De Boekenwereld. Jaargang 7

Bibliografische notities 3

‘Wat zijn boeken? Op onaanzienlijke stalletjes staan zij bij gansche rijen, liggen zij met hunne titels of platen opengeslagen, oude en nieuwe, vuile en zindelijke; maar allen veil voor de menigte, die er achteloos langs loopt, en met voornaamheid op de havelooze uitstalling neerziet of een bod doet, en, zoo het niet aangenomen wordt, het arme boek verachtelijk op den hoop werpt en zijns weegs gaat. Wat zijn boeken? Daar liggen zij, op een stapel, in een hoek, of ze vodden waren. Daar vullen zij een mand, alsof ze afval waren van visch of groente. Daar worden zij gewogen en bij 't gewicht verkocht, beneden de waarde van misdruk. Wat zijn boeken? Zij zijn wat oude paarden zijn, zij dragen het lot van knollen. Want een tijd lang schitteren zij in gebeeldhouwde boekenkasten, achter zijde of glas, met al de mooie, veelkleurige ruggen naar voren, lachend met vergulde letters en banden, als in schitterende tuigen, en wekken bewondering; maar straks worden zij oud en onbruikbaar, en geen mensch, die de helft er voor geeft van wat zij gekost hebben.’ Aldus begint J^o de Vries, de Haarlemse doopsgezinde predikant en redacteur van Eigen Haard, zijn boekje Wat zijn boeken? (Leiden 1881). Gelukkig slaat De Vries al snel een minder sombere toon aan: ‘Een boek! De geleerde zet den bril op, beziet den titel, doorsnuffelt de noten en tuurt in den zin en de gevolgtrekkingen der woorden. De jonge dame bestelt een boek of laat het uit de leesbibliotheek halen, en verslindt den roman. De celibatair geeft belet of niet thuis, schuift zijn gemakkelijken stoel bij het vuur en, terwijl de vlammen lekken aan het knappend hout, volgt hij zijn lievelingsschrijver op zijne tochten door het gebied van wetenschap of kunst.’ Dan volgt in ruim honderd pagina's een tamelijk simpel gehouden introductie op het fenomeen boek, verdeeld in twee hoofdstukken. In het eerste, ‘Het boek in oude tij

“Een oud boek”, illustratie uit J^o de Vries, Wat zijn boeken, Leiden 1881.

[p. 142]

den’, speelt hij het klaar in de laatste paragraaf, over de uitvinding van de boekdrukkunst, de naam van Lourens Janszoon Coster in het geheel niet te noemen. De laatste paragraaf van het tweede hoofdstuk, ‘Het boek in onze dagen’, die over het binden gaat, eindigt als volgt: ‘Wat hebben die arme bladen niet geleden! Uit vermorselde lompen ontstaan, als drenkeling opgehaald, geplet en geperst op allerlei wijzen, gedrukt en weder geperst, doorpriemd, gebonden, gekneveld, geguillotineerd en gebrandmerkt, zijn zij eindelijk een boek geworden. Welk een lijdensgeschiedenis heeft het achter zich - en voor zich! Behandel het zacht en eerbiedig. Doe het niet met ezelsooren prijken, scheur zijn bladen niet, noch beduimel ze oneerbiedig. Intusschen, boeken zijn met veel moeite geschreven, gedrukt en gebonden, niet om ongebruikt in een boekenkast achter glas te pronken, maar om ter hand genomen te worden; en nuttige boeken, die meer zijn dan sieraden, zullen 't zich niet beklagen, wanneer zij door het gebruik verslijten. Zij hebben slechts één grief, en dat is, dat zij na al hun moeite en verdriet, vernederd worden tot armzalige loterijnummers, waarop grage spelers pianino's, banknoten, of ook maar premieprenten hopen te trekken. Eere, wien eere toekomt! Zoo boeken eindelijk op stalletjes belanden, het zij zoo - wanneer zij maar een schoon verleden achter zich hebben en in hunne goede dagen bronnen zijn geweest van edel genot en rijke kennis.’ Welnu, er is weer van allerlei nuttigs voor de handbibliotheek verschenen dat voorlopig wel een schone toekomst tegemoet zal gaan.

