|
| |
| |
| |
‘De valsche en de regte balans’.
Het gebruik van de weegschaal op allegorische afbeeldingen en spotprenten
C.H. Slechte
In veel Nederlandse steden staat op het marktplein of aan de haven een gebouw dat iedereen kent als de ‘waag’, maar waarin tegenwoordig meestal een restaurant, een museum of een VVV-kantoor is gevestigd. In een enkel geval wordt zo'n waag, om het toerisme te dienen, nog voor zijn oorspronkelijke doel gebruikt: het wegen van goederen ten behoeve van de groothandel. Dit wegen was door de overheid verplicht bij transacties die een vastgesteld gewicht te boven gingen.
In de meeste weeghuizen gebeurde dat nog tot ver in de twintigste eeuw. Door wegen stelde men de kwantiteit van de goederen vast ten behoeve van de prijsvorming op de markt. Dankzij het nauwkeurig wegen volgens een afgesproken norm en met zorgvuldig geijkte apparatuur en gewichten kon wederzijds bedrog en dus ook ruzie tussen kooplieden onderling voorkomen worden. Voor de overheid was het wegen bovendien een hulpmiddel om accijnzen te kunnen heffen op de aangevoerde goederen. Niet alleen in de waag werd gewogen, maar ook iedere winkelier, bakker en ambachtsman had een weegschaal. Deze waren meestal kleiner maar stonden, net als die in het weeghuis, onder controle van de overheid.
Museum De Waag in Deventer behandelt in de tentoonstelling Het Waagstuk de geschiedenis van de Nederlandse waaggebouwen en van het wegen dat daarin gebeurde. Natuurlijk ligt de nadruk op de gebouwen, het weeginstrumentarium en de regelgeving. De weegschaal is echter ook een metafoor voor evenwicht, rechtvaardigheid en rechtsgelijkheid. Daarom worden ook spotprenten getoond waarop de balans dient om een tegenpartij aan te vallen of het eigen gelijk te benadrukken. Op een aantal van die prenten gaat deze bijdrage nader in.
De weegschaal heeft in de loop van de geschiedenis verschillende vormen gehad. De bekendste is de balans. Het woord is afgeleid van het Latijnse bilanx dat betekent: hebbende twee(bi) schalen(lanx). De balans heeft een gelijkarmige hefboom of evenaar, die om een horizontale as draait. Aan elk van de uiteinden is een schaal opgehangen: een voor de te wegen goederen en een andere voor de gewichten. Als de evenaar horizontaal hangt, zijn de goederen en hun tegenwicht in evenwicht.
Pas in de loop van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw heeft de balans bij het wegen van grote hoeveelheden plaats moeten maken voor de bascule of brugbalans, en nog later voor electronische weegmethoden.
De balans heeft altijd tot de verbeelding gesproken van kunstenaars die allegorische of satirische voorstellingen maakten. Dit instrument kan ook dienen om immateriële zaken te wegen, door ze te materialiseren. De godsdienst bracht men bijvoorbeeld in beeld door bijbels, mijters, relieken of zelfs geestelijken.
De balans is al in de voor-christelijke tijd gebruikt als symbool voor het recht en voor het bepalen van het gehalte van de ziel van de overleden mens. Zo schreef Aeschylus een psychostasia, waarin de zielen van Memnon en Achilles
De balansenmaker, uit: Verzameling van Nederlandsche tafereelen van kunsten, ambachten en bedrijven, voor kinderen..., Zaltbommel (J. Noman) 1830.
Atlas van Stolk, Rotterdam (V.St. 3876(126)).
| |
| |
werden gewogen. In de christelijke kunst komt de balans ook voor op de afbeeldingen van het Laatste Oordeel. De aartsengel Michael hanteert op die voorstellingen de weegschaal en wie hij te licht bevindt, stuurt hij door naar de hel. De rol van de balans bij het wegen van goederen gaf tot een dergelijk gebruik van de balans alle aanleiding. Immers de verleiding om de balans of de gewichten te manipuleren voor eigen gewin, is altijd groot geweest. Des te groter was de voldoening over het weerstaan van die verleiding. Zo was een eerlijke of rechte waag of balans een symbool voor alle vormen van door zorgvuldige weging tot stand gekomen resultaten, of dat nu een rechterlijke beslissing was of een eerlijk afgesloten zakelijke transactie.
