De Boekenwereld. Jaargang 8

Berichten

Boekhistorische dissertaties in voorbereiding

In zijn dankwoord bij de uitreiking van de Menno Hertzbergerprijs sprak wijlen Bert van Selm zorgelijk: ‘Wat wij vooral missen is bibliofiel zelfbewustzijn, de stellige overtuiging dat het boek, de boekhandel en het boekenbezit een wezenlijke rol hebben gespeeld in onze cultuurgeschiedenis.’ Van Selm was echter juist een van de mensen die zich hebben ingezet en inzetten voor een acceptatie van boekgeschiedens als belangwekkend en belangrijk onderdeel van de cultuurgeschiedenis. Dat deze inspanningen niet zonder succes zijn gebleven, blijkt uit de inventarisatie van in voorbereiding zijnde proefschriften in Dokumentaal. Informatie- en communicatiebulletin voor neerlandici 19 (1990) 4, waarin diverse boekhistorische studies te vinden zijn. Van Selm was als co-promotor of promotor betrokken bij proefschriften in Leiden en Amsterdam. Aan de eerstgenoemde universiteit zou hij M. Keblusek begeleiden bij De betekenis van de boekhandel te 's-Gravenhage voor het stedelijk socio-culturele leven in het tweede kwart van de zeventiende eeuw. In dit geval treedt prof. dr. A. Hamilton op als promotor op en het onderzoek kan dus voortgezet worden. Haar nieuwe begeleider is dr. P.G. Hoftijzer. Ik hoop dat probleemloze voortzetting ook geldt voor het door Van Selm begeleide onderzoek van J. van Goinga-Van Driel aan de Universiteit van Amsterdam: De boekhandel in Leiden in de tweede helft van de achttiende eeuw. In ieder geval beschikt deze universiteit in de persoon van prof. dr. F.A. Janssen over een hoogleraar boekwetenschap, lanssen is als promotor betrokken bij het onderzoek van PJ. Koopman naar Nicolaes Biestkens (?-1624): drukker en dichter en dat van H.M. Borst naar De drukkers- en uitgeversactiviteiten van het geslacht Van Raves-teyn. Bij prof. dr. W. van den Berg, eveneens aan de UvA, schrijft L. Kuitert een proefschrift over Literaire serie-uitgevers 1850-1900. Aan de Vrije Universiteit begeleidt prof. dr. M.H. Schenkeveld het onderzoek van B.P.M. Dongelmans naar Joh Immerzeel Jr., boekverkoper en uitgever. Moderne uitgeverij-geschiedenis vindt plaats aan de Rijksuniversiteit Groningen, waar prof. dr. G.J. Dorleijn optreedt als promotor van G.J. de Vries, die onderzoek doet naar Het poëziefonds van uitgeverij G.A. van Oorschot: geschiedenis, ontwikkeling, achterliggende opvattingen. Aan de Katholieke Universiteit Nijmegen ten slotte werkt M. Lichtelijn, onder begeleiding van prof. dr. P.J. Buijnsters en prof. dr. J. Bots aan een dissertatie over Boeken bij intekening in de achttiende eeuw. Kortom, in ieder geval binnen de neerlandistiek lijkt boekgeschiedenis langzamerhand een gerespecteerd onderzoeksobject geworden te zijn. ■

Hans Hafkamp

Ars libri

Terwijl in òns land vrijwel iedere dag tijdens de maand juni de regen bij bakken uit de hemel kwam, heerste in het oosten van de Verenigde Staten een bijkans verzengende hitte die menig bezoeker van New York de stad uitdreef op zoek naar verkoeling. Tijdens mijn verblijf in de Nieuwe Wereld bezocht ik juist in die tijd in New York een aantal boekwinkels en antiquariaten die gespecialiseerd zijn in kunstboeken. De museumwinkels van het Museum of Modern Art en van het Metropolitan Museum hebben over het algemeen een ruime sortering. Helaas zijn de specialistische studies er steeds moeilijker te krijgen. Zo kon men vroeger in de boekwinkel van het Metropolitan Museum nog wel eens een zojuist voltooide ongepubliceerde dissertatie kopen met het zo vertrouwde blauwe bandje uit Ann

[p. 46]

Arbor. Of men ging naar 14th Street, naar de boekwinkel van de New School of Social Research, waar publikaties van de meest uiteenlopende universiteiten van de Verenigde Staten voorradig waren. Toen ik er deze zomer binnenliep, oogden de stellingen leeg en liep het personeel er bedrukt rond. Het assortiment boeken was al zo uitgedund dat ik het ergste vreesde. Inderdaad, de winkel werd binnen afzienbare tijd opgeheven omdat, naar men vertelde, er onvoldoende omzet was.

