De Boekenwereld. Jaargang 7

[p. 175]

Marginaliën

(Nederlands) cultuurbehoud

Wie praat over cultuurbehoud, denkt onwillekeurig aan het behoud, de verzorging en juiste bestemming van historische gebouwen, monumenten en wellicht ook aan schilderijen, glaswerk, edelsmeedkunst, porselein, e.d. In de wet op het cultuurbehoud die enige jaren geleden in werking is getreden in een vorm die door vrijwel alle (gratis) geraadpleegde deskundigen sterk was ontraden, wordt aankoop van boeken en handschriften duidelijk inbegrepen. Vrijwel iedereen gaat er als vanzelfsprekend van uit, dat gedoeld wordt op Nederlandse boeken en handschriften. Toch zou je je kunnen afvragen of dat wel zo logisch is. Al kan Nederland bogen op een onmiskenbaar eigen cultuur, de invloeden daarop van de ons omringende culturen is zo diepgaand en zo duidelijk aanwezig, dat de vraag gewettigd lijkt of de Nederlandse cultuur wel begrijpelijk is en wel bestaansrecht heeft zonder die inbreng van buiten. De Nederlandse samenleving is ook nooit erg gesloten geweest, heeft dat ook nooit willen zijn. Zou men onder Nederlandse cultuur niet tevens moeten verstaan boeken die Nederlanders in vroeger tijden lazen en thans nog lezen, als ook boeken die Nederlandse wetenschappers vroeger gebruikten en thans nog gebruiken, onafhankelijk van de vraag of het Nederlandse dan wel vreemdtalige geschriften betreft? In dat licht bezien zou er zeer wel voor te pleiten zijn het woord ‘Nederlands’ uit de wet cultuurbehoud te schrappen. Wanneer er - om ons tot de boekenwereld te beperken - een Nederlands boek op de markt komt, of uit Nederlands bezit dreigt te verdwijnen, waarvan zich in Nederland geen c.q. slechts dat ene exemplaar in Nederlands bezit bevindt, dan zou aankoop van zo'n stuk de hoogste prioriteit moeten krijgen. Daarover zullen we het snel eens zijn. Maar er zijn talloze voorbeelden te bedenken van buitenlandse boeken die op onze cultuur een grote en blijvende invloed hebben gehad, waarvoor wij ons niet minder zouden moeten inspannen, indien zou blijken dat zo'n boek niet in Nederland geraadpleegd kan worden. Van veel boeken kan ik me zelfs voorstellen dat we pas tevreden zijn als zij op meer plaatsen in ons land beschikbaar zijn.

Erasmus' eigen exemplaar van zijn ‘Adagia’ (editie Bazel 1523) met uitvoerige aanvullingen en veranderingen, deels in zijn eigen handschrift, deels in dat van zijn leerling en huisgenoot Nicolaas Kan, heeft geen plaats in een Nederlandse openbare bibliotheek kunnen krijgen. Het boek werd op 20 November 1990 in Londen geveild en door de antiquaar Nico Israel verwoiven voor een buitenlandse particuliere verzamelaar.

Hoewel een Nederlandse particuliere maecenas zich bereid had verklaard voor een bedrag van zeshonderdduizend gulden garant te staan, slaagden het Rijk en de gemeenschappelijke universiteitsbibliotheken er niet in dat bedrag te verdrievoudigen. En dat zou ongeveer nodig zijn geweest om eigenaar van dit unieke Nederlandse cultuurmonument te kunnen worden.

Dat de Minister van Onderwijs & Wetenschappen, toen hij - laten we hopen van actieve ambtenaren - vernam dat dit boek te koop was met onmiddellijk Wim Duisenberg heeft opgebeld (misschien had Willem Duys méér voor de hand gelegen: die had er wellicht een TV-optreden tegenaan gegooid en het Nederlandse publiek te hulp geroepen) om hem op te dragen met een Nederlandse antiquaar naar Londen te reizen, het boek te kopen, een cheque af te geven en het boek persoonlijk mee te brengen, vervolgens er direct mee naar het Ministerie te komen om het in tegenwoordigheid van de minister en de ministerpresident te overhandigen aan de bibliothecaris van de Koninklijke Bibliotheek of van de Gemeentebibliotheek van Rotterdam, kan ons verdrieten, verbazen mag het ons niet. In Duitsland is men in voorkomende gevallen wèl zo ver gegaan. Maar hoe hard is er bij ons Ministerie van Onderwijs aangebeld? En door wie?

‘Ons ben zunig’. Die Nederlandse eigenschap heeft altijd een dominante rol gespeeld zodra het om monumenten van cultuur ging. En in dat laag genoteerde belangstellingsveld staan boeken bovendien nog ruimschoots onderaan. Zo ging kort na de tweede wereldoorlog bijvoorbeeld ook de kostbare Spinoza-verzameling van wijlen prof. dr. A. Wolf voor Nederland verloren. Niet alleen door gebrek aan geld bij de overheid (dat is er tenslotte vrijwel altijd), maar vooral door gebrek aan belangstelling en door onvoldoende kennis van de markt. Want, zoals nu de Erasmus - al ging het om veel geld (£ 495,000,-) - voor een redelijke prijs van de hand ging, zo was ook de prijs in die tijd voor de bibliotheek van prof. dr. A. Wolf een alleszins redelijke. Maar toen zowel als nu was de reactie niet ‘hé, wij zijn kennelijk slecht op de hoogte van prijzen’, neen, de reactie was en is: ‘te duur’. Alsof een prijs die op de vrije markt ontstaat een verzinsel is van een handelaar. Nog erger zijn de - ook zeer recente - voorbeeldèn van kostbare verzamelingen die door openbare bibliotheken werden geweigerd omdat de vraagprijs te hoog zou liggen en die later, toen die verzamelingen ter veiling kwamen, uiteindelijk toch werden gekocht voor een aanmerkelijk hoger bedrag dan de oorspronkelijke vraagprijs.