Justitia en Themis, de klassieke godinnen van recht en rechtvaardigheid, werden en worden daarom nog steeds afgebeeld met een balans. Ook op de gevels van veel stadhuizen is een balans aangebracht als teken dat de bestuurders in zo'n gebouw na zorgvuldige afweging de beste en rechtvaardigste beslissingen nemen ten behoeve van de gemeenschap.
In het Nederlands heeft het woord balans een aantal betekenissen gekregen die regelrecht zijn afgeleid van het praktische weeginstrument. Een boekhouder bijvoorbeeld maakt de balans op om te kijken of de lasten en baten van
In het oude Egypte woog Osiris op een balans de zielen van de gestorvenen. Op deze tekening wordt het hart van de overledene op de rechter schaal afgewogen tegen de hiëroglief van de gerechtigheid op de linker schaal.
De balans is veel gebruikt als middel om de rechtvaardigheid uit te beelden. Vrouwe Justitia wordt zelden afgebeeld zonder balans. Met een balans kan echter ook geknoeid worden, bijvoorbeeld door de ene kant zwaarder of lichter te maken dan de andere. Het rechtvaardige evenwicht wordt dan nooit bereikt. Als een ongelijke balans wordt afgebeeld is er sprake van onrecht. Een van de oudst bekende afbeeldingen hiervan is deze Justitia met een ongelijke waag. Het is een houtsnede van een onbekende Duitse kunstenaar uit ca. 1580.
Staatliche Graphische Sammlung, München.
het bedrijf in evenwicht zijn. Koorddansers balanceren op het slappe koord en proberen zo in evenwicht te blijven. Maar balanceren wordt ook gebruikt voor het handelen van politici en kooplui. Tenslotte balanceert menigeen tijdens zijn leven van tijd tot tijd op de ‘rand van de afgrond’.
In de middeleeuwse iconografie is de balans ook een symbool voor de koopman. Zijn doel moest immers zijn om op een eerlijke manier veel geld te verdienen. Veel middeleeuwse kooplieden zijn daarom afgebeeld met een inhoudsmaat, een balans en aan hun gordel een welgevulde geldbuidel.
Het ligt voor de hand dit zinnebeeld van alles
| |
| |
wat met eerlijkheid en rechtvaardigheid te maken heeft, ook te gebruiken voor kritiek op kerkelijke en maatschappelijke misstanden. Uiteraard sloeg de weegschaal op de allegorische afbeeldingen altijd door in het voordeel van het goede, het moreel hoogstaande of de grootse daden van een vorst. De maker van zo'n afbeelding kon echter ook voorzichtig laten weten dat hij iets onjuist vond. Hij beeldde dan een weegschaal af waarvan de schalen een ongelijke hoogte hadden of een die niet zuiver woog, omdat hij - zichtbaar - gemanipuleerd was. In zulke gevallen sloeg de schaal natuurlijk naar de verkeerde kant door. Het oudst bekende voorbeeld van een ongelijke waag is een anonieme houtsnede uit de zestiende eeuw.
In het ‘pre-karikaturale’ tijdperk, toen alle drukwerk aan censuur onderworpen was, kon kritiek op kerk of staat slechts zeer besmuikt gegeven worden. Dat veranderde in de loop van de zestiende eeuw, toen kunstenaars hun kritiek door middel van spotprenten gingen uiten. Hierop heeft de balans een plaats verworven die ze tot ver in de negentiende eeuw behield. Het onderwerp was al spoedig niet meer alleen recht of onrecht. Ook spotprenten op politiek, godsdienst en kunst hebben vaak een balans als symbool.