Iets dergelijks overkwam me toen ik de smaakvolle boekwinkel van Rizzoli op 31 West 59th Street uitliep. Schuin tegenover deze chique zaak was jarenlang Hacker Art Books ge-vestigd (54 West 59th Street). Toen ik de weinig opvallende lobby wilde betreden om de lift naar dit antiquariaat te nemen, bemerkte ik dat de deur gesloten was. Een blik omhoog in de richting van de eerste verdieping leerde mij dat deze zaak verdwenen was.

Natuurlijk, bij grote algemene zaken zoals de Strand Bookstore en bij de hoofdvestigingen van Barnes & Noble op Fifth Avenue treft men een redelijk assortiment kunstboeken aan. Ook een bezoek aan de boekhandel van laap Rietman in Soho (Spring Street 134, kamer 202) is volop de moeite waard. Maar een goede sortering boeken op het gebied van de oude kunst is helaas nauwelijks meer te vinden in New York.

Nee, daarvoor moet men tegenwoordig naar Boston. En dan niet naar de boekwinkels rond Harvard University aan de overzijde van de rivier in Cambridge, maar naar een voormalig fabriekscomplex gelegen juist buiten het centrum van Boston. Daar is Ars libri gevestigd. Dit immense antiquariaat beslaat de derde verdieping van een volledig verbouwde fabriekshal. Op enkele tientallen rijen stellingen staan de boeken geordend naar land en onderwerp. Eigenaar van deze ‘groothandel’ is Elmar Siebel, die aanvankelijk een zaak had in een souterrain aan Massachusetts Avenue. In het najaar van 1987 verhuisde Ars Libri naar dit nieuwe onderkomen (560 Harrison Avenue). De afgelopen jaren is deze zaak uitgegroeid tot de grootste kunstboekhandel in de Verenigde Staten. Vooral musea en bibliotheken behoren tot de vaste klantenkring. Sinds kort heeft Siebel zich ook toegelegd op de handel in - vooral - zeventiende- en achttiende-eeuwse tekeningen.

Zelf heb ik een morgen doorgebracht tussen de stellingen met boeken in deze winkel. Daarbij moest ik me wel beperken tot het doornemen van enkele ‘landen’. Natuurlijk dwaalde mijn blik al gauw naar de boeken over Nederlandse kunst. Dat waren er enkele duizenden. Naast oeuvre- en tentoonstellingscatalogi stonden er kwalitatief zeer uiteenlopende boeken. Tot mijn verbazing ontdekte ik er een - overigens niet zeldzaam - boekje met brieven van Breitner aan Van Stolk uit de privé-bibliotheek van de fameuze Haarlemse kunsthandelaar J.H. de Bois. Voorin zat nog zijn exlibris door Th. Neuhuys. Ook trof ik er een expositiecatalogus bij Durand Ruel aan van het werk van de Friese schilder Siebe ten Cate, die een groot deel van zijn leven in Parijs woonde.

