De Boekenwereld. Jaargang 8

Uit feestbundels & tijdschriften

Wie zich verdiept in de vele zuilen en zuiltjes of andere belangengroepen die de Nederlandse samenleving kent en kende, zal al snel ontdekken dat die vaak hun gedachtengoed uit kunnen (konden) dragen met behulp van een geestverwante uitgever. In Geschiedenis godsdienst letterkunde. Opstellen aangeboden aan dr. S.B.J. Zilverberg ter gelegenheid van zijn afscheid van de Universiteit van Amsterdam (Roden, Nehalennia, 1989) publiceert Piet Visser onder de titel ‘“Siet den Oogst is Ryp”’ een profiel van ‘Het fonds van de Waterlandsdoopsgezinde boekverkoper Claes Jacobsz. te De Rijp’, gevolgd door een lijst van de door hem uitgegeven boeken. De werkzaamheid van Jacobsz. (ca. 1600-1664) als uitgever lag hoofdzakelijk tussen 1624 en 1647. In deze periode publiceerde hij zo'n dertig verschillende titels en zijn uitgeverij is daarmee ‘het belangrijkste podium voor de verspreiding van de ideeën van deze Vredestadsburgers’ (‘een groep spiritualistische en mystiek-gezinde dissenters, die tot dusver onder de dissidenten in de Gouden Eeuw nog nauwelijks opgemerkt is.’). Jacobsz. publiceerde ook enkele gedichten van eigen hand, maar ‘met poëtisch talent is hij schaars bedeeld’, aldus Visser, die zijn rol als graficus opvallender vindt: ‘Hoewel hij ook in dit opzicht geen technische hoogstandjes leverde, is een eigen stijl onmiskenbaar aanwezig.’ Bovendien blijken de prenten in de eerste drukken van John Bunyans Eens Christens Reyse (1682) waarschijnlijk van zijn hand, aangezien ze overgenomen zijn uit het

[p. 83]

door hem uitgegeven Practycke der Sielen (ca. 1645-1647), een ontlening die tot nu toe onbekend was.

In dezelfde feestbundel gaat Marja Keyser uitgebreid in op ‘Het “verboden boek” in de Bibliotheek van de Vereeniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels’. Voor de goede orde begint zij haar artikel met een waarschuwing: ‘de Bibliotheek heeft zich altijd gericht op het verzamelen van “boeken over boeken”: in het geval van verboden boeken dus op de boekverboden en op literatuur over de uitvoering van die verboden, en niet op het verzamelen van de verboden boeken zelf.’ Keyser geeft hierna een overzicht van de verschillende soorten materiaal in de bibliotheek en op welke wijze iemand die belang stelt in het verboden boek hierin zijn weg kan vinden. Hierbij wijst ze onder meer op een aantal min of meer verborgen bibliografieën. Ze besluit haar artikel met de conclusie ‘dat de beschrijving van dit materiaal en de ordening ervan in de systematische catalogus niet ide-aal zijn, maar dat er in de Bibliotheek over dit onderwerp, door het vrij grote bezit aan primaire bronnen naast een niet geringe hoeveelheid secondaire literatuur, voor de onderzoeker nog veel te ontdekken valt.’

Het verboden boek is niet het enige gebied waarop de boekhistoricus nog veel onderzoekswerk kan verzetten, zoals Guido Leerdam vaststelt in zijn artikel ‘Uitgeversfonds als boekhandelsbron: Reconstructie van het fonds van J.C. van Kesteren’ in De Negentiende Eeuw 13 (1989) 3. Na een korte biografische schets van Van Kesteren (1793-1860) gaat Leerdam in op de werkwijze die hij heeft gevolgd bij het samenstellen van diens fondslijst. De door Van Kesteren zelf vervaardigde fondscatalogi bleken daarbij maar zeer beperkt bruikbaar, aangezien de titels daarin zo kort genoteerd staan dat opsporing aan de hand daarvan nagenoeg onmogelijk was. Bovendien leek het waarschijnlijk dat deze catalogi niet alleen het eigen fonds vermeldden, maar ook andere, in de boekwinkel voorradige, titels. Met behulp van diverse naslagwerken en na autopsie in een tweetal bibliotheken, kwam Leerdam uiteindelijk tot een totaal van 513 door Van Kesteren uitgegeven titels. Hiervan bestond het merendeel uit romans (146 titels) en toneelstukken (104 titels). Bovendien bleek zestig procent van het fonds uit vertalingen te bestaan. Van Kesteren legde hierbij een voorkeur aan de dag voor het populaire genre, want van de door hem uitgegeven romans zijn er maar liefst 66 opgenomen in Buismans Populaire prozaschrijvers. Hiermee neemt hij ‘een tweede plaats in op de “Buisman-uitgeverstop 5”, die wordt aangevoerd door de Amsterdamse uitgever G. Roos met 80 nummers.’

J.C. van Kesteren (1793- 1860) op ongeveer 66- jarige leeftijd. Steendruk van P.W. Weijer te Utrecht.

Leerdam haalt in zijn artikel een bespreking van een door Van Kesteren uitgegeven vertaling aan, gepubliceerd in de Vaderlandsche Letteroefeningen: ‘Het is soms, alsof het vertalen per stoommachine geschiedt, en de beschrevene bladen onovergelezen ter drukperse gezonden worden.’ Leerdam laat het vervolgens bij dit citaat, hij gaat niet nader in op deze vertaalspoed. De reden daarvan, namelijk de bepaald niet waterdichte wijze waarop het vertalingsrecht was geregeld, komt aan de orde in het artikel ‘Hendrik Frij-link (1800-1886). Een Amsterdams boekhandelaar en uitgever’ dat C. van Steijnen bijdroeg aan het Liber amicorum A.G. van der Steur (Haarlem, Schuyt & Co, 1988). Frijlink was namelijk een van de eerste uitgevers van Charles Dickens in Nederland en hij kwam, toen Dickens populariteit toenam, tweemaal in botsing met collegae over het vertalen van diens werken. Van Steijnen leunt in zijn artikel over het leven en werk van Frijlink erg sterk op een autobiografische schets die de uitgever in 1882 op verzoek van A.C. Kruseman schreef.