In de zestiende eeuw was de godsdienst dankzij de reformatie uiteraard een van de belangrijkste thema's. Dat begon in Duitsland en verspreidde zich later ook over de Nederlanden. Vaak was op dergelijke prenten de balans het instrument om de godsdiensten tegen elkaar af te wegen. Natuurlijk bepaalde het kamp waaruit de prent afkomstig was, welke waagschaal doorsloeg. Op een anti-roomse prent woog natuurlijk de Statenvertaling zwaarder dan een heel pak roomse voorwerpen plus de paus. Tijdens de interne godsdiensttwisten in de Republiek in het begin van de zeventiende eeuw, zijn op verschillende prenten de remonstrantse en de contra-remonstrantse waarheden tegen elkaar afgewogen. Later in de loop van de zeventiende eeuw, is de internationale politiek een veel voorkomend onderwerp op spotprenten, waarbij men de balans regelmatig gebruikte om de engelachtigheid van de ene en de valsheid van de andere partij te benadrukken. Een fraaie titel van zo'n prent is bijvoorbeeld: Balans van Affaires van Staet en Oorlogh in 't Christenrijck. Dit
Het pro-fascistische weekblad De Waag publiceerde op het omslag van de eerste aflevering van de eerste jaargang in 1937 een spotprent van C. Teeuwisse waarop een bascule is gebruikt in plaats van een balans.
De toenmalige directeur van het Museum De Waag kreeg dit exemplaar van een stadgenoot, die verontwaardigd was dat een dergelijk tijdschrift de edele naam De Waag gebruikte.
Museum De Waag, Deventer.
was een prent die Romeyn de Hooghe in 1674 maakte voor de partij van Willem III. De z.g. ‘balance of power’-politiek van koning-stadhouder Willem III gaf veel prentmakers aanleiding de balans te gebruiken.
In de achttiende eeuw was de Republiek in de internationale politiek nauwelijks meer een factor van belang. De Republiek dreigde van tijd tot tijd wel in oorlogen betrokken te worden, maar voelde zich vooral prettig in de internationale geldhandel en probeerde zo afzijdig mogelijk te blijven. Daarmee was niet iedereen het eens en dus gebruikten spotprentenmakers opnieuw de balans om de argumenten van de oorlogs- en de vredespartij te wegen.
In de patriottentijd was de binnenlandse politiek het belangrijkste onderwerp van de spotprentenmakers. Op de prenten uit zowel het prinsgezinde als het patriotse kamp is het al-
| |
| |
In september 1953 publiceerde de tekenaar Jordaan in Het Parool een prent op de loononderhandelingen tussen werkgevers en werknemers. Onder het toezicht van minister-president W. Drees probeerden beide partijen op een wip in evenwicht of tot een door beide als rechtvaardig beschouwde oplossing te komen.
Atlas van Stolk, Rotterdam.
weer de balans die gebruikt wordt om de gemeenheid van de tegenstander aan te tonen.
De negentiende eeuw heeft eveneens een groot aantal spotprenten opgeleverd waarop de balans nuttige diensten bewees. Zo werden bijvoorbeeld schouwburgvoorstellingen en concerten gewogen en te licht of te zwaar bevonden.
In de twintigste eeuw verdwenen de meeste wagen en daarmee ook de balans. Die verdween daarmee ook uit de spotprentenliteratuur. Een reactionair blad als De Waag voelde zich nog aan zijn naam verplicht een spotprent te publiceren met een weegschaal, maar dat was inmiddels wel de bascule. En toen in de jaren vijftig de onderhandelingen over lonen op een Spotprent behandeld werden, zaten de twistende partijen niet meer op een balans maar op een wip in een speeltuin.
