De Boekenwereld. Jaargang 7

[p. 8]

De ‘belabbering’ van het boekbedrijf. De Leidse Officina Raphelengiana, 1586-1619
P.G. Hoftijzer

Het ontstaan van het ‘Hollandse wonder’, die verbazingwekkende opbloei van de Noordnederlandse drukkerij, uitgeverij en boekhandel sedert het einde van de zestiende eeuw, is in weinig steden zo goed waar te nemen als in Leiden. Hoewel de eerste drukker zich reeds in 1483 te Leiden had gevestigd, was, in tegenstelling met steden als Haarlem en Amsterdam, van enige ontplooiing van het boekbedrijf gedurende de jaren daarna slechts in geringe mate sprake geweest. In het laatste kwart van de zestiende eeuw evenwel werden bijna net zoveel drukkerijen opgericht als gedurende de gehele eeuw daarvoor en naast deze bedrijven vestigden zich ook tal van nieuwe boekverkopers in de stad. Het was het begin van een periode van ongeremde groei, waardoor Leiden weldra na Amsterdam de tweede plaats op het gebied van uitgeverij en boekhandel zou gaan innemen.

De belangrijkste oorzaak van deze plotselinge bedrijvigheid was de stichting in 1575 van de Leidse Academie, de eerste universiteit van de Noordelijke Nederlanden. Door haar moderne, op humanistische leest geschoeide onderwijsprogramma trok deze jonge hogeschool spoedig geleerden en studenten aan uit heel Europa, op hun schreden gevolgd door drukkers en boekverkopers, want de vraag naar het gedrukte woord nam evenredig toe. Maar ook andere factoren waren van invloed op de voorspoedige ontwikkeling van het Leidse boekbedrijf. Omstreeks 1600 maakte de stad een geweldige bevolkingsgroei door, vooral door de komst van immigranten en vluchtelingen uit de Zuidelijke Nederlanden. Velen van hen waren in het Zuiden reeds in de uitgeverij en boekhandel werkzaam geweest en hun kennis en ervaring kwam in de nieuwe ondernemingen bijgevolg zeer van pas.^1. Voorts profiteerde de boeknering in Leiden van de snel toenemende welvaart als gevolg van de wederopbloei van de lakennijverheid, veruit de grootste bedrijfstak van de stad.

Binnen korte tijd was zo aan een aantal doorslaggevende voorwaarden voor de ontwikkeling van het Leidse boekbedrijf voldaan. Naast voldoende aanbod van kopij, vooral vanuit de universitaire gemeenschap, waren er goede afzetmogelijkheden, zowel aan de sterk toegenomen lokale bevolking met haar bovenlaag van hoogleraren, studenten en ontwikkelde burgerij, als elders in den lande èn in het buitenland, want de Leidse wetenschappelijke uitgaven waren bijna zonder uitzondering gesteld in het Latijn, de nog onbetwiste voertaal van de geleerde wereld. Aan ervaren arbeidskrachten was evenmin gebrek, terwijl door de economische groei voldoende kapitaal ter beschikking stond om de boeknering, een bedrijfstak met een traag rendement, te financieren.

1. Zie J.G.C.A. Briels, Zuidnederlandse boekdrukkers en boekverkopers in de Nederlanden omstreeks 1570-1630, Nieuwkoop 1974, p. 83-111.

Het Plantijnse Huis te Leiden

Zo er één bedrijf is geweest dat de aanzet heeft gegeven tot de snelle ontplooiing van de uitgeverij en boekhandel in Leiden, dan is het wel de vestiging van het beroemde Plantijnse huis. In 1583 was Christoffel Plantijn uit Antwerpen naar Leiden gekomen als opvolger van de door een faillissement getroffen academiedrukker Carel Silvius. Over de achtergronden van Plantijns komst, en ook over die van zijn terugkeer naar Antwerpen twee jaar later, is veel gespeculeerd; zo is verondersteld dat de Leidse vestiging een soort ‘reservebedrijf’ was, voor het geval het met de hoofdvestiging in Antwerpen mis zou lopen.^2. Hoe het ook zij, vast staat dat Plantijn gedurende zijn korte Leidse verblijf een grote bedrijvigheid aan de dag heeft gelegd. Vanuit zijn drukkerij werd een gestage stroom publicaties de wereld ingezonden, in totaal bijna honderd uitgaven, voornamelijk bestaande uit wetenschappelijke verhandelingen, uitgaven van de klassieken en humanistische werken. Na Plantijns vertrek werd de leiding van het Leidse filiaal overgenomen door zijn schoonzoon, Franciscus Raphelengius sr., aanvankelijk bijgestaan en na zijn dood in 1597 opgevolgd door zijn zonen Christoffel, Frans jr. en Joost.

Er is reeds het nodige geschreven over de voortzetting van het Plantijnse huis te Leiden door de Raphelengii tot het jaar 1619, toen de

2. Zie E. van Gulik, ‘De Officina Plantiniana te Leiden (1583-1619)’, in: idem & H.D.L. Vervliet, Een gedenksteen voor Plantijn en Van Raphelingen te Leiden waarin opgenomen de Catalogus librorum residuorum tabernae Raphelengianae, Leiden 1965, p. 10 en L. Voet, The Golden Compasses. A History and Evaluation of the Printing and Publishing Activities of the Officina Plantiniana at Antwerp, 2 dln., Amsterdam etc. 1969-72, I, p. 105-113, die eveneens spreekt van een ‘reserve press’ (p. 108). Voor een recent overzich van Plantijns Leidse periode zie ook de door R. Breugelmans samengestelde catalogus van de in 1989 ter gelegenheid van de herdenking van Plantijns sterfjaar in de Leidse universiteitsbibliotheek gehouden tentoonstelling Christoffel Plantijn in Leiden (1583-1585).

