De Boekenwereld. Jaargang 7

[p. 23]

Boekbesprekingen

‘Beste Sander, Do it now!’ Briefwisseling J. Greshoff-A.A.M. Stols. Deel 1, 1922-1941. Bezorgd door Salma Chen en S.A.J. van Faassen. Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum (Achter het Boek 24), 's-Gravenhage 1990, XXVIII 696 p. ISBN 90-72731-02-6, f 75,-.

Stols (1900-1973) gaf zijn eerste boek, Vondels Aenleidinge ter Nederduitsche dichtkunste, uit in 1922, in 90 exemplaren; het werd nauwelijks opgemerkt. Maar de toen al ruimschoots door de boekkunst gepokte en gemazelde Greshoff (1888-1971) - Zilverdistel, Het jaar der dichters, De Witte Mier, Palladium-zocht onmiddellijk contact met de jonge uitgever en bezorgde hem kort nadien Arthur van Schendels Angiolino en de lente. Het boekje kwam uit in 1923 in 188 exemplaren, waarvan zes op perkament, en was in no time uitverkocht. De naam van Stols als uitgever van literatuur in beperkte luxe edities was in één slag gevestigd, mede dank zij Greshoff. Tot de andere toppers die deze in de beginjaren aandroeg, hoort bijvoorbeeld De afspraak (1925) van A. Roland Holst.

Stols is zich altijd sterk bewust geweest en gebleven van de grote rol die Greshoff als gangmaker en bemiddelaar voor zijn uitgeverij heeft gespeeld; veel belangrijke uitgaven zouden zonder diens hulp zijn fondslijst niet hebben gesierd en met verschillende auteurs zou hij niet of veel later in contact zijn gekomen. Greshoff werd bij zijn handelen gedreven door een mengeling van liefde voor de literatuur en de boekkunst, vriendschap, altruïsme en eigenbelang; in die volgorde.

Toen Stols in 1923 het plan opperde het tijdschrift De Witte Mier uit zijn as te doen herrijzen - de oude Mier was na drie jaargangen onder redactie van Greshoff in 1913 ter ziele gegaan - en zijn vader, directeur van Boosten & Stols in Maastricht, had weten over te halen als drukker en uitgever op te treden, schreef Greshoff, die opnieuw de redactie zou voeren, jubelend: ‘Ik kan je niet zeggen hoe blij ik ben met de uitgave van De Witte Mier. Een van mijn hartewensen is in vervulling gegaan dank zij jou. Je hebt me een grote dienst bewezen.’

Uit de briefwisseling blijkt hoezeer Greshoff de motor achter het tijdschrift was. Stols en Jan van Krimpen - zwager van Greshoff en sinds 1923 bevriend met Stols - hadden zeker hun inbreng, vooral wat de vormgeving betreft, maar Greshoff liet geen twijfel bestaan over zijn bevoegdheden ten aanzien van de inhoud: ‘In de practijk komt het natuurlijk neer op gemeenschappelijk overleg. Maar waar het eventueel nódig mocht zijn, daar gaat mijn opvatting voor.’ Wanneer Van Krimpen hem tracht te beïnvloeden bitst Greshoff: ‘Ik kan mijn eigen broek wel ophalen.’

Met een grote inzet en met inschakeling van zijn vele auteursrelaties heeft Greshoff getracht het tijdschrift aantrekkelijk en belangrijk te maken. Het aantal lezers en de uitstraling bleven echter beperkt. De nieuwe reeks van De Witte Mier, met als ondertitel ‘Maandschrift voor de vrienden van boek en prent’, verscheen van 1924 tot 1926. In het laatste jaar traden Stols en Van Krimpen toe tot de redactie, maar dat heeft niet mogen helpen, het aantal abonnees bleef te gering voor voortzetting.

Alexander (Sander) Stols maakte geen deel uit van de firma Boosten & Stols, maar was er, omdat zijn vader en later ook zijn twee jongere broers de zaken dreven, wel kind aan huis. In 1919 ging hij rechten studeren in in Amsterdam. Nadien zou hij nog slechts met vakanties in Maastricht komen, tot hij er zich - komend vanuit Brussel, waarheen hij in 1927 was verhuisd - in 1932 weer vestigde. Als niet zo erg studerend student had hij ‘vanuit de verte’ tot 1927 grote invloed op de typografische vormgeving van wat verscheen bij Boosten & Stols. Dat betrof niet alleen De Witte Mier, maar ook De Schatkamer, een boekenreeks die B & S uitgaf van 1923 tot 1925. Dank zij Sanders voorspraak mocht Jan Greshoff ook hier zijn uitnemende talenten als redacteur ontplooien. Hij wist Karel van de Woestijnes Zon in den rug, de bundel De dichters van 't Fonteintje, Frans Erens' Litteraire overwegingen en Arthur van Schendels Oude Italiaansche steden voor de reeks te verwerven, naast nog zes andere titels.