| |
Literatuur
| Cat. tent. Geloof en satire anno 1600, Utrecht (Rijksmuseum Het Catharijneconvent) 1981. |
| E.H. Gombrich, ‘Das Arsenal der Karikaturisten’, in: E.H. Gombrich, Meditationen über ein Stechenpferd. Von den Wurzeln und Grenzen der Kunst, Wien/München/Zürich 1973. |
| U. Hâusermann, Ewige Waage, Köln 1962. |
| Vaclav Husa, Homo Faber. Der Mensch und seine Arbeit. Die Arbeitswelt in der bildender Kunst des 11.bis 17.Jahrhunderts, Praag 1967. O.R. Kissel Die Justitia. Reflexionen über ein Symbol und seine Darstellung in der bildenden Kunst, München 1984. |
| G. de Tervarent Attributs et symboles dans l'art profane 1450-1600, Genève 1958. |
| R. Vieweg, Aus der Kulturgeschichte der Waage, Balingen 1966. |
1. Op de Waag-schaal
Gravure, 1618. Wellicht door Cl. Jansz. Visscher Rijksprentenkabinet, Amsterdam
FM 1333b, Van Stolk 1351
Op deze gravure dient de balans om Gomaristen (contra-remonstranten) en Arminianen (remonstranten) tegen elkaar af te wegen. Links, met de handen tegen elkaar, staat een tevreden Gomarus, op wiens waagschaal de werken van Calvijn en Beza staan. Rechts staat Arminius, die tevergeefs de kleding van Johan van Oldenbarnevelt, de kussens van de Utrechtse raad en de bundel brieven 't Heylich recht van elcke stadt op zijn waagschaal heeft gelegd.
De weegschaal slaat door in het voordeel van Gomarus, omdat prins Maurits zijn zwaard op diens waagschaal heeft toegevoegd aan de theologische geschriften. Wie de steun van de militaire macht geniet, weegt dus altijd het zwaarst; daaraan kan geen eerlijke waag iets doen.
| |
| |
1
De prent is gesitueerd in Utrecht, dat tijdens het Twaalfjarig Bestand een remonstrants bolwerk was, totdat Maurits daar in 1618 de z.g. waardgelders liet afdanken of ontwapenen. Deze huursoldaten waren door de stad Utrecht in dienst genomen als bescherming tegen eventueel contra-remonstrants geweld. Op de prent is het afdanken, wat op de Neude plaatsvond, te zien door het raam rechts. Het gedicht onder de prent wordt toegeschreven aan Joost van den Vondel.
Lit.: Cat. tent. Van Willibrord tot Wereldraad, Utrecht (Aartsbisschoppelijk Museum) 1972, p. 73.
2. Het wegen van de godsdiensten Gravure, na 1637. Huijch Allard exc. Museum De Waag, Deventer FM 428, Van Stolk 327-330
Het resultaat van het wegen maakt duidelijk dat deze prent anti-rooms-katholiek is. Op de rechter waagschaal staat eenzaam en massiet de Statenvertaling. Links daarvan een zelfverzekerde Johannes Calvijn en rechts Maarten Lulher en een aantal hervormers. Op de linker waagschaal ligt een aantal katholieke symbolen, waaronder de pauselijke tiara. De vertwijfelde pogingen van twee monniken om de katholieke kant een handje te helpen zijn onvoldoende om de protestantse waagschaal zelfs maar van de grond te krijgen. Op de troon zit de paus, geflankeerd door twee kardinalen. Voor hem een jezuïet, symbool van de contra-reformatie, die te herkennen is aan zijn hoofddeksel. In tegenstelling tot prent nr. 1 suggereert de maker van deze prent dat welke oneigenlijke pogingen men ook doet, de rechtmatigheid altijd de doorslag zal geven.
Dit beeld is voor veel prenten gebruikt, maar ook voor schilderijen. In het Catharijneconvent in Utrecht bijvoorbeeld, bevindt zich een schilderij waarop gods hand een weegschaal vasthoudt met op de linker waagschaal voorwerpen uit de rooms-katholieke
| |
| |
2
eredienst en een ‘mesboeck’ en op de rechter schaal alleen de bijbel. Daarnaar slaat de weegschaal door. Bij de linker schaal zien we de paus en verschillende prelaten.
Lit.: Cat. tent. Illustrierte Flugblätter aus den Jahrhunderten der Reformation und der Glaubenskämpfe, Coburg 1983.