[p. 9]

Schaatsenrijdende studenten op het Rapenburg voor het Academiegebouw, met het winkeltje van de academiedrukker op de binnenplaats. Tekening uit het Album amicorum van Johannes van Aemstel van Mynden, ca. 1600 (Koninklijke Bibliotheek, 's-Gravenhage).

zaak werd opgeheven. Daarbij is vooral de nauwe relatie tussen het bedrijf en het universitaire milieu aan de orde gekomen.^3. In deze bijdrage zal wat nader worden ingegaan op het economische reilen en zeilen van de onderneming. De aandacht is daarbij gericht op de drukkers-, uitgevers- en boekhandelsactiviteiten van de Raphelengii. Het veilingwezen, de zo belangrijke vierde zuil van het Leidse boekbedrijf in de zeventiende eeuw, kan buiten beschouwing blijven, omdat voor zover bekend de Raphelengii zich niet met het veilen zelf hebben ingelaten.^4. Aan de lettergieterij, met name die van de oosterse lettertypen, is in het recente verleden elders aandacht besteed. Men kan zich ook afvragen of dit onderdeel in commercieel opzicht voor het bedrijf van grote betekenis is geweest, want de Raphelengii waren bijzonder zuinig op hun typografische erfgoed.^5. De bronnen voor een studie naar de Raphelengii zijn overigens in ruimer mate voorhanden dan voor andere Leidse drukkers en boekverkopers uit deze periode. Weliswaar is het archief van de Leidse vestiging in tegenstelling tot dat van het Antwerpse moederbedrijf niet bewaard gebleven, maar daar staat tegenover dat een deel van de correspondentie van de Raphelengii met onder anderen de Moretussen, Plantijns opvolgers in Antwerpen, is behouden. Op basis van deze brieven, het fonds en aanvullende archivalische gegevens is dan ook een veel breder opgezette studie van de werkzaamheid der Rapehelengii mogelijk dan hier kan worden geboden.^6.

3. Zie, naast de in noot 2 genoemde literatuur: L. Voet, ‘Het Plantijnse Huis te Leiden. De bedrijvigheid van het drukkersgeslacht Raphelengius en zijn betrekking met Antwerpen’, Bijdragen en Mededelingen van het Historisch Genootschap 75 (1961), p. 10-36; idem, The Golden Compasses, I, p. 169-178; E. van Gulik, ‘Drukkers en geleerden - De Leidse Officina Plantiniana (1583-1619)’, in: Th.H. Lunsingh Scheurleer & G.H.M. Posthumus Meyjes (eds.), Leiden University in the Seventeenth Century. An Exchange of Learning, Leiden 1975, p. 367-393; R. Breugelmans, ‘Twee veilingen van boeken uit het bezit der Raphelengii’, in: F. de Nave (ed.), Liber amicorum Leon Voet, Antwerpen 1985, p. 39-47.

4. Christoffel Raphelengius drukte wel de catalogus van de bibliotheek van de rijke koopman Daniël van der Meulen, die in 1600 werd geveild door Louis Elzevier, en mogelijk ook die van de humanist Dirk Canter; vgl. B. van Selm, ‘Een menighte treffelijcke boecken.’ Nederlandse boekhandelscatalogi in het begin van de zeventiende eeuw, Utrecht 1987, p. 22-24 en 78.

5. De aanwezige stempels en matrijzen lijken alleen voor eigen gebruik of ten dienste van het Antwerpse moederbedrijf te zijn aangewend. Wel werd in het pand aan de Breestraat een omvangrijke lettergieterij gedreven door vader en zoon Thomas de Vechter; zie Briels, Zuidnederlandse boekdrukkers (noot 1), p. 480-492. Voor een overzicht van de oosterse typografie van de Raphelengii, in het bijzonder de Arabische letters, zie F. de Nave (ed.), Philologia Arabica. Arabische studiën en drukken in de Nederlanden in de 16de en 17de eeuw. Catalogus tentoonstelling Museum Plantin-Moretus, 25 oktober - 21 december, Antwerpen 1986.

6. Een deel van de briefwisseling tussen de Raphelengii en de Moretussen is bewaard gebleven in het Museum Plantijn-Moretus te Antwerpen (Plantijn Archief, inv. nr. 92). Een uitgave hiervan wordt momenteel voorbereid door de auteur in samenwerking met dr. C.L. Heesakkers. De brieven van de Raphelengii aan Abraham Ortelius en Jacob Colius, vroeger in het bezit van de Nederlandse Kerk te Londen, zijn gepubliceerd door J.H. Hessels: Abrahami Ortelli (geographi Antverpiensis) et virorum eruditorum ad eundem et ad Jacobum Colium Ortelianum (Abrahami Ortelii sororis filium) Epistulae, Cambridge 1887. Andere brieven zijn te vinden in verschillende collecties, waaronder de Leidse Universiteitsbibliotheek.

Een geleerde uitgeverij

De Leidse Officina Plantiniana, zoals de Raphe-

[p. 10]

Portret door een onbekende schilder van Franciscus Raphelengius sr. op 58-jarige leeftijd (Universiteitsbibliotheek, Leiden).

lengii ook na het vertrek van Plantijn de onderneming eerbiedig bleven noemen, was een uitzonderlijk bedrijf. De drukkerij en lettergieterij, gehuisvest in een ruim pand aan de Breestraat, waren zonder twijfel de grootste en best geoutilleerde van dat moment in de Noordelijke Nederlanden; met toestemming van de universiteit werd bovendien nog een boekwinkel gedreven op de binnenplaats van de Academie. Volgens een inventaris die na de dood van Plantijn werd opgemaakt, beschikte de Leidse vestiging over vier persen, een voorraad gegoten letters van ruim 4000 pond, alsmede een grote hoeveelheid stempels en matrijzen. Voorts waren er aanzienlijke voorraden papier en boeken en een verzameling houtblokken en koperen platen voor de illustraties. De totale waarde van het bezit werd geschat op zo'n 15.000 gulden.^7.