Vrij uniek was een kast met uitsluitend ‘Festschriften’ opgedragen aan kunsthistorici uit de hele wereld. Een aparte sectie was gevuld met catalogi van de Salons in Parijs. Of wat te denken van een plank met werken rondom James Abbott McNeill Whistier, waaronder verschillende uitgaven van The Gentle Art of Making Enemies. De prijzen zijn - zeker voor Europese begrippen - aan de hoge kant. Maar daar staat tegenover dat een zeer groot assortiment boeken uit voorraad leverbaar is. Om een indruk te krijgen van het aanbod en de prijzen bladere men de catalogi door die Siebel de afgelopen jaren heeft uitgebracht. Deze verschijnen met een hoge frequentie. Toen ik in juni de zaak bezocht, was juist Catalogue 82: Art of Northern Europe (4502 nummers) verschenen. Eind juli kreeg ik Catalogue 83 en 84: Modern Art in de bus (respectievelijk 25787 en 205 nummers). Vooral de laatste catalogus bevat een keur aan zeldzame boeken waaronder verschillende met illustraties van Pierre Bonnard, Maurice Denis, Ludwig Kirchner, El Lissitzky en Henri Matisse. Maar er wordt bijvoorbeeld ook een ‘shopping bag’ van de firma Metz & Co naar ontwerp van Bart van der Leek aangeboden ($ 600,-). Op de omslag en op het titelblad staat El Lissitzky's affiche Klinom krasnym bei belykh, dat $ 100.000,- moet opbrengen.

Naast de omvangrijke catalogi verschijnen eveneens met grote regelmaat de zogenaamde Special Bulletins, waarin uiteenlopende specialistische onderwerpen aan bod komen. Zo was nummer 70 geheel gewijd aan Art History in Festschriften, een categorie boeken die dikwijls moeilijk te traceren is. Om u een indruk te geven welke catalogi en ‘special Bulletins’ de laatste twee jaar zijn verschenen volgt hier een overzicht:

[p. 47]

Catalogue 76: Sets and Periodicals

Catalogue 77: Art of the Nineteenth Century. I: Northern and Eastern Europe.

Catalogue 78: Art of the Nineteenth Century. II: England, America, Italy and Spain.

Catalogue 79: Art of the Nineteenth Century. III: France.

Catalogue 80: American Art.

Catalogue 81: Ancient & Classical Art.

Catalogue 82: Art of Northern Europe.

Catalogue 83: Modern Art.

Catalogue 84: Modern Art.

Special Bulletin 63: Churches, Cathedrals, Abbeys.

Special Bulletin 64: Sculpture.

Special Bulletin 65: Decorative Arts. Part I.

Special Bulletin 66: Decorative Arts. Part II.

Special Bulletin 67: Modern Art.

Special Bulletin 68: Castles, Villages, Cottages.

Special Bulletin 69: Russian and Eastern European Art.

Special Bulletin 70: Art History in Festschriften.

Het adres van Ars Libri is:

560 Harrison Avenue, Boston, Massachusetts

02118, Verenigde Staten. Tel [phone]. Telefax: 617.338.5763. ■

J.F. Heijbroek, juli 1991

Stichting Arent van Santhorst publiceert onbekend gedicht van Anna Blaman

Door zeer late interventie van de minister van justitie E.R.H. Regout werd in 1911 een belangrijke verscherping van artikel 248 van het Wetboek van Strafrecht van kracht. Vanaf dat moment waren seksuele contacten van een meerderjarige met een minderjarige van hetzelfde geslacht tussen de 16 en 21 jaar strafbaar. Voor het eerst in honderd jaar ontstond er hiermee een juridisch onderscheid tussen homo- en heteroseksuele handelingen, want voor de laatste lag de leeftijdsgrens bij 16 jaar.

Voor de advocaat jhr. mr. I.A. Schorer was dit reden over te gaan tot oprichting van het Nederlandsen Wetenschappelijk Humanitair Komitee, aanvankelijk als afdeling van het Duitse Wissenschaftlich-humanitares Komitee en vanaf 1919 zelfstandig.