De geschiedenis van De Witte Mier en De Schatkamer laat zich, wanneer men brieven en noten combineert, vrijwel compleet reconstrueren uit deze door Salma Chen en Sjoerd van Faassen bezorgde correspondentie. Al is het jammer dat het grootste deel van de brieven van Stols aan Greshoff uit de eerste jaren verloren is gegaan.

De periode van 1927 tot 1932 is arm aan brieven. Beiden woonden toen in Brussel, waarvan enkele jaren vrijwel naast elkaar. Ze zagen elkaar frequent, corresponderen deden ze hoogstens bij afwezigheid van een van beiden.

In de jaren dertig wist Greshoff zich al schrijvende voor kranten en tijdschriften financieel redelijk te redden. Stöls daarentegen maakte nog wel heel wat en vaak fraaie boeken, maar was op steun van familie aangewezen om te kunnen overleven. Tot 1936 kabbelt de correspondentie voort, voor groot uitgeverswerk leende de tijd zich niet. Stols had zelfs het geld niet om Greshoffs Gedichten 1907-1934 te kunnen uitgeven; dat moest hij overlaten aan Boucher.

Maar in 1936 besloot de boekverzamelaar M.B.B. Nijkerk geld te steken in - en hij vermoedde bij voorbaat terecht: te verliezen aan - Ursa Minor, een serie ‘semi-luxe’ boeken onder redactie van Greshoff en typografisch verzorgd door Stols. De brieven over en weer

[p. 24]

volgen elkaar nu weer snel op en vooral Greshoff voelde zich als schatgraver opnieuw in zijn element. Onder meer Atlantische Balladen van Hendrik de Vries, Mephistophelisch van Ter Braak, Fabels met kleurkrijt en Strijd en vlucht op papier van Vestdijk, en Nachtgedaanten van Van Schendel zouden deze serie tot een reeks van hoog niveau maken.

In 1939 vertrok Greshoff naar Zuid-Afrika. Zijn laatste brief in deze bundel dateert van 1 april 1940; Stols zag nog kans een brief van 5 februari 1941 het land uit te krijgen.

‘Het beeld dat uiteindelijk uit dit deel van de correspondentie oprijst, is er een van een vriendschap die voornamelijk bestond uit een gedeelde liefde voor het goedverzorgde boek. Enerzijds was Greshoff van onschatbare waarde voor Stols door zijn vele contacten en ideeën, anderzijds kan de vraag gesteld worden of Greshoff zoveel van zijn bundels had kunnen publiceren bij andere uitgevers dan Stols.’ Aldus de tekstbezorgers. Die hebben de 659 brieven voorzien van een uitvoerig notenapparaat. Voor niet volledig ingewijden zijn vele brieven vanwege allerlei details waarvan men niet op de hoogte kan zijn onbegrijpelijk. Wie zich de moeite getroost in dergelijke gevallen de noten te raadplegen, die de brieftekst vaak vele malen in omvang overtreffen, stuit op een ware Fundgrube. Chen en Van Faassen volstaan niet met de hoogst noodzakelijke toelichtingen, maar hebben uitvoerig speurwerk verricht in verband met iedere genoemde naam, titel en gebeurtenis, en reiken in goede dosering informatie aan wanneer hun zoekwerk met succes is bekroond. Betrekkelijk zelden moeten zij capituleren met een ‘niet geïdentificeerd’.

Een diplomatische uitgave als deze is door zijn aard niet in de eerste plaats gericht op de ‘general reader’. Dat men voortdurend moet switchen van de tekst naar de noten - soms meer dan dertig keer per brief! - valt gezien het karakter van het boek de samenstellers niet euvel te duiden, maar moet hun juist in positieve zin worden aangerekend. Wat een fenomenale documentatie! Het onophoudelijke geblader beu ben ik de noten nu en dan ‘afzonderlijk’ gaan lezen. Heel onderhoudend, soms spannender dan de brieven zelf.