Niet alleen de materiële omstandigheden van de onderneming waren indrukwekkend. Franciscus Raphelengius (ofwel Frans van Ravelingen - hij was geboortig uit het huidige Frans Vlaanderen), die voor zijn komst naar Leiden meer dan twintig jaar bij Plantijn in dienst was geweest, was behalve een ervaren uitgever en boekverkoper ook een vermaard oriëntalist. Nog in hetzelfde jaar van zijn aanstelling tot Leids academiedrukker (1586) zou hij worden benoemd tot hoogleraar in de Hebreeuwse taal. Zijn zoons, opgevoed volgens de humanistische idealen van de zestiende eeuw, waren evenzeer thuis in het geleerde milieu te Leiden. Frans jr. was in 1589 samen met Lipsius de bezorger van een editie van de treurspelen van Seneca, terwijl Joost faam genoot als arts en botanicus. Zo leek de Officina Plantiniana in Leiden uitstekend toegerust om ook na het vertrek van Plantijn de traditie van een geleerde uitgeverij en boekhandel voort te zetten.

De uitgavenproduktie van de Raphelengii is zonder meer imposant: op basis van een tot dusverre beperkte reconstructie omvat het fonds,

Anoniem portret van Justus Lipsius, waarschijnlijk geschilderd na diens vertrek uit Leiden in 1591 (Universiteitsbibliotheek, Leiden).

7. Vgl. Voet, The Golden Compasses (noot 2), I, p. 166, noot 4.

[p. 11]

Titelpagina van een illustratie uit Simon Stevin, De weeghdaet, 1586. Op de titelpagina een vignet met het motto van Stevin: ‘Wonder en is gheen wonder’.

inclusief allerlei gelegenheidsdrukwerk en herdrukken, circa 800 publicaties. Het grootste en kwalitatief beste deel van deze produktie valt in de periode 1586-1600, toen het bedrijf onder leiding stond van Franciscus sr. en Christoffel. In 1593, het topjaar van de produktie, verschenen meer dan 70 uitgaven, van lijvige boeken tot enkelbladige theses en disputaties. De laatste uitgave kwam in 1618 van de pers: een uitgebreide herdruk van het Ciuydt-boeck van Dodonaeus, verlucht met zo'n 1400 botanische prenten.

Was de commerciële basis van de Antwerpse vestiging rond 1600 de druk van katholieke kerk- en gebedenboeken, de dobber waar het Leidse bedrijf op dreef, was de uitgave van uitstekend verzorgde edities van de klassieke auteurs en van het werk van grote humanisten als Justus Lipsius. Sommige van deze uitgaven waren eerder bij Plantijn verschenen, zoals de door Lipsius bezorgde Tacitus-editie, waarvan tot 1600 zes herdrukken zouden verschijnen. Onder de succesvolle nieuwe uitgaven was de door Petrus Colvius bezorgde Apuleius-editie van 1588, die tot 1610 nog driemaal zou worden heruitgegeven. Herdruk op herdruk verscheen ook van Lipsius' befaamde De Constantia, eveneens een oorspronkelijke Plantijn-uitgave (1584). Dat echter ook strict wetenschappelijke publicaties lucratief konden zijn, bewijzen de regelmatige herdrukken van werken als de Hebreeuwse grammatica van Petrus Martinius of de medische tractaten van Johannes Heurnius. Het waren bestsellers die de uitgave van boeken met een meer onzeker rendement mogelijk maakten.

De Raphelengii hadden trouwens uitgesproken opvattingen over de aard van hun bedrijf. In 1590, kort na de dood van Plantijn, schreef Frans jr. aan zijn oom Jan Moretus die de leiding van het Antwerpse filiaal van zijn schoonvader had overgenomen, dat zij zich bewust wilden beperken tot de ‘aucteurs bonarum literarum’; controversiële uitgaven op politiek of godsdienstig gebied, evenals grootscheepse, riskante projecten zouden daarentegen zoveel mogelijk worden vermeden.^8.

8. ‘Quant à nous, nous nous contentenons des aucteurs bonarum literarum, comme nous imprimons maintenant le texte de Suetone...’; brief d.d. 17-11-1590 (Arch. Plant. 92, f. 85; vgl. Voet, The Golden Compasses (noot 2), I, p. 175). Wat betreft de godsdienst vormt Christoffel, evenals zijn vader maar in tegenstelling tot zijn broers een overtuigd Calvinist, een uitzondering; hij publiceerde enkele uitgesproken anti-katholieke werken; vgl. Voet, ‘Het Plantijnse Huis’ (noot 3), p. 21.

[p. 12]

Aanvankelijk verschenen veel Raphelengius-uitgaven tevens met een Antwerps adres teneinde de verkoop in het Zuiden te bevorderen.^9. Hoewel na de dood van Plantijn aan deze nauwe vorm van samenwerking een einde kwam, bleef een hechte band tussen de Leidse en Antwerpse firma bestaan. Zo hielden de Raphelengii en de Moretussen elkaar ervan op de hoogte hoeveel exemplaren zij van hun uitgaven nog in voorraad hadden en welke nieuwe boeken zij op stapel hadden staan^10.; ook werkten zij zo nu en dan samen in het herdrukken van eerdere uitgaven, waarbij het oude bezit aan houtblokken en koperen platen voor de illustraties goed van pas kwam.^11. Vanuit Antwerpen werd zelfs papier geleverd omdat het aan de aanvoer en kwaliteit in de Republiek nogal eens schortte.^12.

9. Vrijwel alle boeken met een Antwerps/Leids adres uit de periode 1586-89 zijn gedrukt in Leiden; zie L. Voet & J. Voet-Grisolle, The Plantin Press (1555-1589). A Bibliography of the Works Printed and Published by Christopher Plantin at Antwerp and Leiden, 6 dln., Amsterdam 1980-83, passim. Een zeldzame uitzondering lijkt te zijn de editie van Seneca's Decem Tragoediae uit 1589 (Plantin Press, nr. 2199).

10. Zo schreef Christoffel Raphelengius op 1 juni 1598 aan Balthasar Moretus: ‘aengaende met het drucken van Lipsij Amphitheatrum ofte Saturnalia, daer en sal ons geen schade mede geschieden, alsoo wy er geen meer hebben, nochte dochte[n] te drucken. Van de Critica hebben wy niet veel meer in 8^o, doch soude wel willen datter noch niet aen vreemde van vermaent en wierd opdat de onse niet onvercocht en bleven’; Arch. Plant. 92, f. 47.

