De Boekenwereld. Jaargang 7

[p. 91]

De bibliotheek van C.H.A. Kruyskamp
Boeken waren zijn trait d'union met deze wereld
Ewoud Sanders

Zelfs zonder boeken is de bibliotheek van dr. C.H.A. Kruyskamp buitengewoon indrukwekkend. Dat wil zeggen: aan de lege boekenkasten in zijn huis aan het Leidse Rapenburg komt geen eind. In vrijwel alle kamers van zijn huis stonden boeken. Ook op zolder en in de meterslange gang die van de voordeur doorloopt naar zijn studeerkamer, helemaal achter in het huis. De kasten in de gang zijn inmiddels uit elkaar gehaald maar de sporen zijn nog duidelijk zichtbaar. ‘Alles bij elkaar ging het om zo'n 700 meter boekenkasten’, vertelt mevrouw Kruyskamp-Salomé. Veilinghouder A.D. Steenkamp heeft een ander indrukwekkend getal: de enorme verhuiswagen moest maar liefst drie keer rijden om de 35.000 banden tellende bibliotheek van Kruyskamp naar het Leidse veilinghuis Burgersdijk & Niermans te vervoeren. In het veilinghuis zelf wisten ze er bijna geen raad mee: de hele veilingzaal, evenals het kantoor, stond tot de nok toe vol.

Dr. C.H.A. Kruyskamp (1911-1990) was van november 1936 tot juni 1976 redakteur van het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT), het grote wetenschappelijke woordenboek waaraan al sinds 1852 wordt gewerkt. In 1939, 28 jaar oud, promoveerde hij in Leiden op De Refreinenbundel van Jan van Doesborch, een dichtwerk uit het begin van de zestiende eeuw. Vanaf 1942 bewerkte hij vier drukken van de Grote Van Dale. Hij was het die Van Dale van een slecht verkopend, verouderd woordenboek maakte tot wat het nu is en bij zijn dood in april 1990 werd Kruyskamp in NRC Handelsblad dan ook geroemd als ‘een van de grootste lexicografen die Nederland heeft bezeten’.

Kruyskamp begon al vroeg met het verzamelen van boeken. In de verzamelbundel Over de omgang met woorden (Zutphen, Nauta BV, 1990), die bij toeval in de week na zijn dood verscheen, schrijft hij: ‘...Van postzegels stapte ik over naar het boek als verzamelobject. Dat moet omstreeks mijn veertiende zijn geweest. Sindsdien heeft de liefde voor het boek mij nooit meer verlaten en ben ik geworden tot wat in het Engels zo treffend een “bookman” wordt genoemd’.

Kruyskamp kocht altijd en overal. Hij was een goede bekende bij de diverse Nederlandse veilinghuizen en bestelde in groten getale uit de catalogi van Nederlandse, Duitse en Engelse antiguariaten. ‘Hij ontving bijna dagelijks boeken over de post’, aldus zijn weduwe. ‘Als er een dag geen boek werd bezorgd was hij eigenlijk een beetje teleurgesteld’. Veilinghouder Steenkamp weet te vertellen dat de PTT op een gegeven moment maar liefst dagelijks een hele postzak bij de residentie van Kruyskamp bezorgde, maar hoewel dit door mevrouw Kruyskamp wordt ontkracht, tekent het de reputatie die Kruyskamp als boekenverzamelaar had.

Kruyskamp had ook een reputatie bij de uitbaters van de boekenstalletjes op de Vismarkt in Leiden. Hans Heestermans, de huidige hoofdredacteur van Van Dale, heeft duidelijke herinneringen aan Kruyskamps strooptochten. ‘Kruyskamp was soms al om kwart voor acht bij die stalletjes aanwezig. Kleine boeken kostten daar vijftig cent, grote boeken een gulden. Ik moest op een gegeven moment afhaken maar hij heeft er heel wat weggesleept’.

Kruyskamp sleepte vooral naslagwerken weg. Wie nu de catalogus van The Kruyskamp Collection doorleest kan niet anders dan onder de indruk raken van de enorme hoeveelheid woordenboeken, biografische woordenboeken en natuurlijk encyclopedieën. Zo beschikte hij over acht verschillende edities van de Brockhaus, over vijf verschillende edities van de Britannica en vier verschillende edities van de Larousse en de Winkler Prins.

Volgens veilinghouder Steenkamp had Kruyskamp ‘oog voor wat er in een oudere fase van de geschiedenis van belang was. Encyclopedieën zijn toch een beetje bevroren werelden - ze geven de stand van zaken van dat moment. Bovendien had Kruyskamp grote belangstelling voor de mens achter de schrijver. Bij de encyclopedieën van Brockhaus had hij een biografie van de uitgever en een geschiedenis van de uitge-

[p. 92]

ver ij. Hij wilde zo compleet mogelijk zijn’. In totaal telde de afdeling ‘Reference works’ bij de veiling 61 nummers - en dat is nog niet alles, want de bibliotheek is zo groot, dat men het bij Burgersdijk & Niermans raadzamer achtte om de verkoop in twee porties te delen. Juni 1991 gaat deel twee onder de hamer.