Overigens had Schorer reeds in 1904 in het juridische tijdschrift Themis een eerste artikel over homoseksualiteit gepubliceerd omdat ‘genoegzaam blijkt hoe noodzakelijk het is dat in breederen kring iets meer omtrent homoseksualiteit bekend wordt. Over het algemeen heerschen daaromtrent in Nederland nog de meest absurde wanbegrippen.’ Schorer bleef zijn hele leven de opvatting toegedaan dat wanneer men maar op de hoogte was van de nieuwste wetenschappelijke inzichten op het gebied van homoseksualiteit, de vooroordelen langzaam maar zeker vanzelf zouden verdwijnen. Hij probeerde deze inzichten te verbreiden door de jaarberichten van het Komitee, waarin hij onder meer de meest recente literatuur besprak, op zeer ruime schaal te verspreiden. Daarnaast stelde hij een uitgebreide bibliotheek beschikbaar waarin zowel wetenschappelijke als letterkundige werken over homoseksualiteit opgenomen waren. In 1922 werd de catalogus van deze bibliotheek gepubliceerd en in 1926, 1930,1933 en 1936 verschenen er supplementen op. In 1940 was een vijfde supplement in bewerking.

Zoals zoveel Nederlanders had ook Schorer de dreiging van Duitsland niet op juiste waarde ingeschat. Dat gold wel voor Jaap van Leeuwen (1892-1978), die vanaf het begin van de jaren twintig één van Schorers naaste medewerkers was bij het opsporen en aanschaffen van relevant materiaal. (Daarnaast kon Schorer bij zijn verzamelaars-activiteiten ook steunen op Henri Delhomme in Parijs en Ra-oul Simonson in Brussel.) In 1966 vertelde Van Leeuwen in een interview: ‘Ik heb Schorer voor de oorlog herhaaldelijk gewaarschuwd, maar hij dacht dat het zo'n vaart niet zou lopen. Zodra de Duitsers Den Haag binnentrokken werd hij gearresteerd. Zijn bibliotheek van duizenden delen, toegezegd aan de Koninklijke Bibliotheek [...] ging meteen naar Duitsland.’ Schorers bibliotheek is na de oorlog nooit teruggevonden, hoewel er geruchten gaan dat delen ervan zich in de bibliotheek van het Kinsey Institute in Amerika bevinden.

Van Leeuwen heeft na de oorlog veel geld en energie gestoken in een poging deze bibliotheek te reconstrueren, daarbij flink geholpen door de catalogi waardoor in ieder geval de opbouw van het bezit bekend was. Daarnaast was hij ook actief in de homoemancipatiebeweging, het C.O.C., vooral als redacteur van de diverse tijdschriften. Voor deze bezigheden maakte hij gebruik van het pseudoniem Arent van Santhorst. De homoemancipatie vormde echter niet zijn enige interesse. Hij was werkzaam als genealoog en daarnaast legde hij ook een uitgebreide collectie kinderboeken aan.

[p. 48]

In 1966 zei hij in het reeds genoemde interview over zijn bibliotheek: ‘Als ik weg ben, is dat allemaal voor het C.O.C.’ Door tijdig ingrijpen van de toenmalige secretaris van het C.O.C, Rob Tielman, is deze wens bij Van Leeuwens dood ook in vervulling gegaan, want er was niets over vastgelegd. Daarna begonnen echter de problemen, want binnen het C.O.C. bestond er op dat moment meer belangstelling voor directe actie dan voor historische reflectie.

Jaap van Leeuwen
(1892-1978).

De Van Leeuwen-Bibliotheek heeft dan ook een aantal jaren opgeslagen gelegen in het pand van het C.O.C, alvorens onderdak te vinden in het pand van het Internationaal Archief voor de Vrouwenbeweging. Toen de ruimte daar te klein werd voor de diverse organisaties, is besloten de Van Leeuwen-Bibliotheek in tweeën te splitsen: de kinderboeken werden ondergebracht bij het Nederlands Bibliotheek en Lectuur Centrum, terwijl de homocollectie terecht kwam bij het Documentatiecentrum Homostudies van de Universiteit van Amsterdam. Daarmee is de conservering van het huidige bezit relatief veilig gesteld. Voor het doen van aankopen is echter maar een zeer gering budget beschikbaar en ook andere openbare instellingen voeren geen gericht beleid wat betreft het verzamelen van homosexualia. Veel is al verloren gegaan door onwetendheid, slordigheid of kwade wil. Om in deze situatie verandering te brengen is enige jaren geleden de Stichting Arent van Santhorst opgericht.