11. Op 17 november 1590 schreef Frans jr. aan zijn oom Jan Moretus: ‘Pour venir au poinct principal du train que debvons tenir d'ores en avant, [je] trouve bon et plus que raisonable de ne faire concurrences d'impressions, et [je] vous promets de n'imprimer rien que ne le vous feray sgavoir devant, vous priant que me faciez le mesme’; Arch. Plant. 92, f. 85. Tot de gezamenlijke ondernemingen na de dood van Plantijn behoren de uitgave van de herdruk van Sambucus' Icones medicorum in 1603 (vgl. Plantin Press, nr. 2175, noot, en een brief van Frans jr. d.d. 25-1-1602, Arch. Plant. 92, f. 129) en het Cruydtboeck van Dodonaeus in 1608 en 1618 (zie M. Sabbe, ‘Een en ander over Dodoens’ Cruydtboeck-uitgaven van 1608 en 1618 en de Van Ravelingens', De Gulden Passer, N.R. 15 [1937], p. 89-106).

12. Zie Voet, ‘Het Plantijnse Huis’ (noot 3), p. 29.

Academiedrukkers

Een belangrijk onderdeel van de activiteiten van Franciscus sr. en Christoffel Raphelengius was het ambt van drukker van de universiteit. In theorie moest de academiedrukker alles drukken wat de professoren, senaat en curatoren bij hem wensten uit te geven.^13. Hiertoe behoorde in eerste instantie het gelegenheidsdrukwerk vanwege de universiteit, zoals collegeroosters, of de ‘ordonnantie aengaende 't promoveren’ die in 1593 in een oplage van 525 exemplaren werd gedrukt.^14. Daarnaast verzorgden de Raphelengii de uitgave van lofredes van hoogleraren op heugelijke gebeurtenissen, zoals in 1592 de opening van het Staten College.^15. Ook de eerste catalogus van de universiteitsbibliotheek kwam in 1595 van hun persen.^16.

Een andere taak van de Raphelengii als academiedrukkers was de druk van theses en disputaties, al is het moeilijk te achterhalen hoe groot het aandeel van deze doorgaans enkelbladige uitgaven in hun totale produktie is geweest daar veel van dit drukwerk verloren is gegaan. Een voorlopige inventaris tot 1600 levert zo'n 150 titels op, waarbij de gebruikelijke lofdichten op jonge doctoren nog buiten beschouwing zijn gelaten. De oplage van deze door de universiteit bekostigde ‘proefschriften’ werd in 1591 vastgesteld op 125 exemplaren, de drukkosten op 36 stuivers.^17. Naast het salaris van de academiedrukker van 200 gulden - een hoogleraar ontving jaarlijks gemiddeld 400 gulden - was dit een aantrekkelijke en regelmatige bron van inkomsten.

Een van de vignetten van de Raphelengii, oorspronkelijk afkomstig van Plantijn.

De overvloed aan ander drukwerk in de drukkerij - in 1598 schreef Christoffel naar Antwerpen dat hij genoeg te drukken had, ‘al druckte ick met ses perssen’^18. - deed de Raphelengii echter besluiten de druk van theses geleidelijk af te stoten. Hun plaats werd ingenomen door andere Leidse drukkers.^19.

Nauw verbonden met het academiedrukkerschap was de uitgave van publicaties van Leidse hoogleraren. De universiteit was in sommige gevallen bereid hiervoor eveneens financiële ondersteuning te verlenen. Toen de curatoren door toeval in het bezit waren gekomen van het manuscript van de verzameling antieke inscripties van de Bruggenaar Martinus Smetius (overl. 1578), kwamen zij in 1587 met Raphelengius overeen dat hij er een door Lipsius bezorgde, quasi-facsimile editie van zou uitgeven. Hiertoe werd een forse subsidie van 500 gulden verstrekt, op voorwaarde dat Raphelengius 30 present-exemplaren, waarvan 20 op ‘coninclyc papier’, aan de universiteit zou leveren.^20.

Beperking van hun uitgeversrisico was tevens een belangrijk uitgangspunt van de Raphelengii in het directe contact met Leidse geleerden. Zo kwam Frans sr. in 1586 met de rechtsgeleerde Hugo Donellus overeen een heruitgave te verzorgen van een verzameling eerder bij Plantijn verschenen commentaren op het Corpus iuris. Volgens het bewaard gebleven contract zou Donellus de helft van de kosten van de oplage van 800 exemplaren dragen in ruil voor de helft van de opbrengst.^21. Hoewel dit een tamelijk gebrui-

13. Over de Leidse academiedrukkers zie P.A. Tiele, ‘Les Premiers imprimeurs de l'université de Leide’, Le Bibliophile Belge 4 (1869), p. 83-87, 112-119, 141-145, 157-160, en P.C. Molhuysen, ‘De academie-drukkers’, in: Pallas Leidensis MCMXXV, Leiden 1925, p. 307-322. De voorwaarden van het academiedrukkerschap werden in 1597 vastgelegd bij de opvolging van Franciscus sr. door zijn zoon Christoffel; zie P.C. Molhuysen, Bronnen tot de geschiedenis der Leidsche Universiteit, I, Leiden 1913, p. 103-104.

14. Voor de druk van twee collegeroosters, de zogenaamde Indices lectionum, in 1592 en 1593 ineen oplage van elk 100 exemplaren ontving Raphelengius 2 gulden en 10 stuivers, voor de druk van het promotiereglement 6 gulden en 10 stuivers; zie H.J. Witkam, De dagelijkse zaken van de Leidse universiteit van 1581 tot 1596 (DZ), 11 dln., Leiden 1969-1974, I, nr. 1061.

15. Op 8 februari 1594 ontving Raphelengius sr. in totaal 130 gulden en 12 stuivers voor de druk van verscheidene publicaties over de opening van het Staten College, waaronder 500 exemplaren van Jan van Houts Inneleydinge ende aenvang vant Collegie der Theologien... à raison van 44 gulden en 16 stuivers; Witkam, DZ, VI-2, nr. 3083; voor andere betalingen ibid., I, nr. 1061 en VI-2, nr. 3061.

16. Petrus Bertius (ed.), Nomenclator autorum omnium, quorum libri... exstant in bibliotheca Academiae Lugduno-Batavae. De drukkosten van de 625 exemplaren bedroegen 62 gulden en 15 stuivers; Witkam, DZ (noot 14), I, nr. 5014.