Als uitvloeisel van de IPEX tentoonstelling (International Printing Machinery and Allied Trades Exhibition) in Londen, juli 1963, verscheen in 1967 Printing and the Mind of Man, een boek bedoeld, zo stond in de inleiding, ‘for the edification of those general readers who are, or can be, interested in the history of ideas, the advance of Science and technology, the evolution of philosophy, theology, politics, economics, sociology, jurisprudence, education, historiography, linguistics, and the rest, as conveyed in print.’ Het boek probeerde de stimulus die er van de uitvinding van Gutenberg uitging op de menselijke geest duidelijk te maken in een fascinerende ideeëngeschiedenis van het avondland in druk. PMM werd al spoedig een gecanoniseerde verwijzing en eenmaal uitverkocht was het antiquarisch zeer gezocht. In 1983 verscheen er een tweede, zeer uitgebreide en verbeterde druk, die nog altijd te koop is (München, Karl Pressler, 1983, Römerstrasse 7, D-8000 München 40, (55)280 p., linnen, klein folio, prijs thans ongeveer f 350,-). De 424 in chronologische volgorde gerangschikte titels in deze tweede druk vangen aan - hoe kan het anders - met de Gutenberg bijbel van Fust en Schoeffer (± 1455) en worden besloten door Winst on Churchill's A speech in the House of Commons (1940). Elke ingang opent met een trefwoord, in een aantal gevallen een min of meer poëtische metafoor (‘In the beginning was the word’ (Gutenberg), ‘The lion's voice’ (Churchill), maar meestal één of een paar trefzekere woorden (‘Infra-red rays’, ‘Celestial mechanics’, ‘A new planet’, ‘Mesmerism’, ‘Cogito, ergo sum’, ‘The first history of Europe’, ‘The birth of modern anatomy’). Na het noemen van auteur, titel, drukker met plaats en jaar (‘The descnptive formula is designed for the accurate identification of the entry, and no more. This is not a bibliographical reference book; and we have aimed at precision without pedantry.’), volgt in een halve tot hele pagina een bespreking van auteur, boek, betekenis en invloed. Daarbij wordt veel verwezen naar andere nummers in het boek en worden ook vele namen en titels genoemd die weliswaar niet geëerd zijn met een hoofdvermelding, maar toch niet mochten ontbreken in een eregalerij als deze. Veel nummers eindigen met een beknopte bibliografie.

Alle informatie, ook de in de artikelen verstopte auteurs en onderwerpen, wordt toegankelijk gemaakt in een uitgebreide index. Toen ik om reden die hieronder duidelijk wordt PMM nog eens snel doorbladerde, heb ik gelijk even met enige ruimdenkendheid onze nationale trots geturfd: hoofdvermeldingen voor Thomas à Kempis, Erasmus (2x, met de Moriae Encomium en de Colloquia), Ortelius, Scaliger, Stevin (met De Thiende), Mercator, Grotius, Van Helmont, Spinoza, Chr. Huygens, Van Leeuwenhoek en Lorentz.

Vanwaar deze lange aanloop over een lang geleden gepubliceerd boek? Welnu, halverwege het afgelopen jaar publiceerden de Fransen hun eigen PMM: En Français dans le texte. Dix siècles de lumières par le livre. Een uitgave van de Bibliothèque National, Parijs 1990, 384 p., linnen, klein folio. Rechtstreeks besteld bij de BN (2, Rue Vivienne, 75084 Paris Cedex 02) betaalde ik incl. porto 443 (zonder porto 395) franken, hetgeen kwalificaties als ‘te geef, “voor niks” verdient. Als U tot bestelling aldaar overgaat, vraagt U dan gelijk even om meezending van de gratis Catalogue des éditions van de BN, 150 pagina's, eigen uitgaven.