De doelstelling van deze stichting is meerledig en bestaat uit: het bevorderen van schenking of legatering via de stichting van homosexualia aan openbare instellingen; het werven van fondsen zodat gericht materiaal aangekocht kan worden; het bekendheid geven aan het homoseksuele cultuurgoed en ten slotte het creëren van homosexualia door het uitschrijven van prijsvragen en het verlenen van opdrachten. De Stichting brengt verworven materiaal - zo mogelijk in overleg met de schenker - onder bij geschikte bibliotheken en archieven, zoals het Documentatiecentrum Homostudies, de lesbische archieven, universiteitsbibliotheken, de Koninklijke Bibliotheek, het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum of een Rijks- of Gemeentearchief.

Voor het verwezenlijken van deze doelstellingen heeft de Stichting donateurs nodig. Bij een minimumdonatie van f 100,- ontvangen deze twee maal per jaar een speciaal voor de Stichting bibliofiel uitgegeven vliegend blad, met daarop een klassieke of moderne homotekst. Het eerste donateursgeschenk, Ik droomde dat ik met haar in een duinpan lag, een ongepubliceerd gedicht van Anna Bla-man, bezorgd door Aad Meinderts, is ondertussen verschenen. Het tweede geschenk, dat in het najaar verschijnt, zal een nog niet openbaar gemaakte tekst van Hans Warren bevatten.

Het dagelijks bestuur van de Stichting Arent van Santhorst wordt gevormd door Myriam Everard, Gert Hekma, Nop Maas en ondergetekende. In het Comité van Aanbeveling hebben zitting Andreas Burnier, Anja van Kooten Niekerk, Gerda Meyerink, fohan B.W. Polak, Benno Premsela en Harry G.M. Prick. Het postgironummer van de Stichting is 4953379 ten name van Stichting Arent van Santhorst, Voetboogstraat 7 boven, 1012 XK Amsterdam. Op dit adres is ook nadere informatie in te winnen over de activiteiten van de Stichting. ■

Hans Hafkamp

Bestandscatalogus Rembrandthuis

Het huis aan de Jodenbreestraat in Amsterdam, waar Rembrandt ruim 80 jaar heeft gewoond, werd op 11 juni 1911 door koningin Wilhelmina als museum opengesteld. Nu, precies tachtig jaar later, is het Rembrandthuis uitgegroeid tot één van de attractiepunten voor de stad Amsterdam. De aantrekkelijkheid van het museum ligt in de historische betekenis van het gebouw en de culturele en artistieke waarde van de collectie. Het museum is de enige plaats ter wereld waar vrijwel het gehele grafische oeuvre van Rembrandt permanent tentoongesteld wordt.

In 1972 verscheen Rembrandt, etchings & drawings in the Rembrandt House. A catalogue, geschreven door J.P. Filedt Kok. In dat boek werd de collectie prenten en tekeningen van het Rembrandthuis uitvoerig beschreven. Thans, bijna twintig jaar later, verschijnt een rijk geïllustreerde catalogus, waarin alle werken - dus ook de schilderijen - zijn afgebeeld.

Behalve het beschrijvende catalogusdeel bevat de uitgave inleidingen over de geschiedenis van het Rembrandthuis en over de totstandkoming van de collectie. De techniek van het etsen wordt eveneens uiteengezet. Bijzondere nadruk is gelegd op de werkwijze van Rembrandt.

De catalogus is geschreven door Eva Ornstein-van Slooten, voormalig conservator, en

[p. 49]

Marijke Holtrop, staflid van het museum. De tekeningen zijn beschreven door Peter Schatborn. Het boek is verschenen bij uitgeverij Waanders te Zwolle. Prijs f 45,- (gebonden, ISBN 90 6630 208 9); f 30,- (ingenaaid, ISBN 9066302097). ■

Leidse boekenzondag

Op zondag 20 oktober a.s. wordt in de Leidse binnenstad voor de eerste maal een Leidse Boekenzondag georganiseerd. Een groot aantal musea, boek- en prenthandels en antiquariaten werkt hieraan mee. Zij hebben een zeer gevarieerd programma opgesteld om Leiden te profileren als boekenstad bij uitstek. Enkele onderdelen uit het programma:

-	tentoonstellingen van bijzondere collecties boeken van de deelnemende musea en bibliotheken;
-	demonstraties boekbinden en -drukken;
-	taxatie van door het publiek meegebrachte boeken en prenten door deskundigen;
-	boekenverkoop tegen sterk gereduceerde prijzen;
-	lezingen rond een bepaald thema;
-	gelegenheid tot het laten signeren van boeken door bekende schrijvers.