17. Zie de betaling die Raphelengius op 9 februari 1591 verzocht voor de druk van zeven theologische theses; Witkam, DZ (noot 14), V, nr. 1327, en IV, nr. 954.

18. Christoffel Raphelengius aan zijn neef Balthasar Moretus d.d. 1-6-1598; Arch. Plant. 92, f. 47.

19. Vooral Jan Jacobsz. Paedts en Thomas Basson; over hen zie Briels, Zuidnederlandse boekdrukkers (noot 1), p. 380-382 en J.A. van Dorsten, Thomas Basson 1555-1613. English Printer at Leiden, Leiden 1961, aangevuld door een artikel met dezelfde titel in Quaerendo 15 (1985), p. 195-224.

20. Martinus Smetius, Inscriptionum antiquarum quas passim per Europam, liber (1588). Raphelengius ontving ook een bijdrage voor het laten vervaardigen van de titelprent; Witkam, DZ (noot 14), I, nrs. 116, 133, 4121, en Van Gulik, ‘Drukkers en geleerden’ (noot 3), p. 376-377. De voor de universiteit bestemde exemplaren werden gebonden door Louis Elzevier.

21. De totale kosten van deze uitgave in folio bedroegen 1048 gulden; voor een transcriptie van de tekst van de notarieel vastgelegde overeenkomst met nadere bepalingen over de verkoop van het boek, zie Witkam, DZ (noot 14), V, nr. 1321. Voor een dergelijk contract tussen Plantijn en de staatsman Elbertus Leoninus betreffende de uitgave van diens Centuria consiliorum (1584), zie Plantin Press, nr. 1518, noot 3. De moeizame afwikkeling van deze laatste overeenkomst komt in de correspondentie tussen Raphelengii en de Moretussen herhaaldelijk ter sprake.

[p. 13]

Titelpagina van Hugo Donellus, Commentaxii ad Codicis Iustiniani partes... (Universiteitsbibliotheek, Leiden).

kelijke constructie was, trachtten de Leidse professoren zich hier toch tegen te verzetten. De Leidse hoogleraar Everard Bronckhorst, die zelf ook enkele boeken bij Raphelengius publiceerde, noteerde in 1590 met kennelijke verontwaardiging in zijn dagboek dat Raphelengius een collega-hoogleraar had ‘gedwongen’ 100 exemplaren af te nemen van diens nog te verschijnen boek als tegemoetkoming in de kosten.^22.

De plotselinge dood van Christoffel Raphelengius in 1600 betekende een omslag in de drukkerij en uitgeverij. Frans jr., die waarschijnlijk vanwege zijn katholieke geloof niet tot zijn broers opvolger als academiedrukker werd benoemd, achtte zichzelf weinig geschikt voor de zware taak de uitgeverij en boekhandel voort te zetten.^23. In 1602 maakte hij in verschillende brieven aan zijn neef Jan Moretus jr. gewag van zijn voornemen uit de ‘belabberinge van de druckerij’ te scheiden, al beloofde hij het bedrijf niet te zullen verkwanselen:

Letterproef van de Arabische letters van de Raphelengii uit 1595 (Universiteitsbibliotheek, Leiden).

‘Ik segge u met der waerheyt, als ikker uyt scheyden soude, al wieste ik van vremde lieden ieners van vijfhondert guldens voorseker te krijgen, ik soudet u liever laeten voor de vier, dan dat ik iemanden oorsaek geven soude om ons te braveeren.’^24.

Een zeker herstel trad op toen zijn broer Joost na een lang verblijf in het buitenland naar Leiden terugkeerde. Toch hebben de uitgeversactiviteiten van beide broers na 1600 een duidelijk ander karakter. De regelmatige produktie van succesvolle herdrukken uit het fonds stelde hen in staat zich te concentreren op de druk van bijzondere uitgaven, zoals liedboeken van Cornelis Schuyt (1611) en Sweelinck (1612), de Arabische grammatica van Thomas Erpenius (1613) en door hen zelf vermeerderde edities van de botanische werken van Clusius (1605) en Dodonaeus (1608, 1618). Ook publiceerden zijn in 1613 het onuitgegeven levenswerk van hun vader, het Lexicon Arabico-Latinum.^25.

22. Het betrof Carolus Gallus' Clavis prophetica nova Apocalypseoos Ioannis (1592); Everardus Bronchorstius, Diarium sive adversaria omnium quae gesta sunt in Academia Leydensi (1591-1627) (ed. J.C. van Slee),'s-Gravenhage 1898, p. 32, d.d. 252-1590. Zelfsloot Bronckhorst in 1594 een overeenkomst met Raphelengius om 100 exemplaren van zijn eigen Centuriae duae legum enantiofanoon (1595) met auteurskorting te kopen; ibid., p. 81. Over de relatie tussen auteur en uitgever in deze periode zie uitgebreid Voet, The Golden Compasses (noot 2), II, p. 279-302.

23. Op 25 januari 1601, kort na de dood van Christoffel, schreef Frans jr. aan zijn oom Jan Moretus: ‘Outre le regret très juste qui me touche le coeur pour la perte que j'ay faict de mon bon frère, je sens encore grandissime ennuy puis qu'il me faut rentrer en une charge à la quelle je me sens de jour en jour moins idoine, principalement au commencement. Mais je m'esforceray avecq l'aide de Dieu de continuer le train de la boutique et imprimerie, et principalement la bonne amitié et correspondence avecq vous et touts les amis’; Arch. Plant. 92, f. 109.

24. Brieven van 12 mei en 16 november 1602; Arch. Plant. 92, ff. 147 en 129.

25. Over dit laatste werk zie A. Hamilton, ‘“Nam Tirones sumus”. Franciscus Raphelengius’ Lexicon Arabico-Latinum (Leiden 1613), in: M. de Schepper & F. de Nave (eds.), Ex Officina Plantiniana. Studia in memoriam Christophori Plantini (ca. 1520-1589) (= De Gulden Passer, 66-67 [1988-89]), p. 557-89, vooral 577-84. Een neiging tot specialisatie in de richting van een Arabische drukkerij is overigens reeds onder Franciscus sr. te bespeuren; vgl. F. de Nave, ‘Franciscus I Raphelengius (1539-1597), grondlegger van de Arabische studiën in de Nederlanden’, ibid., p. 523-53, speciaal 544.

