De Boekenwereld. Jaargang 7

[p. 20]

Bij de voorplaat^*
J.F. Heijbroek

‘Goed vijf en veertig jaar geleden zag men op tal van aanplakzuilen, schuttingen en andere gebruikelijke plaatsen voor publiciteit bestemd, een houtsnede van den sierkunstenaar Theo Molkenboer aangeplakt, die wegens het ongewone bijzonder de aandacht trok. Het zal een plaat geweest zijn op formaat 60/45 cm. Zij droeg de sprekende beeltenis van een man in witten werkkiel, met gespannen aandacht op het boek, dat hij met de rol - het instrument waarmede de handvergulder zijn gedachte op den boekband in lijn brengt - versierde. Het scherpe oog, het rustige gelaat, de besliste uitdrukking van wilskracht en kunnen, volkomen zich aanpassend bij den toen reeds gladden schedel, teekenden den noesten werker, die zich tot taak stelde om, wat toen de asschepoester der grafische vakken in ons land was, tot eere te brengen. De boekbinderij te Amsterdam trad naar buiten door het werk van Elias P. van Bommel’.^1. Dit schreef F.L. van der Bom begin februari 1944 naar aanleiding van het overlijden van zijn collega Elias P. van Bommel (1863-1944), die bijna 60 jaar lang een eigen boekbinderij in Amsterdam had. Van zijn vader, D.G. van Bommel, die ook in het vak zat en een klein bedrijfje in de Weteringbuurt had, leerde hij het ambacht.

In september 1886 was Elias P. van Bommel voor zichzelf begonnen: eerst in de Houttuinen en daarna op diverse adressen in de Kerkstraat. In het adresboek van 1889/'90 afficheerde Van Bommel zijn zaak als een Atelier de reliure artistique. Naast opdrachten van particulieren deed hij veel werk voor uitgevers. Zo maakte hij o.a, de door G.W. Dijsselhof (1866-1924) ontworpen banden van Kunst en Samenleving.^2. Deze uitgave van S.L. van Looy is de door Jan Veth bewerkte Nederlandse versie van Walter Crane's Claims of decorative art.

Van Bommel hoopte met degelijk werk steeds meer opdrachten te krijgen en beval regelmatig zijn bedrijf bij gerenommeerde uitgevers aan zoals bij W. Versluys, die o.a. De Nieuwe Gids produceerde.^3. De gestage stroom Nederlandse opdrachten aan Duitse binders probeerde hij een halt toe te roepen. Hij ging er zelfs voor naar Leipzig om zich op de hoogte te stellen. Zijn zoon Henri van Bommel, die een grote technische kennis van het vak en de machinerieën bezat, heeft hem vanaf het begin van de jaren twintig bijgestaan. Na de dood van zijn vader zette hij de zaak voort. In 1974 werd het bedrijf geliquideerd.

Een belangrijk gedeelte van de inventaris van de binderij is behouden gebleven. Zo verwierf de F.G.E. (de organisatie van Fabrikanten van Grafische Eindprodukten; nu opgegaan in het K.V.G.O., het Koninklijk Verbond van Grafische Ondernemingen) de hand- en persstempels, waarvan een deel afkomstig was van een oudere firma, namelijk die van C. Nederveen. In een bewaard gebleven akte (van april 1888) verklaarde dit bedrijf het ‘artistieke gedeelte harer boekbinderij over te dragen aan Boekbinderij Artistique van Elias P. van Bommel’. Het ging om ‘fijne soorten leder en papieren, benevens de fraaie collectie handverguldgereedschap’.^4. Deze zomer zijn de kasten met stempels, handletters en gereedschap in bruikleen gegeven aan het Grafisch Museum te Zutphen. De bedrijfsadministratie e.d. werd na de liquidatie in 1974 over gebracht naar een Haags museum. Daar belandde ook een voorraadje aanplakbiljetten van de binderij van Elias P. van Bommel. Het houtblok, dat 61 bij 84 cm meet, bleef eveneens bewaard.

Het affiche werd ontworpen door Theo H.A.A. Molkenboer (1871-1920)^5., die zijn opleiding had genoten op de Rijksnormaalschool voor Teekenonderwijzers, zich daarna korte tijd bekwaamde in de architectuur bij P.H.J. Cuypers en tenslotte nog een half jaar lessen volgde aan de Amsterdamse Rijksakademie van Beeldende Kunsten. Molkenboer maakte veel portretten, waaronder een bekend geworden beeltenis van P.H.J. Cuypers. Tussen 1894 en 1900 ontwierp hij, naast verschillende boekbanden, enkele affiches, waarvan de meeste in houtsnede. Afdrukken verschenen veelal in diverse kleuren. Zo maakte hij affiches voor de Teekenschool Hendrick de Keijzer, voor de verzeke-

* Ik dank Jan Storm van Leeuwen voor zijn nuttige suggesties en correcties, en Ester Wouthuysen voor haar naspeuringen in de Amsterdamse adresboekjes.