3. Balans van Affaires van Staet en Oorlogh in 't Christenrijck
Ets door R. de Hooghe, 1674
Rijksprentenkabinet, Amsterdam
FM 2519
In 1672 raakte de Republiek in oorlog met Frankrijk, Engeland, Münster en Keulen. De toestand leek hopeloos, maar in 1674 keerden de kansen ten gunste van de Republiek en verlieten de Fransen en hun bondgenoten het land.
De balans op deze prent symboliseert de wisselvalligheid van elke oorlog. Aanvankelijk was de rechter waagschaal de zwaarste, ondanks alle symbolen van de vijandelijke omechtvaardigheid, die daarop lagen. Nu is dat veranderd. Bij de linker waagschaal staat stadhouder Willem III. Hij strijdt voor een rechtvaardige zaak en daarom liggen op zijn waagschaal de symbolen voor de vrijheid en de ware (protestantse) godsdienst. De rechter balans, voorzien van geweld, grootheidswaan, omkoping, bedrog en de valse (katholieke) religie wordt nu omhooggetrokken. De bisschoppen van Münster (16) en Keulen (17) hangen vertwijfeld aan deze schaal en de Franse veldheer Luxembourg (18) probeert weg te komen. Hij was de Franse bevelhebber die in 1674 de Nederlanden ontruimde. Zijn collega's Turenne en Condé kijken aarzelend toe.
In de uitgebreide beschrijving onder de prent worden alle aanwezigen en hun rol beschreven. Uiteraard zijn ook de voorgangers van Willem III aanwezig. Geschaard rond het zinnebeeld voor het vaderland dat onder een triomfboog zit, kijken zij goedkeurend toe.
Romeyn de Hooghe maakte veel allegorische prenten en spotprenten, waarop hij de daden van Willem III verheerlijkte en diens Franse en Engelse vijanden vernederde. De prenten zijn propagandistisch en hebben vrijwel altijd een anti-roomse strekking. Dit is één van de weinige prenten waarop hij de balans gebruikt.
4. Zinnebeeldelyk loftafreel op Holland
Gravure en ets, 1742
Op de balans staan de letters J.L.A., mogelijk de ini-
| |
| |
3
tialen van de graveur, J. l' Admiral
Rijksprentenkabinet, Amsterdam FM 3820
Tijdens de Oostenrijkse Successieoorlog (1740-1748) wilde de Republiek neutraal blijven, maar toen de Fransen in 1744 Zeeuws-Vlaanderen binnenvielen en in 1747 zelfs Bergen op Zoom veroverden, lukte dat niet meer. De Vrede van Aken maakte een eind aan deze oorlog. Net als in 1672 leidde een Franse inval tot het einde van een stadhouderloos tijdperk. In 1747 werd Willem IV stadhouder van de Nederlandse provincies.
Toen deze prent gemaakt werd, was de Republiek inderdaad nog afzijdig, al leverde zij al in 1743 wapens aan de Oostenrijkers en de Engelsen.
Op de linker waagschaal staat de oorlog, verbeeld door een Romeins legionair. Op de rechter zit de vrede. Eigenlijk is zij te licht, maar voorzichtigheid en overvloed herstellen het evenwicht. Fama of de goede naam bazuint uit welk wijs besluit de Republiek heeft genomen. De maker heeft willen aangeven dat alles afwegend de economische voorspoed niet in de waagschaal gesteld mag worden voor een onzekere, mogelijk verwoestende oorlog. Zeker in de achttiende eeuw, toen de geldhandel een grote rol in de Republiek speelde, terwijl het land in de Europese politiek weinig meer had in te brengen, was neutraliteit de voor de hand liggende houding.
4
| |
| |
5
5. Weegschaal der gerechtigheid Anonieme gravure, 1787 Rijksprentenkabinet, Amsterdam FM 4788
De strijd tussen patriotten en prinsgezinden ging gepaard met veel schotschriften en prenten, waarin de partijen elkaar over en weer uitmaakten voor alles wat lelijk en slecht was, terwijl uiteraard de eigen lelieblanke moraal geprezen werd.