Voor Kruyskamp had de bibliotheek een praktisch doel. ‘Als redacteur van het Woordenboek der Nederlandsche Taal werkte Kruyskamp thuis’, schrijft Hans Heestermans in het voorwoord van de veilingcatalogus. ‘Hoewel de tocht naar de Universiteitsbibliotheek en het gebouw van het WNT niet ver was, kon hij toch tijd winnen door zelf alle boeken in zijn bezit te hebben. Dus schafte hij geleidelijk de gehele oudere Nederlandse literatuur aan. Van Everaert, via Coster, Crul, Hooft, Huygens, Swaanenburg naar Couperus’.

Overigens ging dit deel van Kruyskamps bibliotheek al in mei 1983 bij Burgersdijk & Niermans onder de hamer. Ook in de jaren daarna bracht Kruyskamp soms per veiling een paar duizend boeken in. Op het hoogtepunt moet zijn bibliotheek dan ook meer dan 45.000 banden hebben geteld. ‘Ik denk dat hij tot de laatste particulieren behoorde die zo'n enorme bibliotheek hebben opgebouwd’, aldus veilinghouder Steenkamp. Zeker is dat The Kruyskamp Collection één van de grootste is die in vele jaren op een veiling is aangeboden.

Kruyskamp was geen echte bibliofiel. ‘Hij was niet bijzonder geïnteresseerd in eerste drukken’, schrijft Heestermans in de veilingcatalogus. ‘Het verheugde hem wel als hij er een kon kopen, maar uiteindelijk was de gebruikswaarde van het werk voor hem van groter gewicht’. Maar toch, toen Kruyskamp in 1977 de bundel Opstellen door vrienden en vakgenoten ('s Gravenhage, Martinus Nijhoff, 1977) kreeg aangeboden, haalde hij volgens Heestermans ‘de folder waarin het verschijnen van het werk werd aangekondigd uit zijn tas en legde het in het leren exemplaar, met de woorden: “Dan pas is een boek compleet”.’ Ook mevrouw Kruyskamp beschrijft hoe haar man met de grootste zorg met zijn boeken omging. ‘Hij pakte ze altijd heel voorzichtig uit de kast. Het was een gunst als ik ze mocht bekijken. En natuurlijk mochten boeken nooit worden uitgeleend.’

Kruyskamps liefde voor zijn boeken blijkt ook uit zijn Aanwijzingen voor de verkoop van mijn bibliotheek, een wilsbeschikking die hij op 13 februari schreef - typisch genoeg achterop het briefpapier van een veilinghuis. ‘Er moet vooral op gelet worden’, aldus Kruyskamp in dit document, ‘dat de afdelingen die bij elkaar horen niet gescheiden worden. Er zijn twee kernen in mijn bibliotheek: de afdeling naslagwerken in de ruimste zin, en de afdeling letterkunde en geschiedenis.’ Verderop schrijft hij over een kleine collectie wetenschappen en kunsten: ‘Het verdient overweging dit rekje met de inhoud als één nummer te veilen. Het kan voor iedere beginnende verzamelaar een onschatbare kern van een bibliotheek vormen.’ Kruyskamp ging zelfs zo ver de nabestaanden een bepaald transportbedrijf aan te raden. ‘Dat zal wel duur zijn, maar [dit bedrijf] heeft veel ervaring in het verhuizen van bibliotheken, en bezit speciale wagentjes voor boekentransport, waarmee plank voor plank overgebracht kan worden.’ Overigens is bij de veiling met al deze wensen rekening gehouden.

Kruyskamp kocht niet alleen heel veel boeken, op de naslagwerken na las hij ze ook. In eerste instantie natuurlijk voor zijn werk voor het Woordenboek der Nederlandsche Taal en voor de Van Dale. Toen Kruyskamp in 1942 de redactie van Van Dale op zich nam, was dit woordenboek sinds 1924 niet meer bijgewerkt. Heestermans schat dat de enorme uitbreiding die Van Dale onderging voor zestig procent afkomstig was uit het WNT en voor veertig procent voortkwam uit de exerpeerwerkzaamheden van Kruyskamp zelf. Een gevolg was dat Kruyskamp later nooit meer voor zijn plezier Nederlands las: of hij ergerde zich aan fouten, of zijn leeswerk wees hem op omissies in Van Dale.

Het ex libris van Kruyskamp: Ante Omnia Silvae: voor alles de bossen. Kruyskamp bezocht in zijn jeugd regelmatig de zogeheten ‘Onzalige bossen’ bij Arnhem. Hij keerde daar jaarlijks een paar keer terug. Mevrouw J. Kruyskamp-Salomé: ‘Alleen daar is hij helemaal gelukkig geweest.’ Een van Kruyskamps lievelingsboeken was De bomen van A. Alberts.

