De Boekenwereld. Jaargang 7

[p. 180]

In memoriam Bert van Selm (1945-1991)

Met het overlijden van Bert van Selm op 17 april 1991 kwam een einde aan onze vriendschap en samenwerking die helaas maar tien jaren mocht duren. Het begin ervan zal ik nooit vergeten. Voor een gezamenlijk project van de Stichting Drukwerk in de Marge zocht ik een tekst over drukken. Clemens de Wolf wees me op een Plantijnse tekst, maar die bleek te omvangrijk te zijn. Hij herinnerde zich echter een veel kortere, anonieme bewerking uit het eind van de 16de eeuw. Bert van Selm had daar recentelijk een studie over gepubliceerd. Niet lang daarna had ik de tekst in handen en deze leek me zeer geschikt. Tot mijn verrassing bleek Bert van Selm in Leiden te wonen. Zijn reactie op mijn voorstel was typerend voor hem: ‘Of ik een boekje wil maken, of ik een boekje wil maken? Natuurlijk wil ik dat.’ Ik had het gevoel hem een heel domme vraag gesteld te hebben. Zoiets vanzelfsprekends vroeg je hem kennelijk niet.

‘Vande Druckerije’ werd onze eerste gezamenlijke produktie. De beknopte projectuitgave werd gevolgd door een uitgebreide versie, waarmee wij 500 jaar boekdrukken in Leiden (1483) en Plantijns komst naar Leiden (1583) herdachten. Nog hoor ik zijn verontwaardiging over het ‘bestuurlijke onbenul’ van de gemeente om geen geld te willen steken in de viering van 500 jaar boekdrukken. ‘Moet je zien hoe ze dat in Leipzig en Parijs aangepakt hebben’, foeterde hij, ‘maar voor een of andere fanfare hebben ze hier kennelijk wel geld over’, De hele produktie had wel twee jaar gekost en dat duurde Bert veel te lang. Als het aan hem gelegen had, draaide de pers dag en nacht. Ook later toen onze gezamenlijke uitgaven in aantal groeiden, bleef hij zorg houden over de produktie. ‘De interessante onderwerpen liggen voor het oprapen, je hoeft alleen maar te bukken’, riep hij steeds weer.

Bert was een meester in het eenvoudig en boeiend verwoorden van ingewikkelde, en voor sommigen saaie, zaken. Zo kwam hij een keer de thuisdrukkerij van de Ammoniet binnenvallen, zwaaiend met een artikel. ‘Weet je dat het oudste beeld van Coster in Leiden staat?’ Dat leek me onwaarschijnlijk, maar enkele maanden later stonden we op een gure Koppermaandag in de Haarlemmerstraat onder het bewuste gevelbeeld uit 1630. Er was vrijwel niemand in de anders zo drukke winkelstraat: het was maandagmorgen en bitterkoud. Bert had de lokale pers gewaarschuwd en glunderend geconstateerd dat ze allemaal aanwezig waren. Het moet wel een vreemd schouwspel geweest zijn: een groepje kleumende, omhoogstarende mensen en een wildgebarende Bert die een gloedvol betoog hield. Tot slot overhandigde hij de bestuurder onze Koppermaandaguitgave en beval hem beeld en pand te redden van de dreigende slopershamer. De lichtelijk overdonderde wethouder verklaarde het pand tot monument. De pers noteerde ijverig en zo werd weer een aspect uit het verleden belicht en voor latere generaties behouden.

Het bleef niet beperkt tot Coster. Steeds weer wist Bert voor bijzondere gelegenheden korte, maar treffende teksten te leveren. Op de manifestaties zelf drukte ik dan de meestal geïllustreerde tekst. Hij genoot van de resultaten. Uit de zo verschenen ‘Aspecten’, zoals hij die noemde, groeide het idee van Het Ambachtelijk Groeiboek: een boek dat pas over vele jaren klaar zal zijn. We dachten aan het vervaardigen van ruim 25 hoofdstukken, met een verschijningsfrequentie van één tot drie per jaar. Vlak voor zijn overlijden kon ik hem nog het vijfde hoofdstuk in handen geven. Het is zijn laatste bijdrage aan ons boek en het handelt over de uitgever en boekwetenschapper Wouter Nijhoff. Het is wreed dat hij de verdere groei van ons boek niet mee mag maken. ‘De Ammoniet, dat zijn er twee’, zeiden we altijd over onze samenwerking. Zijn wegvallen is nauwelijks te aanvaarden.

