De Boekenwereld. Jaargang 7

[p. 144]

Uit de tijdschriften

Grote boekenverzamelaars zijn er maar weinig in Nederland. Over hen horen we zelden iets. Een aantal kleine verzamelaars komt aan bod in de boekenspecial van de Verzamelkrant 1 (1991) 53. Dit blad (vooral nuttig om zijn uitputtend overzicht van antiek- en verzamelbeurzen en vlooienmarkten) laat in dit nummer collectioneurs iets vertellen over hun verzamelingen. Boeken over Zeeland, boekomslagen met speelkaart-afbeeldingen, zondagsschoolboekjes, ABC-boeken en uitgeversdeviezen (bijvoorbeeld H.J. Becht: Hebt in Werken Bevrediging) blijken intensief verzameld te worden. Ook de parafernalia van het boekwezen, zoals reclame voor boeken, boeksimulanten (dat zijn voorwerpen die de vorm van een boek hebben) en bladwijzers passeren de revue. In dit nummer van de Verzamelkrant staat ook een kort artikel over de ‘Stichting Kinderboeken-Cultuurbezit’ te Winsum, die uit schenkingen verkregen oude kinderboeken verzamelt, restaureert en uitleent, De collectie bestaat op dit moment uit meer dan 20.000 banden.

De belangstelling voor uitgeversarchieven en uitgeverscorrespondentie groeit in Nederland, Het belang zowel voor de boek- als de literatuurgeschiedenis blijkt groot te zijn. Een nieuw bewijs hiervoor vormt een artikel van Donald Betlem in Het Oog in 't Zeil 8 (1990) 1 over de ontstaans- en drukgeschiedenis van de 19 brieven en kaarten van Elsschot aan zijn uitgever P.N. van Kampen die in maart 1990 bij Beijers in Utrecht geveild werden. Elsschot schreef begin 1983 Het Been dat niet slechts een vervolg op Lijmen (gepubliceerd in 1923) is, maar daar organisch onlosmakelijk mee verbonden is. Elsschot had de voorkeur gegeven aan een uitgave van Lijmen en Het Been als één boek in één band maar hij wilde ook van 700 restantexemplaren van De Verlossing af en Van Kampen moest die van hem kopen. Van Kampen had al de restoplage van Lijmen van de Wereldbibliotheek over genomen en kon daardoor moeilijk Lijmen en Het Been in één band uitbrengen. Dat zou pas in 1943 mogelijk zijn. In deze brieven leert men een lijmende Elsschot kennen en wordt het verlangen naar de beloofde Brieveneditie weer eens aangewakkerd.

In Maandblad Oud-Utrecht 63 (1990) 10 beschrijft K.W.J. van Rossum de geschiedenis van boekhandel Dekker & Van de Vegt in Utrecht. Jean Guillaume Dekker was uit West-Vlaanderen afkomstig en vestigde zich in Utrecht als boekbinder. In 1865 opende hij samen met zijn collega boekbinder Wilhelmus Johannes van de Vegt in de Heerenstraat een kantoorboekhandel die ook religieuze artikelen verkocht. Vanaf het begin zijn de contacten met de R.K.-geestelijkheid innig geweest. Al snel ging de firma ook boeken uitgeven, De zaak verhuisde in 1866 naar de Lange Nieuwstraat en in 1902 naar de Oude Gracht. Na de dood van de oprichters werd het bedrijf geleid door F.C.J. Verouden en T.A. Verhoeff. Deze laatste maakte van de zaak een grote katholieke wetenschappelijke boekhandel, die zijn klanten vooral onder de clerus, de priesterstudenten en de universiteitsstudenten vond. In 1917 werd Dekker & Van de Vegt door Van Rossum, de andere grote katholieke boekhandel in Utrecht gekocht. Onder het directeurschap van M.F.M. van Rossum (1921-1966) beleefde het bedrijf een bloeiperiode. De uitgeverij publiceerde veel werk van katholieke hoogleraren en promovendi. Een nadeel van de contacten met de clerus vormde de bedillerige censuur, waarvan in het artikel aardige voorbeelden staan, De oorlogsjaren kwam de zaak redelijk door en in 1946 en opnieuw in 1963 werd er verbouwd. Tijdens de fusies in de boekhandel in de jaren zeventig nam Kluwer de aandelen over, waarna Dekker & Van de Vegt opging in de grote combinatie van Broese en Kemink.