[p. 84]

Hierdoor krijgt vooral zijn jeugd wel erg uitgebreid aandacht. Frijlink produceerde in de jaren dat hij als uitgever werkzaam was een zeer veelzijdig fonds. Hij begon met een aantal kinderboekjes (en die zouden - met schooluitgaven - ook altijd een belangrijk bestanddeel van zijn fonds blijven uitmaken), maar reeds in 1830 maakte hij plannen voor een vertaling van de Arabische Nachtvertellingen, die uiteindelijk in negen delen verscheen. Frijlink vertaalde het werk zelf en ging daarbij uiterst consciëntieus te werk. Hij leerde het werk in een Duitse vertaling kennen, ontdekte vervolgens bij een collega, die eerder een vertaling overwogen had, de Franse editie van Galland, en kocht alvorens zich aan de vertaling te zetten, ook nog een Engelse uitgave. Vertalingen bleven een belangrijk onderdeel vormen van Frijlinks uitgeverij. Hij maakte in de loop der jaren onder meer werk van Andersen, Bulwer, Dickens, Gotthelf, Lamb, Marryat en Shelley voor een Nederlands publiek beschikbaar. Hij ontplooide echter ook activiteiten op het gebied van de Nederlandse literatuur, onder meer door de uitgave van de door E.J. Potgieter geredigeerde almanak Tesselschade. In zijn, in de derde persoon gestelde, autobiografische opstel schreef hij over deze samenwerking: ‘Drie jaargangen hebben van dit jaarboekje het licht gezien: geen artikel echter, dat bij F[rijlink] gedurende zijne geheele uitgevers loopbaan het licht zag, heeft hem zo veel verdriet veroorzaakt en is in financieel opzicht zoo ongunstig uitgevallen als deze ongelukkige Tesselschade.’ Na deze negatieve ervaringen met een almanak wierp Frijlink zich op de uitgave van een tijdschrift, Het Leeskabinet. Mengelingen tot gezellig onderhoud voor beschaafde kringen, dat wel succesvol bleek en dat hij ruim veertig jaar zou redigeren en uitgeven.

Hoewel ‘het kritische (letterkundige) talent van Potgieter en het berekenende (zakelijke) talent van Frijlink moeilijk konden samengaan’, bleef Potgieter later wel met lof over Frijlink spreken. Zeker geen lof echter uitte hij over George Lodewijk Funke. In een brief aan Busken Huet schreef hij dat Funke en diens collega Schadd het ‘genre boekverkooper niet vereedelen’. Deze zinsnede haalt Ria Grimbergen aan in haar artikel ‘George Lodewijk Funke, van krullenjongen tot krantenmagnaat’, opgenomen in Het Oog in 't Zeil 8 (1990/1991) 2. Het oordeel van Potgieter staat wel in heel schril contrast met dat van Garmt Stuiveling, die Funke omschreef als ‘een humaan man, uiterst kundig in zaken, gematigd vooruitstrevend, sterk sociaal voelend en volstrekt integer’. De reden dat Funke (1836-1885) aanvankelijk met enig wantrouwen werd bezien, lag in het feit dat hij zich in het begin van zijn carrière min of meer als ramsjhandelaar profileerde en daarmee nogal wat deining veroorzaakte in het wereldje van de gevestigde uitgevers. Deze vorm van het snel creëren van liquide middelen begon in de jaren vijftig van de vorige eeuw aan een niet te stuiten opmars, die aanvankelijk veel weerstand wekte. Van Kesteren schreef in dit verband aan de uitgever Kruseman: ‘Waar moet het heen met onzen degelijken handel, wanneer gij de hand reikt aan die schandelijke prijsvermindering en den opkomenden tweede-hands-handel, dien kanker voor ons bedrijf.’ Pas na 1870 begon Funke zich te profileren als de gerespecteerde uitgever, waarvoor hij heden ten dage geldt. Op 15 maart 1870 verscheen namelijk het eerste nummer van het mede door hem geïnitieerde Nieuws van de Dag (wat mogelijk was gewor den door de afschaffing van het dagbladzegel) en die onderneming bleek een groot succes. Dat Funke een goede kijk had op de wensen van het publiek, blijkt ook uit het succes waarmee hij de werken van Multatuli (van wie hij in 1869 de door d'Ablaing van Giessenburg uitgegeven titels overgenomen had) in goedkope uitgaven (her)uitgaf. Ook het werk van Busken Huet bleek Funke succesvol te kunnen exploiteren. Reeds in 1880 stopte Funke zijn uitgeversactiviteiten. Hij liet zijn fonds veilen en daarbij werd de helft van de opbrengst bepaald door de werken van Multatuli en Busken Huet. Het is dan ook niet meer dan terecht dat Busken Huet Funke, weliswaar postuum, de waardering gaf die hij verdiende toen hij in deel 25 van de Litterarische Fantastën en Kritieken schreef: ‘Gaarne betaal ik [Funke] hier de tol der herinnering. Hij was de eerste die, door het bezorgen eener goedkoope uitgaaf mijner Litterarische Fantasien, mij een ruimen kring van lezers opende; ruimer dan ik zonder hem toen gevonden zou hebben.’ ■

Hans Hafkamp