[p. 14]

De Leidse Universiteitsbibliotheek aan het begin van de 17de eeuw. Illustratie uit Joh. Meursius' Athenae Batavae (Leiden 1625).

Universitaire boekhandel

Wat betreft de tweede belangrijke activiteit van het Plantijnse huis in Leiden, de boekhandel, moet een onderscheid worden gemaakt tussen de winkelverkoop te Leiden en de groothandel met collega-boekverkopers in de Republiek en in het buitenland. De boekwinkel in Leiden had ongetwijfeld een uitgebreide klandizie onder hoogleraren, studenten en gezeten burgers. Het is bekend dat sommige Leidenaren over voor hun tijd aanzienlijke bibliotheken beschikten - men denke slechts aan de rijke verzameling van de uit Antwerpen afkomstige koopman Daniël van der Meulen.^26. Dat de Leidse geleerden over omvangrijke boekverzamelingen beschikten, was bij het gebrekkig functioneren van de universiteitsbibliotheek een bittere noodzaak. Blijkens de zeldzame veilingcatalogi die van deze bibliotheken zijn bewaard, bevatten zij nogal wat uitgaven van de Raphelengii. Bij de aanstelling van Christoffel tot academiedrukker in 1597 was trouwens bepaald dat hij alle boeken, die curatoren, hoogleraren of andere notabele lidmaten van de universiteit van de beurs in Frankfort wilden bestellen, op zijn eigen kosten en risico moest laten overkomen.^27. Over de boekenaanschaf door studenten is helaas veel minder bekend, maar dat ook zij een belangrijke, zij het minder betrouwbare klantenkring vormden, kan worden afgeleid uit de pogingen die Frans jr. in 1619 deed om bij twee voormalige Poolse studenten in Danzig en Koerland schulden voor onbetaalde boeken te innen van bij elkaar zo'n 350 gulden.^28.

De voornaamste institutionele klant van de boekwinkel was de Leidse universiteitsbibliotheek. Hoewel de bibliotheek, opgericht in 1585, maar langzaam van de grond kwam, komt men sedert 1588 de Raphelengii regelmatig tegen in de rekeningen als leveranciers van boeken. Zo leverden zij in het begin van dat jaar een vijfdelige folio uitgave van het Corpus iuris civilis voor 45 gulden, twee maanden later gevolgd door de achtdelige Bazelse editie van de werken van Erasmus uit 1540 voor 50 gulden.^29. Tot 1595 werd in totaal voor zo'n 650 gulden aan boeken geleverd.^30. Men vindt deze boeken terug in de eerste bibliotheekcatalogus uit 1595, waarin ook is opgenomen de aanzienlijke schenking van Franciscus Raphelengius sr. in hetzelfde jaar van de bij hem verschenen boeken van Leidse hoogleraren.^31. Verder leverden de Raphelengii ook enkele boeken aan het pas geopende Staten College, waaronder een in Dordrecht gedrukte bijbel voor zeven gulden, en verleenden zij in 1600 hun diensten bij het samenstellen van een schenking van mathematische boeken aan de universiteit door Prins Maurits.^32. Hoe lang de boekhandel in Leiden werd voortgezet is evenwel onduidelijk; na 1600 worden geen leveranties aan de bibliotheek meer vermeld, terwijl de boekwinkel bij de Academie al eerder van de hand lijkt te zijn gedaan.^33.

26. Deze bibliotheek werd in 1600 geveild door Louis Elzevier (zie noot 4). Klaarblijkelijk maakten de Raphelengii gebruik van de wijdvertakte handelsrelaties van Van der Meulen; zie twee brieven van Christoffel Raphelengius uit 1598 in het bewaard gebleven archief van Van der Meulen; Gemeente Archief Leiden (GAL), Part. Arch. Daniël van der Meulen, nr. 617, 1-2.

27. Zie noot 13. Vgl. in dit verband ook een opmerking in een brief van de Utrechtse geleerde Theodorus Canterus aan de Leidse hoogleraar Bonaventura Vulcanius van 17 mei 1600 over een nog niet ontvangen lijst van door Frans jr. op de Frankfortse beurs ingekochte boeken; geciteerd in Van Selm, ‘Een menighte treffelijcke boecken’ (noot 4), p. 297, noot 144.

28. Op 31 augustus 1619 verleende Raphelengius procuratie om de schulden te innen. De wanbetalers waren Salomon Leipper te Danzig (ingeschreven in het Album studiosorum d.d. 25-5-1603), die 30 gulden schuldig was volgens een obligatie voor geleverde boeken uit 1607, en Georgius Franck Claes Franckensoon in Koerland (ingeschreven d.d. 12-5-1610), die voor 323 gulden in het krijt stond volgens een obligatie uit 1612; GAL, Notarieel Archief (NA) 99 (not. Verwey), nrs. 114-115.

29. Witkam, DZ (noot 14), I, nrs. 132 en 134, d.d. 4-1 en 25-3-1588. De Erasmus-uitgave werd, zoals zoveel ander vroeg bezit van de bibliotheek, in 1752 verkocht, omdat men inmiddels over de nieuwe, door Pieter van der Aa te Leiden uitgegeven editie van de Opera omnia (1703-06) beschikte; zie E. Hulshof Pol, ‘The Library’, in: Leiden University in the Seventeenth Century (noot 3), p. 502.

30. Het betrof voornamelijk degelijke verzamelwerken in folio; zie, naast de in de vorige noot genoemde vindplaatsen, Witkam, DZ, I, nrs. 140, 145, 147, 1061, 5014. Volgens een door Jan vanHout opgestelde ‘Sommier staet van 't gunt de Universiteyt de boucken comen te staen’ was tot eind 1590 in totaal een bedrag van 1771 gulden besteed voor de aankoop van boeken. Andere leveranciers waren Louis Elzevier, Jan Jacobsz. Paedts en Thomas Basson.