Natuurlijk speelde aan de kant van de patriotten het vraagstuk van de rechtmatigheid van het stadhouderschap een belangrijke rol. Om daarover een gewogen oordeel te krijgen werd de balans gebruikt, vastgehouden door de gerechtigheid.
Op de linker waagschaal staat stadhouder Willem V en op de rechter de vrijheid. Ondanks pogingen van de duivel en enkele prinsgezinden om de waagschaal naar beneden te trekken, blijkt het stadhouderschap toch lichter dan de schaal waarop de vrijheid staat en waarnaast keurig in het gelid een patriots vrijcorps staat. Zo bewezen de patriotten hun gelijk.
6. Spotprent op de wansmaak van de tijd Ets, 1826
Rijksprentenkabinet, Amsterdam
FM 6252
De opvoering van vaudevilles, balletten, melodrama's en zelfs kermisnummers in de Amsterdamse Stadsschouwburg, leidde in de jaren twintig en dertig van de negentiende eeuw tot veel kritiek.
De beheerders van de schouwburg wilden in de eerste plaats een voordelige exploitatie en richtten zich daarom naar de wensen van het ‘grote publiek’. Vooral melodrama's van een schrijver als Von Kotzebue waren geliefd. Een stuk dat tussen 1800 en 1855 regelmatig gespeeld werd, was ‘Het vrouwtje van de Donau, of De Koningin der Spooknimfen’, een van oorsprong Duits zangspel.
Links voor de schouwburg staat een balans waarop in 1826 een melodrama uit 1815 te licht wordt bevonden. Uit de gevel van de schouwburg steekt een vlag met de tekst ‘Non plus ultra van goede smaak’ (met nog verder weg van de goede smaak) en een afbeelding van het optreden van acrobaten. Deze groep heette de ‘Herculessen’. Vandaar wellicht het gebruik van de spreuk ‘Non plus ultra’: deze zou in de Oudheid gestaan hebben op de Zuilen van Hercules aan de Straat van Gibraltar.
Rechtsboven bevuilt een vogel vanaf de daklijst de duivel die voor de ingang zit en de mensen oproept vooral de schouwburg te bezoeken. Het hondje rechts heet Mango en speelde de hoofdrol in het successtuk ‘Hondentrouw’. Mango sr. en Mango jr. waren beroemde verschijningen op de Amsterdamse kermis en in de Stadsschouwburg.
De klacht over het lage niveau van de schouwburgprogramma's gold ook voor de Hoogduitse Schouwburg in de Amstelstraat, waar veel z.g. automatenconcerten werden gegeven en clowns optraden. Ook hierop is een spotprent gemaakt met een balans, waarop Händel en Mozart gewogen worden.
Lit.: M. Keyser, Komt dat Zien! De Amsterdamse kermis in de negentiende eeuw, Amsterdam/Rotterdam (z.j.).
6
| |
| |
7
7. Overwigt van Regt en Eendragt Litho, 1831
Atlas van Stolk, Rotterdam
FM 6750
In 1830 brak in Brussel de z.g. Belgische Opstand uit. Het rooms-katholieke, geïndustrialiseerde zuiden wilde zich losmaken van het protestantse agrarische noorden, waarmee het sinds het Wener Congres in 1815 een koninkrijk vormde.
Koning Willem I weigerde de Belgen de gevraagde onafhankelijkheid en toen die in 1831 Leopold van Saksen Coburg tot hun koning uitriepen, trok een Nederlands leger België binnen. Het bevel berustte bij de kroonprins, de latere koning Willem II. Alleen Franse militaire hulp voorkwam een volslagen Belgische nederlaag. De Nederlandse nationalistische sentimenten werden door deze z.g. Tiendaagse Veldtocht zeer geprikkeld.
Op de Belgische Opstand, de Kroning van Leopold en de Tiendaagse Veldtocht zijn honderden spotprenten gemaakt. Vooral de Nederlandse maar ook de Belgische prenten zijn onbeholpen getekend en slecht gedrukt. De Nederlandse prent Overwigt van regt en eendragt is daarvan een voorbeeld. De tekenaar lijkt zich bovendien vergist te hebben.