In de Pieterskerk wordt bovendien van 10.00 tot 18.00 uur een groots opgezette antiquarenbeurs (ca. 40 deelnemers) gehouden. Het programma van deze dag in de vorm van een wandeling door de stad is op 20 oktober gratis bij de deelnemers verkrijgbaar. Voor verdere informatie: 071-121067/143552. ■

Nederlands Genootschap van Bibliofielen

Op 16 en 17 augustus hield het Nederlands Genootschap van Bibliofielen zijn zomerexcursie naar de internationale tentoonstelling Blockbücher des Mittelalters. Bilderfolgen als Lektüre in Mainz. De herfstbijeenkomst wordt gehouden op 26 oktober in Deventer, waar men de gast is van de Stads- of Athenaeumbibliotheek. De leden krijgen het programma tijdig toegestuurd. ■

ILAB-congres

Tijdens de laatstgehouden bijeenkomst van de International League of Antiquarian Booksellers (ILAB) werd een nieuw bestuur gekozen. Het bestaat uit: Anton Gerits (voorzitter), Godebert M. Reiss (vice-voorzitter), Helen R. Kahn (secretaris), Poul Jan Poulsen (penningmeester), Raymond Kilgariff, Gérard Oberlé en Bernard M. Rosenthal (leden).

Bij deze bijeenkomst mocht Korea als nieuw lid van de ILAB worden begroet, zodat het aantal aangesloten landen nu 18 bedraagt. De 10e Bibliografische Prijs van de ILAB werd toe-gekend aan Anthony Hobson voor zijn werk Humanists and Bookbinders. The Origins and Dijfusion of Humanistic Bookbinding 1459-1559 (Cambridge University Press 1989). ■

Beurs in de Beurs

In de Grote Zaal van de Beurs van Berlage in Amsterdam vindt op 13 oktober een beurs plaats, waar 70 boekhandelaren hun collectie antiquarische en tweedehandse boeken over allerlei aspecten van kunst, literatuur, wetenschap en techniek presenteren. Dit keer bevindt zich onder de genodigden een aantal boekhandelaren dat zich heeft toegelegd op boeken over reizen (expedities en reizen, maritieme en koloniale geschiedenis, Oost- en WestTndië, Japanse prenten, landkaarten en reisgidsen).

Diezelfde middag organiseren De KAN en L. Gijselman BV. Veilingen een boek- en prentveiling in de Grote Zaal die voor iedereen vrij toegankelijk is. Onder de hamer komen boeken over moderne kunst, reisboeken, literatuur, prenten en litho's. De catalogus is gratis te verkrijgen tijdens de beurs. De Beurs van Berlage is geopend vanaf 10.00 uur. ■

Lucebert schilder/dichter

In het Frans Halsmuseum in Haarlem is tot 27 oktober een overzichtstentoonstelling te zien van het werk van Lucebert. Uit zijn oeuvre is een selectie gemaakt van schilderijen, goua-ches, beschilderde ceramische objecten, dichtbundels, unica en handgeschreven citaten. De tentoonstelling maakt deel uit van de Jacobus van Looyprijs die in 1990 aan Lucebert is uitgerijkt. De tentoonstelling is na 27 oktober te bezichtigen in het Fries Museum in Leeuwarden van 8 november tot medio januari 1992.

Naar aanleiding van de tentoonstelling verschijnt bij Uitgeverij Meulenhoff het boek Lucebert schilder/dichter, ca. 150 pagina's, waarvan 48 in kleur; prijs ca. f 49,50.

Adres: Groot Heiligland 62, Haarlem

Geopend t/m 27 oktober, maandag t/m zaterdag 11.00 -17.00 uur, zon- en feestdagen 13.00-17.00 uur. ■