Hoewel het Franse intellect met 55 hoofdvermeldingen bepaald niet vergeten was, kun je wellicht stellen dat het in de PMM tegenover de Angelsaksische wereld wat ondervertegenwoordigd was. Revanchistische overwegingen speelden bij de samenstellers (7 hoofdredacteuren, meer dan 220 auteurs) overigens met meer: Certains peuvent se souvenir d'une exposition qui eut lieu au mois de juillet 1963 à la British Library de Londres intitulée: Printing and the Mind of Man. L'ambition de cette exposition était de montrer l'importance du livre comme véhicule de la pensée dans le monde occidental, depuis Gutenberg jusqu'à nos jours, et sa porteé sur l'histoire du monde durant les cinq cents dernières années. Le projet était ambitieux, mais le résultat avait dépassé les espérances des organisateurs, puisque le livre qui a accompagně, l'exposition sert encore aujourd'hui de référence aux bibliothèques et aux bibliophiles du monde entier. Vingt-cinq ans après, il nous a semblé que si une telle exposition devait avoir lieu de nouveau, il serait indispensable d'étudier d'une façon approfondie le patrimoine de chaque pays. C'est pourquoi est née l'idée de faire en France, dans le cadre prestigieux de la Bibliothèque nationale, une exposition dont la vocation serait de montrer l'ensemble des disciplines.’

De in dit werk besproken boeken zijn geschreven door Franse auteurs óf door niet-Franse auteurs die

[p. 143]

het Frans als voertaal kozen (Huygens, Traité de la lumière). Het boek beperkt zich niet tot gedrukte teksten, maar neemt ook manuscripten op. Daarin treft die typisch Franse waardering voor het geschrevene. Dat in zo'n geval middeleeuwse manuscripten worden opgenomen, ligt voor de hand. Maar bij bespreking van bijvoorbeeld de in talrijke mate opgenomen gedrukte poëzie-en prozatitels is de visuele begeleiding van de tekst haast altijd een afbeelding van het oorspronkelijke manuscript, in tegenstelling tot de PMM, die overigens alleen al vanwege de titel verplicht was gedrukte titelpagina's af te drukken. Zo zijn we gelijk bij een aspect waarin En Français, de PMM met stukken slaat: de werkelijk superbe illustraties, veelal in kleur en paginagroot.

En Français beweegt zich niet alleen op de ‘domaines du savoir’, maar ook op die van de ‘expression’, dus bevat de ‘Table des disciplines’ trefwoorden als ‘Gastronomie’ (!) en ‘Musique’, die we in de PMM niet tegen komen. Voorts is er aan de bellettrie en aanverwante onderwerpen een zeer ruime plaats toebedeeld. Er valt op het boek - hoe kan het anders - ook nogal wat aan te merken. Wie dat interesseert, leze bijvoorbeeld de bespreking van Anatole Braun in de ABMR van juni 1990, p. 252-256, maar diens slotconclusie luidt niettemin: ‘We have a grand and beautiful book (...) which everybody (...) should peruse, consult with caution, and read with pleasure.’ Het boek telt 399 ingangen, heeft een index van hetzelfde kaliber als de PMM, is typografisch - vier tekstkolommen per pagina - naar mijn smaak moeizaam en vermoeiend vormgegeven en moet gekocht worden door wie van boeken houden. Overigens ben ik er na een kleine correspondentie met hem zojuist achter gekomen, dat A. Braun dezelfde is als mijn Franse relatie die na ontvangst van een veilingcatalogus altijd handgeschreven commissies stuurt, ongeveer in de volgende trant: ‘Neemt U mij het gebruikte correspondentiepapier niet kwalijk, maar per trein onderweg van Frankrijk naar Duitsland staat mij momenteel niets beters ter beschikking (servetje van de Wagon Lits). Wilt U voor mij op nummer ... uit Uw veilingcatalogus f 800,- bieden, maar alléén als het portret gedrukt is op iets in kleur afwijkend papier vergeleken met de gedrukte tekst. Als het portret op dezelfde kleur papier is gedrukt, dan bied ik f 350,-. Er komen overigens exemplaren voor, die naast het door U beschreven aantal pagina's na de index nog een viertal pagina's nawoord bevatten. Wilt U dat in Uw exemplaar nog eens nakijken. Mocht dit nawoord toch aanwezig zijn, dan bied ik f 1000,-, maar alleen als het portret op afwijkend papier is gedrukt. Zo niet, dan bied ik f 450,-.