1. Nieuwsblad voor den Boekhandel, 3 februari 1944. Over Elias P. van Bommel zijn enkele artikelen verschenen o.a. in Magnus 17(1926), p. 127-128 en Magnus 27(1936), p. 112-113.

2. F.L. van der Bom, Iets over de boekband in de loop der eeuwen, Amsterdamse Grafische School 1932.

3. Brief van E.P. van Bommel aan W. Versluys, d.d. 25 september 1892, Archief W. Versluys, Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, 's-Gravenhage.

4. Bij de knipsels over E.P. van Bommel, Bibliotheek van de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels. Zie ook J. Storm van Leeuwen, 75 Jaar bindkunst in Nederland en Boekband-verguldmateriaal van de FGE, verkregen bij de liquidatie van boekbinderij Elias P. van Bommel, Amsterdam 1984.

5. Zie W.F.G. [ouwe], ‘Th. Molkenboer en zijn kunst-in-reklame’, De Bedrijfsreclame, serie IV, april 1918, nr. 2, p. 144-148. Molkenboer ontwierp ook boekbanden en schreef daar o.a. over in ‘De Philosophie van den Boekband’ in Maandblad van het Teekenonderwijs 13 (1986), nr. 6. p. 49-51.
Zie verder E. Braches, Het boek als Nieuwe Kunst 1892-1903. Een studie in Art Nouveau, Amsterdam 1973, passim.

[p. 21]

Th.H.A.A. Molkenboer, Affiche voor Boekbinderij Elias P. van Bommel, 1897. Houtsnede, 85 × 61 cm. Rijksprentenkabinet, Amsterdam.

[p. 22]

ringsmaatschappij Providentia, voor de Papierstuc-fabriek (voorheen Bennewitz) en het alom geprezen biljet voor Boekbinderij Elias P. van Bommel.

Op dit affiche, dat in verschillende kleuren is gedrukt en dat Van Bommel als een soort beeldmerk gebruikte^6., is de oprichter en tevens eigenaar van het bedrijf afgebeeld, terwijl hij aan het vergulden is. We zien hoe de binder, gezeten aan een werktafel, in zijn rechterhand een rolstempel houdt. De steel ervan drukt hij tegen zijn rechterschouder om zo meer kracht te kunnen zetten en beter richting te geven. Links op tafel ligt een fileet (een instrument waarmee wiegend moet worden afgedrukt; het wordt meestal gebruikt voor het aanbrengen van versieringen op de ronding van de rug) met vermoedelijk een stippelpatroon. De afbeelding van boekbinder Van Bommel is waarschijnlijk om der wille van de stilering niet echt realistisch. Zo is de positie van de vergulder ten opzichte van de tafel ongewoon. Om goed te kunnen stempelen schuift men zijn benen onder het tafelblad. Om het boek op de rug te kunnen stempelen moet het met de rug naar de binder gedraaid worden, óf, als de binder dwars over de rug wil stempelen, dient het eigenlijk in een pers gezet te worden en met de voorsnede naar onderen en de rug naar boven op tafel gezet te worden. De stempelaar zal dan niet zitten, maar eerder staan. Wanneer hij hier bezig is een lijn of een sierrandje langs de kneep te drukken, dan staat het rolstempel op de afbeelding in een verkeerd perspectief.

Ondanks de misschien niet geheel correcte weergave van de vergulder was het aanplakbiljet van Elias P. van Bommel een groot succes. In één van de vroegste overzichtsartikelen van de Nederlandse affiches beschrijft M.D. Henkel, conservator bij het Rijksmuseum, het als één der beste die tot dan toe in ons land gemaakt zijn: ‘Hoe natuurlijk en eenvoudig is het geheel, hoe goed is deze over zijn werk gebogen en daarin verdiepte boekbinder getroffen. En wat een duidelijke belettering...’^7.

Een variant op het affiche, nu gebruikt als advertentie in het tijdschrift Het huis oud & nieuw.

6. Met enigszins gewijzigde tekst verscheen dit beeldmerk o.a. in enkele afleveringen van Het huis oud & nieuw.

7. M.D. Henkel, ‘Dasholländische Plakat’, Das Plakat. Mitteilungen des Vereins der Plakatfreunde e.v. 5(1914), p. 118-120. Zie verder D. Dooijes en P. Brattinga, A history of the Dutch poster 1890-1960, Amsterdam 1968, p. 25 en M. Franciscono, The modern Dutch poster 1890-1940, Cambridge (Mass.) / London 1987, p. 11.