Bert van Selm tijdens zijn dankwoord bij de toekenning van de Menno Hertzbergerprijs op 6 februari 1991 in de Koninklijke Bibliotheek (foto K.B.).

[p. 181]

In oktober vorig jaar waarschuwde Anna Simoni mij dat Bert waarschijnlijk ernstig ziek was en dat hij direkt na onze aanstaande reis naar de Franfurter Buchmesse, onderzocht zou moeten worden. Het eerste onderzoek had hij met het oog op die reis nog weten te verzetten. Bert was vlak daarvoor, zoals gebruikelijk, blakend van enthousiasme en energie van zijn Italiaanse zomervakantie teruggekeerd. De mededeling over ziekte was een onverwachte schok. Onze vriendschap en samenwerking had een tijdloos en vanzelfsprekend karakter en ziekte was een onbekend en onverwacht element daarin.

De reis naar Frankfurt was een belevenis, maar schaduwen vergezelden ons. Hij was tijdens die dagen soms moe, stil en afwezig. Dat kende ik niet van hem. Maar ook was hij weer enthousiast, zoals bij de Gutenbergbijbel. Al langer had hij beloofd me langs een aantal ‘bedevaartplaatsen’ te voeren, zoals Wolf- fenbüttel en Mainz. In de kluis stond hij gebogen over de vitrine met de Gutenbergbijbel, enthousiast fluisterend en mij wijzend op vormgeving en druk van het meesterwerk.

Op de Buchmesse moest hij de Japanse expositie beoordelen, als onderdeel van de voorbereiding van de Nederlandse bijdrage in 1993, wanneer ons land themaland zal worden. (Helaas heeft hij nog mee moeten maken hoe de Nederlandse handelsgeest van pure krenterigheid weer niet boven het niveau van de wijkkruidenier uit kon komen, toen er geld voor die manifestatie op tafel moest komen. Tot op het laatste moment heeft hij zijn minachting over dat gebruikelijke cultuurbarbarisme niet onder stoelen of banken geschoven.) Het was bijzonder druk op de Messe, misschien verergerde dat zijn moeheid. Het deed me denken aan zijn eerdere indrukken over die beurs. Enkele jaren geleden kwam hij, nog beduusd van het informatiebombardement van de Frankfurter Buchmesse langs en gaf me een korte impressie van ‘het spektakel’, die hij in het hotel had geschreven. ‘Daar moeten we een keer wat mee doen’, drong hij aan. Het is verdrietig te moeten constateren dat pas in dit In memoriam zijn impressie in druk verschijnt:

‘De erosie neemt toe. Kabeltelevisie, video en drukwerk van de lopende band leggen ons het zwijgen op door hun schreeuwerige sprakeloosheid. De onophoudelijke hitte van pretentieloze hersenbestraling doet de woestijn groeien. Alleen de drukpers kan nog tegen de afschaffing van het denken worden ingezet. In het met hartstocht gemaakte boek zoeken we bescherming. Wie kijkt en leest, leeft.’

Deze regels typeren hem ten voeten uit. Voor mij zijn ze de verwoording van zijn drijfveren in onze gezamenlijke drukactiviteiten. In Folia van 8 december 1989 zegt hij in een interview over zijn benoeming tot bijzonder hoogleraar vanwege de Tielestichting: ‘Mijn droom is het als De La Fontaine Verwey terug te kunnen blikken op een rijk gevuld leven en op publikaties die leesbaar zijn voor een groot publiek’. Voor dat laatste heeft hij in ruime mate gezorgd en ik ben hem dankbaar dat ik van zijn vele teksten een aantal mocht drukken en uitgeven. Hem werd niet de tijd gegund waar De La Fontaine Verwey over kon beschikken. Wel heeft hij de laatste tien jaren mijn leven rijkelijk gevuld. Wat resteert zijn dierbare herinneringen die toegankelijk en levend blijven in onze gezamenlijke drukwerken.

Gerard Post van der Molen
31 mei 1991