Over de hele wereld wordt er hard gewerkt aan een optimale bibliografische beheersing van de boekreproductie tussen 1540 en 1800, het tijdvak waarvoor nog het meest gedaan moet worden. De computer is in dit proces al lang een onmisbaar instrument geworden en het belang van internationaal erkende catalogiseerregels is evident. In 1988 hield de Belgische Commissie voor bibliografie een tweedaagse conferentie over het catalogiseren van handschriften en oude drukken. De daar gehouden lezingen zijn nu gepubliceerd in Archief- en bibliotheekwezen in België 61 (1990) 1-2. Voor een ieder die omgaat met oude en bijzondere drukken is de bijdrage van Elly Cockx-Indestege belangrijk, die de ISBD (A), International Standard Bibliographic Description for Older Monographic Publications (Antiquarian) behandelt. Deze normen voor de titelbeschrijving maken internationale uitwisseling en interpretatie van bibliografische gegevens door middel van de computer mogelijk. Het ideaal van een wereldwijde ontsluiting van het oude boek komt hierdoor een heel stuk dichterbij. De auteur beschrijft de grote voordelen van standaardisatie in de beschrijving bij complexe publicaties, bijvoorbeeld een bibliografische eenheid met meer auteurs, en bij de beschrijving van de verschillende exemplaren van één editie als er gegevens over de band en de provenance opgenomen worden. Naast de retrogade bibliografie blijft de bibliografische beheersing van bijzondere categorieën contemporaine boeken speciale aandacht vragen. In Nederland houden vooral Ronald Breugelmans en Ernst Braches zich bezig met de beschrijving van private presses. In Quaerendo 20 (1990) 2 schrijft de laatstgenoemde over de Agri Montis Pers van Kees van Dijk in Oosterhesselen. Vanaf 1972 drukte Van Dijk voor zijn Carlina Pers zo'n veerig uitgaven. Door een heupfractuur was hij jarenlang uitgeschakeld. In

[p. 145]

1985 begon hij aan de Bergakkers 2 (gelatiniseerd Agri Montis) in het Drentse Oosterhesselen met nieuwe uitgaven, waarvoor hij gebruik maakt van een electronische typemachine (de Olivetti ET 225). De 40 uitgaven van de Agri Montis Pers die door het typewerk in zeer kleine oplagen verschenen, worden door Braches beschreven.

In dezelfde aflevering van Quaerendo schrijft Frans A, Janssen over de Amsterdamse lettergieterij van de Gebroeders Ploos van Amstel. Na de oprichting in 1763 werden al snel vier andere gieterijen overgenomen en werd er in 1767 een uitgebreide letterproef gepubliceerd. Twee jaar na de oprichting wilde de firma een groot handboek uitbrengen over het stempelsnijden, lettergieten, zetten en drukken. Hiervan werden slechts 40 pagina's gedrukt. In het bezit van de Amsterdamse antiquaar B.M. Israel is een handschrift dat de tekst bevat van een klein deel van het vervolg dat handelt over het contrastempel en de lettertypen van Johann Michael Fleischman.

Een goede gewoonte van sommige bibliotheken is het om nieuwe uitzonderlijke aanwinsten snel onder de aandacht van het publiek te brengen. Het Driemaandelijks Informatiebulletin van de Koninklijke Bibliotheek Albert I in Brussel (1990) 3-4 beschrijft een aantal bijzondere aanwinsten. In Frankrijk werd een Missale Romanum, gedrukt in 1587 door Plantijn te Antwerpen, gekocht. Het exemplaar is opmerkelijk omdat de 160 kopergravures met de hand zijn ingekleurd. Later werd het door de kanunniken van de kathedraal van Doornik, gebruikt die het in een rijk versierde band lieten inbinden. Een tweede mooie aanwinst zijn de Mémoires van Philippe de Commmes (Lyon 1559) uit de bibliotheek en met vele aantekeningen van de bibliofiel Jacques-Auguste de Thou. De Belgische Nationale Bibliotheek is zeer rijk aan muziekdrukken. Een prachtige aanvulling vormen de tenor- en baspartij van de Hymnodia Sionia continens hymnos sacros XXIV van Michael Praetorius, die in 1611 in Wolfenbüttel werd uitgegeven.

Een belangrijk en druk verzameld onderdeel van het zestiende- en zeventiende-eeuwse boek is het genre van de emblematabundels. In ‘The early reception of Alciato in the Netherlands’ gepubliceerd in Emblematica. An interdisciplinary journal for Emblem Studies 4 (1989) 2 schrijft Karel Porteman dat we uit het feit dat Alciato's beroemde emblematabundel (eerste druk 1531) nooit in het Nederlands vertaald is en in de Nederlanden de eerste Latijnse editie pas in 1565 in Antwerpen werd gedrukt, niet de conclusie moeten trekken dat Alciato in de jaren 1531-1565 weinig invloed in de Nederlanden gehad zou hebben. Vijf drukkersmerken van Antwerpse drukkers werden voor 1565 ontleend aan emblemen uit Alciato's bundel, het oudste al in 1536, dat van Joannes Steelsius. Vele edities van Alciato's emblemata fungeerden als alba amicorum. Op dit gebied is het onderzoek nog maar net begonnen. In 1549 blijkt een prent van Maarten van Heemskerck een uitwerking van een embleem te zijn en op het Antwerpes landjuweel van 1561 stelde een tableau vivant het embleem ‘Ars naturam adiuvans’ voor. Een laatste belangrijk bewijs voor de vroege invloed van Alciato in de Nederlanden is het werk van Jan van der Noot, die in zijn Bosken vier emblemata vertaalde.

Ten slotte iets over het transport van het boek. Wie boeken koopt krijgt ze soms mee naar huis in een plastic tas. In Boek & Band 6 (1990) 1 schrijft Sjaak Hubregtse in een artikel Het boek in zak en tas iets over het (boeken)draagtasje als cultuurverschijnsel en over de geschiedenis en esthetica van dit gebruiksartikel. Gebruik op grote schaal van de draagtas werd pas in de jaren dertig mogelijk door machinale montage van tas en hengsels en de uitvinding van de anilinedruk (flexografie).

A.A. Boers