31. Zie Bertius' Nomenclator, sign. Nlv (‘Anno MDXCV Kal. Julij D. Franciscus Raphelengius Professor linguae Hebraïcae libros omnes in hac Academia scriptos & à se typis editos Bibliothecae D.D.’) en sign. M(‘Catalogus librorum omnium qui in hunc usque diem Lugduni Batavorum aut à professoribus aut ab aliis eius academiae membris scriptis editique sunt’). Deze laatste lijst bevat 90 titels, voor het merendeel Raphelengius-uitgaven. Voor latere schenkingen door de Raphelengii zie de Catalogus principum, civitatum, et singulariorum, qui donatione... bibliothecam publicam... liberaliter ditarunt, Leiden (Jan Jacobsz. Paedts) 1607.

32. Witkam, DZ (noot 14), VI-2, nr. 3038, d.d. 8-2-1594 (Staten College); Hulshoff Pol, ‘The Library’ (noot 30), p. 442 (Maurits).

33. Zie H.J. Witkam, Kleine zaken, de universiteit concernerende (typescript Leiden 1969, exemplaar in UB Leiden), p. 82, noot 6. Waarschijnlijk werden nog wel boeken verkocht vanuit het pand aan de Breestraat.

[p. 15]

‘Grootboekhandel’

Veel omvangrijker dan de boekverkoop in Leiden moet echter de handel van de Raphelengii met collega-boekverkopers zowel in de Republiek als daarbuiten zijn geweest. De neergang van Antwerpen als belangrijkste distributiecentrum voor de Nederlandse boekhandel had tot gevolg dat Noordnederlandse boekverkopers ruimte kregen om activiteiten te ontplooien. Was het in Amsterdam vooral Cornelis Claesz. die zich als ‘grootboekhandelaar’ manifesteerde, in Leiden waren het de Raphelengii. Hun uitgangspositie was wederom uitstekend, want behalve dat zij een goede relatie met het moederbedrijf in Antwerpen onderhielden, konden zij profiteren van het door Plantijn opgebouwde net van handelsrelaties.

Helaas is juist over de handel met boekverkopers in de Republiek bijzonder weinig bekend. Vast staat slechts dat de Raphelengii buiten hun contacten met boekhandelaars in Leiden betrekkingen onderhielden met genoemde Cornelis Claesz. in Amsterdam en met Jan Lamrinck in Franeker en Passchier van Wesbuch in Haarlem.^34. Talrijke gegevens over de boekhandel tussen de Raphelengii en de Moretussen in Antwerpen zijn daarentegen te vinden in hun correspondentie. Zo stelde Frans jr. in 1590 zijn oom Jan Moretus voor hun onderlinge boekhandel te laten plaatsvinden volgens de toen gebruikelijke ruil of ‘change’.

‘... si l'un a affaire des sortes d'autruy, [je] suis d'advis de renvoyer l'un à l'autre, changeant livres contre livres, puis contant touts les ans payer ce qu'on auroyt en plus que son compagnon a raison de 25 pour 100 de rabat, et puis com- mencer compte nouveau.’^35.

En in een brief van 23 september 1614 verzocht Joost Raphelengius zijn neef Balthasar Moretus zo spoedig mogelijk de nieuwe fondscatalogus van de Antwerpse officina op te sturen, ‘want’ - zo schreef hij - ‘veel daer nae verlangen’.^36.

Voor een belangrijk deel verliep het boekenverkeer met de Moretussen ook via de halfjaarlijkse boekenbeurzen te Frankfort, waarschijnlijk vanwege de restricties en hoge heffingen op de handel met het Zuiden. Uit de Frankfortse cahiers in het Plantijnse archief blijkt bijvoorbeeld dat de Raphelengii tussen 1590 en 1600 via Frankfort voor bijna 800 gulden van hun familieleden in Antwerpen inkochten en voor zo'n 1350

Titelpagina van de veilingcatalogus van 1619 (Koninklijke Bibliotheek, Brussel).

gulden aan hen verkochten. In 1609 daarentegen werd voor bijna 300 gulden ingekocht en voor circa 200 gulden verkocht, een aanzienlijke teruggang.^37. Ook in Frankrijk, vooral in Lyon en Parijs, in welke laatste stad eveneens nazaten van Plantijn waren gevestigd, hadden de Raphelengii goede contacten: in de veilingcatalogus van de winkelvoorraad, die in 1619 bij de opheffing van het bedrijf werd uitgebracht, is zelfs een aparte rubriek met zo'n 500 Franstalige boeken opgenomen.^38.

Hèt fundament van de boekhandel van de Leidse Officina Plantiniana was evenwel de tweejaarlijkse boekenbeurs te Frankfort. Niet alleen hadden de Raphelengii daar agenten, zoals de voormalige vertegenwoordiger van Plantijn, de ervaren Jan Dresseler, maar ook ondernamen zij regelmatig zelf de vaak zware en gevaarlijke reis naar Frankfort.^39. Volgens de tabellen van Gustav Schwetske waren de Raphelengii tot 1600 zelfs de belangrijkste Noordnederlandse representant op de Frankfortse beurs.^40. Hoewel hun aandeel daarna terugliep, bleef

34. Voor de relatie met Cornelis Claesz. zie Van Selm, ‘Een menighte treffelijcke boecken’ (noot 4), hoofdstuk 4, bijlage II. Voor boekleveranties tussen Raphelengius en Lamrinck uit de jaren 1614-1618 zie een door Briels gepubliceerde vordering van Raphelengius op Lamrinck uit 1623; Zuidnederlandse boekdrukkers (noot 1), p. 414-416. Wesbuch werd in 1610 door Frans jr. en enkele andere Leidse boekverkopers gemachtigd hun belangen waar te nemen na het overlijden van een zekere Jan Jansz. van Oirschot te Haarlem; GAL, NA 77 (not. Tethrode), nr. 3.