Na twee drukken van Boekenvondst (1985 en 1987/ 1988), uitgegeven door uitgeverij Fine & Rare Books te Wageningen (aan dezelfde uitgever heb ik ooit nog eens het abonnementsgeld ad f 37,50 voor het gelijknamige tijdschrift Boekenvondst overgemaakt, waarvoor ik zegge en schrijve één aflevering heb ontvangen; niet netjes) heeft thans uitgeverij Boek & Boek een adressengids uitgegeven, Boek & Boek geheten (Apeldoorn, 1990, 176 p., f 24,50, met verzendkosten f 29,50). De titel verraadt al, dat ook de samenstellers van deze gids het Nederlands graag fraai en verrassend hanteren, helaas. Een gids als deze is nodig, voorziet in een behoefte en de samenstellers zij dus dank. Er is ditmaal gekozen voor postkode-indeling, met als argument: ‘De PTT heeft de postkode zo ontworpen dat bedrijven die geografisch bij elkaar in de buurt zitten ook qua postkode bij elkaar in de buurt vertoeven. Een indeling volgens postkode maakt het mogelijk om snel na te gaan welke antiquariaten dicht bij elkaar gehuisvest zijn’. Gelukkig worden de nadelen van zo'n indeling - de vestigingsplaatsen niet alfabetisch geordend en binnen die plaatsen eveneens de antiquaren niet - door de registers min of meer opgeheven. De vier registers (plaatsen, antiquariaten per plaats, alle antiquariaten, specialismen) ontsluiten de gids voldoende, al blijft de gekozen indeling niet mijn favoriete. Onjuist is het, dat een twintigtal bedrijven niet is opgenomen, omdat deze ondanks herhaalde verzoeken het enquêteformulier niet instuurden. Deze gids is er in de allereerste plaats voor de gebruikers en die hebben recht op zo groot mogelijke volledigheid. Wie niet antwoordt op zo'n enquête, moet tóch vermeld worden, hoe summier de gegevens eventueel ook zijn. Overigens dient zo'n vermelding natuurlijk alleen te geschieden als men zéker weet, dat het antiquariaat in kwestie nog bestaat. Voorts is het opnemen van alleen een postkodekaartje onvoldoende: sommige postkodegebieden zijn tamelijk groot en dan is voor bijvoorbeeld het samenstellen van een sneuperdagje een stippenkaartje met plaatsen van vestiging handiger. De informatie per antiquariaat omvat adres, tel./fax, winkel/gesloten huis, openingsdagen, specialisatie(s), wel/geen catalogus, eventuele bijzonderheden als lidmaatschap belangenvereniging. In het najaar van 1992 zal een nieuwe editie verschijnen, tussentijdse wijzigingen worden in elke aflevering van de periodiek De Boek en Stripverwijzer - zelfde uitgever - opgenomen en tevens in halfjaarlijkse supplementen (f 5,-). Lijstjes van boekenbeurzen, boekenveilingen en boekentijd- schriften completeren deze gids. Inhoudelijk (de inleiding ‘Het tweedehands boekbedrijf in Nederland’) en stilistisch valt er nog wel wat te sleutelen. Ik besluit met één advies: de foeilelijke en foutieve samentrekking suggererende ondertitel ‘Tweedehands boekbedrijf en antiquariaat in Nederland’ wijzigen in het voor de hand liggende ‘Antiquariaten en tweedehandsboekwinkels in Nederland’. Van mij mag dat ook gewoon de titel worden.

Van Carol Wax is bij H.N. Abrams, New York, een prachtig boek verschenen: The Mezzotint. History and technique. Het boek geeft precies wat de titel belooft: de eerste 168 pagina's een historisch overzicht vanaf de uitvinder van de mezzotint Ludwig von Siegen, Utrecht 1609 tot de fantastische kleurenmezzotinten van hedendaagse Japanners, vervolgens ruim honderd pagina's techniek, waarin alle stadia bij de vervaardiging van mezzotinten uitgebreid aan bod komen, diverse mogelijkheden, speciale effecten, tot aan adviezen voor opslag en zorg toe, inclusief een mondiale lijst van leveranciersadressen voor technische benodigdheden. Het boek telt meer dan 300 illustraties, waarvan 25 in kleur en kost vijftig dollar.

F.W. Kuyper