Gebrek aan geld behoort in zulke uitzonderlijke gevallen nooit een argument te zijn. Een belangstellende overheid beschikt altijd over wegen om financiering zelf of met hulp van particulieren of bedrijven mogelijk te maken. Voorwaarde is, dat die overheid zelf over voldoende inzicht beschikt om vertrouwen te

[p. 176]

kunnen schenken aan welgekozen deskundige adviseurs. Wanneer zo de overtuiging is ontstaan, dat een bepaald stuk in Nederlands bezit zou moeten komen (of voor Nederland behouden zou moeten worden), zal het zoeken naar financieringsmogelijkheden vanzelfsprekend zijn en met inspirerende voortvarendheid ter hand worden genomen. De belangrijkste rol wordt gespeeld door de deskundigen die de minister moeten waarschuwen c.q. voorlichten. Ook als zij het culturele belang van het object inzien en helder kunnen toelichten aan de minister, moeten zij tevens uiterst dynamische mensen zijn, begeesterd door hun vak en in staat die begeestering over te dragen. Daarenboven moeten zij exact op de hoogte zijn wie zij onder de handelaren precies moeten benaderen om de benodigde informatie te kunnen krijgen over de te verwachten prijs. Van tijd tot tijd blijkt weer eens dat die kennis niet altijd in voldoende mate aanwezig is, of niet up to date meer is. Begrijpelijk, want slechts weinigen in de boekenwereld hebben tijd en gelegenheid zich voortdurend met prijzen en hoe die tot stand komen, bezig te houden. Ook dat is nu eenmaal een dagtaak, een vak. Daarom hebben zij bij dat soort gelegenheden - en wellicht bij veel meer gelegenheden - een handelspartner nodig.

Is hier sprake van een pleidooi ten eigen gunste? Ja zeker. Niet dat ik meen, dat elke antiquaar geschikt is en over voldoende kennis beschikt om in alle voorkomende gevallen diensten te kunnen verlenen. Wel ben ik van mening, dat er in Nederland specialisten onder de antiquaren zijn, die, al naar gelang het onderwerp dat aan de orde komt, over zeer gedegen marktkennis beschikken. Als men weet wie men voor welk onderwerp het best kan raadplegen en bereid is voor de consulten een redelijke prijs te betalen, zou men succesvoller kunnen optreden, Specialisten onder de antiquaren beschikken tevens dikwijls zeer vroegtijdig over informatie betreffende opzienbarende stukken of verzamelingen die op hun vakgebeid aan de markt gaan komen. Nauwe samenwerking met hen zou het mogelijk maken vroegtijdig te beginnen met acties voor fundraising.

Toen ik kort na het veilen van de Erasmus een Nederlandse bibliothecaris sprak en wij het er uiteraard over kregen, bleek er in zijn visie toch ‘een grote vooruitgang’ te zijn geboekt. Die bestond volgens mijn gesprekspartner daarin, dat er nu voor het eerst overleg was geweest tussen alle belangrijke bibliothecarissen. Hoewel ik zeker meen te weten, dat zoiets al eerder is voorgekomen, is het toch op zijn minst schrikbarend, dat iemand uit de Nederlandse bibliotheekwereld daarin ‘vooruitgang’ ziet. Dat zo geroemde overleg met alle belangrijke bibliothecarissen had, tezamen met wat minister Ritzen kon toezeggen, vierhonderdduizend gulden opgeleverd. Ruimschoots minder dan waar die ene particuliere maecenas voor garant wilde staan. Tezamen een miljoen gulden, een bedrag waarmee geen enkele deskundige handelaar zich een grote kans van slagen zou toedichten. Naar wat ik heb begrepen, is dat de bibliothecarissen ook duidelijk gemaakt en heeft men toen het hoofd in de schoot gelegd. Terwijl men juist toen héél actief had moeten worden, want de mogelijkheden waren immers nog lang niet uit geput. Er was alleen nog maar een begin gemaakt. Tijdgebrek? Begon men dan zo laat? Dat de Erasmus zou worden verkocht was toch al geruime tijd bekend. De vraag rijst òf en wanneer de stichting ‘Amor Librorum’ werd ingeschakeld en zo ja, was die Stichting ook niet in staat snel te handelen?

Er blijven veel vragen de ronde doen, waarop een duidelijk antwoord de boekenwereld een dienst zou kunnen bewijzen. Al was het alleen al om nu vast een draaiboek te gaan maken voor een volgende gelegenheid. De Erasmus is in particuliere handen en kan vroeg of laat opnieuw op de markt komen...

Anton Gerits