Binnen afzienbare tijd staat ons het afsluitende deel van de correspondentie te wachten, tot 1957. Dat wordt wel aanzienlijk dunner dan het huidige deel met zijn 696 bladzijden, het voorlopige losse register niet meegeteld. Zijn Greshoff en Stols al dit papier en al deze aandacht waard? Ongetwijfeld, althans naar de opvatting van degenen die zijn geïnteresseerd in de Nederlandse literatuur tijdens het interbellum en in de lotgevallen van twee boekenmakers die voor een klein maar niet onbelangrijk deel verantwoordelijk waren voor wat in die periode wel en wat niet werd gepubliceerd.

Een flink deel van de brieven is kort, snel, feitelijk. Toch zijn er ook, vooral naar het einde toe, langere en met persoonlijker inhoud. Greshoff heeft zoals te verwachten veel meer epistolair talent dan Stols. Toch verbaast die soms door losse en verrassende opmerkingen en formuleringen die men niet zo verwachten zou bij een uitgever die de naam heeft nogal stijf en vormelijk te zijn.

Als er iets te wensen overblijft dan is het dat de samenstellers in het definitieve register wat de namen in de noten betreft niet naar bladzijden verwijzen - het is op die manier een langdurig gezoek in de met een kleine letter gedrukte kolommen - maar naar briefnummer plus nootnummer.

Hoeveel Greshoff-brieven, naast die aan Stols, het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum bezit weet ik niet. Stols-brieven liggen er naar mijn ruwe schatting minstens 10.000. Sander Stols had van jongs af aan de gewoonte alles te bewaren. Moeten die brieven allemaal of voor het grootste deel worden uitgegeven? Dat lijkt te veel van het goede. De Fransen hebben er geen gras over laten groeien om de Correspondance 1923-1951 tussen Valery Larbaud en Stols te publiceren (1986, Éditions des Cendres, Paris), niet zo heel lang nadat de bibliotheek van de stad Vichy de brieven verworven had. Het ging hun daarbij natuurlijk vooral om Larbaud. In Nederland is de Stols-correspondentie door de universiteiten - Amsterdam, Groningen, Nijmegen, en wellicht ook andere - ontdekt als onderwerp voor doctoraalscripties. Dat vormt ongetwijfeld de aanzet tot verdere brieven-uitgaven. Stols' bewaarzucht zal hem, zij het als bijprodukt van zijn auteurs, nog beroemd maken!

C. van Dijk

W. Heyting, De catechismi en confessies in de Nederlandse Reformatie tot 1585, Nieuwkoop, De Graaf, 1989 (Bibliotheca Bibliographica Neerlandica Vol. XXVII - 1 & 2). Dl. 1: Tekst, Dl. 2: Afbeeldingen en registers, 413 en 380 blz., ISBN 90-6004-402-9. Prijs f 250,-.

De auteur geeft in dit als dissertatie aan de UvA verdedigde, in een ruim wetenschappelijk kader ingebed werk, een bibliografische inventaris van de Nederlandse protestantse catechismi en confessies vanaf de in 1529 in Antwerpen gedrukte Latijnse vertaling van Luthers Kleiner Katechismus tot de in 1585 in dezelfde stad verschenen uitgave van de lutherse catechismus van Franciscus Alardus. Het jaar 1585 vormt een cesuur in de ontwikkeling van het Nederlandse protestantisme, omdat met de val van Antwerpen in augustus van dat jaar de splitsing van de Nederlanden in de Noordelijke en Zuidelijke definitief werd en het sinds 1585 in het Zuiden afgelopen was met de reformatorische boekproduktie. In het Noorden krijgt de reformatie dan een meer consoliderend karakter.

Door intensief en minutieus rechercheren is de auteur er op bewonderenswaardige wijze in geslaagd een fascinerend panorama voor de lezer te ontvouwen dat uit drie segmenten bestaat: lutherse, calvinistische en radicaal reformatorische teksten. Bij deze laatste categorie gaat het in concreto om anabaptistische geschriften, teksten van de door Hendrik Niclaes gestichte spiritualistische beweging het ‘Huis der Liefde’ en om teksten van de Engelse congregationalisten rond Browne en Harrison, Ten gevolge van het individualistische karakter van deze radicale groeperingen die over het algemeen weinig in een geïnstitutionaliseerde geloofsbeleving zagen, is het

[p. 25]

aantal van hen overgeleverde confessies en catechismi gering: in totaal stelde Heyting hier acht uitgaven vast van vijf teksten. De ‘Appendices’ vermelden een negentigtal titels waarvan vaststaat dat het om onjuiste vermeldingen in de literatuur gaat of die verzamelwerken betreffen. Ook zijn hier verwante publicaties en handschriften uit genoemd tijdvak opgenomen.

