor de gehele voorgevel. Eindeloos geduld en taaie volharding van de directeur waren daarna echter nodig om de verbouwing van het Koetshuis tot werk-, depot- en expositieruimte gedaan te krijgen, een onderneming waarvan hij nog juist de voltooiing heeft mogen beleven. In het hoofdgebouw begon hij met een herinrichting van de achterzaal op de eerste verdieping, waar de oudheden een geheel nieuwe presentatie kregen in overeenstemming met zijn visie op de verzamelaar Van Westreenen. Door dit alles liepen de talloze beslommeringen in het kader van de verzelfstandiging van de rijksmusea en van het Deltaplan, zaken die veel tijd opslorpten. Een belangrijke stap ten slotte was ook de gedurende enkele jaren zorgvuldig voorbereide en in 1991 tot stand gekomen reactivering van de Stichting Vrienden van het Museum van het Boek, gericht op een sterk vergrote participatie van die zijde in de ontwikkeling van het museum, onder andere wat betreft de in het Koetshuis te realiseren opstelling van grafische apparatuur.

Duidelijker nog dan op deze terreinen kan men de persoonlijkheid van Johan-nes Offerhaus terugvinden in de keuze van de aanwinsten uit de jaren 1987-1991, verkregen door aankoop en schenking. Ook hier zien we een duidelijk persoonlijk stempel dat onder meer blijkt uit de verhoogde aandacht voor het kunstenaarsboek en uit de exploratie van de moderne boekkunst in de Romaanse landen, een terrein waaraan zijn voorgangers nog nauwelijks waren toegekomen. Naast hedendaagse boeken kon ook belangrijk historisch materiaal worden verworven, waarmee lacunes in de collectie konden worden aangevuld. Daarbij volstond hij niet met verwerven en opbergen, maar bracht hij zijn aanwinsten ook diverse malen door publikaties voor het voetlicht. Op de aanwinsten uit de periode Offerhaus ga ik hier niet verder in, aangezien die het onderwerp zullen vormen van een in de maanden mei tot juli 1992 in het museum te organi-seren tentoonstelling die begeleid zal worden door een rijk geïllustreerde catalogus.

Slechts ruim vier jaar was Johannes Offerhaus werkzaam in de wereld van het boek, maar door de wijze waarop hij zijn werkzaamheden verrichtte en door het vele dat hij tot stand bracht, lijkt die periode veel langer. Op zijn toekomstige opvolger zal een zware taak rusten hem als museumdirecteur te vervangen. Onvervangbaar echter is de vriend die ons op 22 augustus zo plotseling ontvallen is. ■