35. Brief d.d. 17-11-1590; Arch. Plant. 92, f. 85.

36. Arch. Plant. 92, f. 235.

37. Zie R. Lauwaert, ‘De handelsbedrijvigheid van de Officina Plantiniana op de Büchermessen te Frankfurt am Main in de XVIe eeuw’, I-II, De Gulden Passer, N.R., 50 (1972), p. 124-180, speciaal 172, en 51 (1973), p. 70-105, speciaal 99, en voor de rekening over 1609, Voet, The Golden Compasses (noot 2), II, Appendix III, p. 488.

38. Catalogus librorum residuorum tabernae Raphelengianae: Quorum auctio habebitur die 14 Octobris M. DC. XIX., sign. 12-K5v. (Een fotografische herdruk van deze catalogus verscheen achterin Van Gulik & Vervliet, Een gedenksteen voor Plantijn en Van Raphelingen (noot 2). In Parijs was bovendien tot zijn dood in 1595 Egidius Beys, Plantijns was lastige derde schoonzoon gevestigd. De Raphelengii boden zijn uitgaven, en die van enkele andere Parijse boekverkopers, regelmatig aan op de Frankfortse beurs, mogelijk omdat deze Parijzenaars zelf niet altijd naar Frankfort reisden.

39. Op 18 september 1614 schreef Joost naar Antwerpen: ‘Myn broeder is vertrocken, in twyffeling oft hij de reyse van Francfort aen nemen oft volenden soude, maer nu hij alreede tien dagen wech geweest is, hope [ik] dat hij den wech soo inveyl niet gevonden en sal hebben, als hij ende wij alle wel vreesden; doch indien hij eenich beletsel vint, soo dat hij te Francfort niet geraken en can, soo sal u.l. gelieven indachtich te wesen, oft den genen die van uwent wegen te Francfort wesen sal, te vermanen om van mijns broeder wegen de winckelhuer te Francfort te betalen...’, Arch. Plant. 92, f. 233.

40. G. Schwetske, Codex nundinarius Germaniae literatae bisecularis, Halle 1850, passim. In de band met correspondentie van de Raphelengii aan de Moretussen bevindt zich een in dit opzicht interessante brief d.d. 23-11-1600 van Christoffel aan zijn broer Frans, die op dat moment onderweg was van Frankfort naar Bazel; Arch. Plant. 92, tussen ff. 48 en 49.

[p. 16]

deze bedrijvigheid van groot gewicht, zoals blijkt uit een analyse van de opheffingscatalogus uit 1619. Bijna 70% van de circa 3000 hierin opgenomen titels is uitgegeven in de periode 1600-1618; voor de jaren tussen 1608 en 1619 ligt het aantal nieuwe titels gemiddeld op zo'n 150 per jaar. Uitgezonderd de Franstalige uitgaven zijn deze boeken voornamelijk afkomstig uit de Duitse landen, zodat de conclusie gerechtvaardigd lijkt dat het grootste deel van de magazijnvoorraad van de Raphelengii was ingekocht te Frankfort.

De Leidse Officina Plantiniana werd in 1619 opgeheven. Omdat Frans jr. en Joost, evenals hun zuster Elizabeth, ongetrouwd waren gebleven en er geen opvolger in de familie was, werden de winkelvoorraad en fondsrestanten geveild of overgedaan aan andere boekverkopers.^41. Het typografisch materiaal keerde, met uitzondering van de voorraad oosterse letters die werd verkocht aan de hoogleraar Arabisch Thomas Erpenius, voor een zachte prijs terug naar Antwerpen.^42. De Raphelengii gingen rentenieren.

Het is een einde waarvan de voortekenen reeds lang zichtbaar waren. De Raphelengii waren eerder geleerden dan boekverkopers, iets wat Plantijn al had gezien, toen hij zijn schoonzoon Franciscus sr. ‘plus un savant et non un homme de métier’ had genoemd.^43. Bovendien was de combinatie van een geleerde drukkerij, uitgeverij en boekhandel onder de toenmalige omstandigheden nog een bijzonder zware opgave; de meeste andere Leidse boekverkopers besteedden de druk van hun uitgaven liever uit bij beroepsdrukkers dan zelf te drukken. Toch lijkt de werkelijke oorzaak van de neergang van de Officina Raphelengiana niet de harde economische realiteit van het Leidse boekbedrijf te zijn geweest. Vanaf het begin waren de Raphelengii verwikkeld in een zelfstrijd over de haast onmogelijke opgave de schitterende erfenis van Plantijn ook te Leiden in stand te houden. Het is een innerlijk conflict dat steeds weer doorklinkt in hun brieven naar Antwerpen, waar men trouwens regelmatig met hetzelfde probleem worstelde. Dat de Raphelengii het desalniettemin lang hebben volgehouden, is van grote betekenis geweest voor de verdere ontwikkeling van het Leidse boekbedrijf. Immers, mede door hun voorbeeldfunctie hebben zij een weg gebaand voor een nieuwe generatie Leidse boekverkopers, die van Abraham en Bonaventura Elzevier, Jan Maire, Frans Hacke en vele anderen, die de faam van Leiden als centrum van geleerde uitgeverij en boekhandel verder zouden verbreiden.

41. Volgens een opmerking achterin de veilingcatalogus van 1619 waren de eigen sorteringen van de Raphelengii behalve nog bij hen zelf, voortaan in Leiden alleen bij de boekverkoper Jan Maire verkrijgbaar. Deze bracht later verscheidene herdrukken uit van boeken uit het fonds van de Raphelengii.

42. ‘D. Erpenius heeft het Syricksch, ende Samaritaens, met het Aethiopisch ende Jolie Hebreusch (neffens de Ascendonica) van ons begeert, die wij hem niet hebben connen weygeren, maer die schriften en connen u.l. niet sonderlick ontbreken, gemerckt dat de matricen ende ponsoenen der selver bij u.l. rusten’; Joost Raphelengius aan Balthasar Moretus d.d. 18-10-1619; Arch. Plant. 92, f. 243. Zie ook D.W. Davies. ‘The Provenance of the Oriental Types of Thomas Erpenius’, Het Boek 30 (1949-51), p. 117-122.

43. Geciteerd door Briels (zonder bronvermelding), Zuidnederlandse boekverkopers (noot 1), p. 412, noot 9.

[p. 17]

[p. 18]

[p. 19]