[p. 93]

‘Voor de ontspanning las hij dus Duits, Engels of Frans. Ook bladerde hij graag in tijdschriften uit de vorige eeuw om te weten wat er honderd jaar geleden precies op die dag was gebeurd’, vertelt zijn weduwe. Bovendien las hij graag in zijn collectie erotica - een collectie die op de veiling 110 kavels in beslag nam. Kruyskamp deed een beetje heimelijk over deze verzameling. Heestermans kreeg de boeken slechts één keer te zien - op eigen verzoek. In zijn studeerkamer stonden de boeken weggestopt in een oude bedstede. Overigens werd er in de publicatie rond de veiling juist wel veel aandacht besteed aan dit onderdeel van Kruyskamps bibliotheek. Het veilinghuis zelf koos ervoor om de omslag van de catalogus te illustreren met een houtsnede uit Histoire charmante de l'adolescente Sucre d'Amour (1927) van J.C. Mardrus (richtprijs 4000-5000 gulden). Opmerkelijk genoeg was dit nu juist een van de zeer weinige boeken uit The Kruyskamp Collection die niet werden verkocht.

Kruyskamp las met een potlood in de hand. Talloze van zijn boeken zijn van aantekeningen voorzien. Men vindt ze op losse blaadjes, in de kantlijn en vooral op de schutbladen. Kenmerkend is wat dit betreft Kolonisatie van Europeanen te Suriname (1871) van A. Halberstadt. ‘De platen in deze uitgave zijn ontleend aan P.J. Benoit, Voyage à Suriname, Brux. 1839. Ze zijn gelithografeerd door Madou en Lauters, naar tekeningen van Benoit, en uit cultuurhistorisch oogpunt zeer belangrijk. De tekst is waardeloos. Vgl. het artikel Benoit in de Encyclop. van Ned. W. Indië’, schreef Kruyskamp op het schutblad. Maar daar blijft het niet bij. Onder deze tekst is een strookje geplakt uit catalogus 826 van Gijsbers & Van Loon waaruit blijkt dat het boek op 24 april 1968 voor 200 gulden te koop werd aangeboden. Daaronder een advertentie uit het Leidsch Dagblad van 4 november 1871 waarin het boek van Halberstadt voor vijftien gulden wordt aangeprijsd en daaronder weer twee knipsels uit catalogi: een over het boek van Benoit en de beschrijving van Halberstadts boek in de veilingcatalogus van Van Gendt in november 1980. Richtprijs 1500 gulden maar in potlood schreef Kruyskamp hierbij: ‘heeft f 1800 gulden opgebracht!’ Overigens bracht het bij Burgersdijk & Niermans precies evenveel op - bijna een uitzondering, want heel veel boeken uit de bibliotheek

Dr. C.H.A. Kruyskamp in zijn woning aan het Rapenburg 49 te Leiden, ca. 1978 (foto: Sjoerd Holsbergen).

van Kruyskamp brachten uitzonderlijk veel op.

In dit opzicht heeft Kruyskamp er goed aan gedaan van het verzamelen van postzegels over te stappen op boeken - er bestaan immers talloze voorbeelden van collectioneurs die veel meer in hun boeken investeerden dan hun nabestaanden er voor terugkregen. Overigens had het niet veel gescheeld of de hele bibliotheek van Kruyskamp was in vlammen op gegaan. In 1988 brak er maar liefst tot driemaal toe brand uit: tweemaal in de kapperszaak naast zijn huis en eenmaal in zijn eigen huis. Slechts een klein deel van zijn bibliotheek liep hierbij echter schade op. Deze ervaring zette Kruyskamp er wel toe aan zijn boeken opnieuw te laten taxeren. De expert kon zijn ogen niet geloven: de bibliotheek bleek voor een ‘onwaarschijnlijk laag bedrag’ verzekerd - nog geen tiende van de werkelijke waarde.

Resteert de vraag wat boeken voor Kruyskamp betekenden. ‘Kruyskamp’, zegt Heestermans, ‘was een uitermate solitair mens: afstandelijk, gesloten, altijd met zijn neus in de boeken.

[p. 94]

Echte vrienden had hij niet’. Mevrouw Kruyskamp-Salomé zegt het nog duidelijker: ‘Hij leefde voor de boeken en de taal - voor de woorden. Hij was niet iemand die makkelijk contact maakte. Hij had dat vormelijke - wilde wel anders zijn, maar kon het niet. Boeken waren eigenlijk zijn trait d'union met deze wereld. Hij schiep zijn eigen wereld in zijn studeerkamer’.

In de praktijk was die wereld een behaaglijk fort: bruine velours gordijnen, een salamanderkachel in het midden van zijn studeerkamer en boekenkasten haaks op de muur - om zoveel mogelijk boeken binnen handbereik te hebben. De tijd stond hier stil en wel in de negentiende eeuw. Want daar is mevrouw Kruyskamp-Salomé van overtuigd: ‘Mijn man was gelukkiger geweest in de negentiende eeuw, dat weet ik zeker. Hij had moeite met de moderne tijd en voelde zich niet in deze wereld passen’.

Dat was ook het beeld dat Kruyskamp van zichzelf had. Het eerste boek dat hij aan zijn toekomstige vrouw gaf was Vreemdeling in de wereld (z.j.) van Pär Lagerkvist. Voorin het boek schreef hij op 25 augustus 1951: ‘Voor Jos, van een vreemdeling in deze wereld’.