Aan de bibliografische lijst, die 146 bladzijden omvat, gaan vijf hoofdstukken vooraf, waarin de auteur de stand van het onderhavige onderzoek belicht, het onderzoeksterrein afbakent, de te beschrijven teksten nader bepaalt, mede in hun historische context, en ten slotte de verbreiding en receptie ervan onderzoekt. Dit laatste hoofdstuk behandelt een van de boeiendste perioden van de Nederlandse (kerk)-geschiedenis, gezien vanuit de invalshoek van de voor de nieuwe religie zo belangrijke produktie en verspreiding van eigen apologetische en didactische gedrukte werken.

De eigenlijke bibliografie omvat 196 uitgaven, waarvan driekwart catechismi. Het door de tijdgenoten vaak aan den lijve ondervonden risico dat men liep als men op het bezit van dergelijke lectuur betrapt werd, is er uiteraard mede debet aan, dat er van menige uitgave slechts één exemplaar behouden is gebleven, dat dan soms ook nog incompleet is (bijv. A 4.5 of A 4.11). Soms is er in het geheel geen exemplaar meer bekend en weten wij van het vroegere bestaan af via de Index van verboden boeken (bijv. A 4.9). En dan is daar nog het Delftse drukje (H. Schinkel, 1566) van een confessie dat in 1896 bij het afbreken van een kerktoren in Boskoop tussen het metselwerk tevoorschijn kwam (B 11.10).

De bibliografische beschrijvingen bestaan uit de gebruikelijke rubrieken: titel, impressum, formaat, collatie, paginering, een opgave van het typografische materiaal, gegevens over de inhoud, vindplaatsen, bibliografische verwijzingen en verdere aantekeningen. Dat er hier en daar een foutje is ingeslopen (het statistisch overzicht op blz. 53-53 in dl. I vermeldt 190 i.p.v. 196 uitgaven, B 15.52 (dl.II, blz. 348) bestaat niet en in het Bijbels Museum te Amsterdam heeft men ook een (fraai!) exemplaar van B 12.22) lijkt in dit soort standaardwerken welhaast onvermijdelijk en zal de auteur zelf waarschijnlijk het meest irriteren.

Op blz. 18-20 licht hij in een interessante uiteenzetting de door hem gevolgde bibliografische methode toe onder vergelijking van andere methoden. Omdat deel II van alle uitgaven die in de hoofdstukken A, B en C aan de orde komen een reproduktie van de titelpagina bevat, heeft de auteur de titels ‘genormaliseerd voor wat betreft de lettertekens, de hoofdletters en de interpunctie’. Op blz. 103 herhaalt Heyting deze aankondiging en deelt hij mee: ‘Het gebruik van hoofdletters is genormaliseerd overeenkomstig de tot 1947 voorgeschreven regels van De Vries en Te Winkel’. Vijf regels daarboven lezen wij: ‘De titel is voor wat betreft de spelling letterlijk (sic!) geciteerd’. Het is natuurlijk een methode, maar om nu in een bibliografie van werken uit de jaren 1529-1585 de titels te ‘normaliseren’ volgens de spellingvoorschriften die in Nederland tussen 1883 en 1947 golden, doet toch wat wonderlijk aan. Ook de Engelse en Duitse titels werden (toch niet volgens De V. en Te W.?) op het gebied van de hoofdletters ‘genormaliseerd’. De hier gevolgde methode waarin ik overigens bibliografisch geen meerwaarde kan ontdekken boven de ‘orthodoxe’ quasi-facsimilebeschrijving zou wellicht minder wonderlijk aandoen, als de titelpaginareproducties naast of onder de bibliografische beschrijvingen zouden zijn afgedrukt en niet in een apart deel. Dan had de lezer/gebruiker zijn corrigerende afbeelding meteen bij de hand en vormde deze reproductie veel meer een eenheid met de beschrijving.

Deze opmerking wil echter allerminst afbreuk doen aan de waarde van dit standaardwerk dat van grote importantie is voor zowel de geschiedenis van het boek als voor de kennis van de (kerkgeschiedenis in Nederland en waarvoor de auteur terecht het judicium ‘cum laude’ oogstte.

G.J. Jaspers