Links rukt het eendrachtige, goed gedisciplineerde Noord Nederlandse leger op ‘in naam van het regt’ en rechts vlucht een ongeregeld zootje Belgen. De balans zou moeten doorslaan in het voordeel van de rechter weegschaal, waaraan de Nederlandse vlag wappert. Het getal 4.000.000 staat voor vier miljoen Nederlanders. Het is echter de Belgische weegschaal die doorslaat.
8. De Nieuwe Stoom-balance Litho, 1834
Museum De Waag, Deventer
FM 6923b
Op deze prent is de balans geen metafoor voor een politiek of godsdienstig thema. Er is daadwerkelijk sprake van het gebruik van een z.g. valse waag door lieden die dachten daarvan financieel voordeel te kunnen hebben.
Het Algemeen Handelsblad meldde op 14 juni 1834 dat Cornelis de Bruyn en zijn zonen Christiaan Hendrik, Martinus en Adriaan, suikerraffinadeurs aan de Herengracht tegenover de Nieuwe Spiegelstraat, op 5 juni veroordeeld waren tot een boete van f 7,8 1/2 en vijf dagen eenzame opsluiting wegens het gebruik van een ‘valsche balans’. De balans werd verbeurd verklaard en de heren moesten ook de kosten van het proces betalen.
Door hun geknoei met de balans, waarvan zij de ene arm verlengd hadden, behoefden ze over een partij suiker negen procent minder accijns te betalen dan ze verschuldigd waren geweest bij het gebruik van een eerlijke balans. Door de verlenging van de ene arm van de evenaar leek de suiker minder te wegen dan in werkelijkheid het geval was en een van de functies van het wegen was nu juist het correcte gewicht aan te geven, op basis waarvan de accijns werd vastgelegd.
Op de prent staan vader De Bruyn en zijn zoons tevreden naast hun ‘stoom-balance’. Op de linker waagschaal staat een kist van 800 pond (suiker), op de andere gewichten tot een totaal van 700 pond en op de grond kisten met opschriften ‘gemeen’ en ‘Bruin’. De prent is in Amsterdam gesitueerd. De boot ligt in de Baangracht bij de Passeerdersgracht, waar het depot Het Schild van Frankrijk van De Bruyn & Zn. was waar
| |
| |
8
op 8 januari de onregelmatigheden geconstateerd waren. Links de in 1831 opgerichte stoom-suikerraffinaderij De Vijf Gebroeders.
In 1848 wordt het bedrijf van De Bruyn, dan aan de Looiersgracht, genoemd als een van de belangrijkste moderne Amsterdamse fabrieken. Boven de balans op de prent staat een van de vele bijbelspreuken waarin sprake is van de weegschaal: ‘Een valsche weegschaal is den Heere een Gruwel, maar een volkomen gewigt is zijn welbehagen’ (Salomo XI:1).
9. Spotprent op het Ultramontanisme Houtgravure, 1858
Atlas van Stolk, Rotterdam Van Stolk 8007, FM 7276
Ultramontanen werden in de negentiende eeuw die rooms-katholieken genoemd die zich geheelrichtten naar de wensen en voorschriften van de paus in Rome. Vandaar de naam die betekent ‘aan de andere kant van de bergen’.
De ultramontanen werd verweten dat ze zelfs, desgevraagd, de belangen vanhunland ondergeschikt zouden maken aan die van het Vaticaan. De ultramontaanse beweging was ontstaan als reactie op de moderne liberale en zelfs anti-clericale staat.
De prent is eennavolging van de gravure nr.2 waarop de protestantse en rooms-katholieke godsdiensten tegen elkaar worden afgewogen. Ook hier staan Luther en Calvijn bij een waagschaal met een bijbel die zwaarder blijkt dan een waagschaal met de paus, een kardinaal, een bisschop, een non en een aantal rooms-katholieke attributen. Een monnik, een jezuïet en een man met een hoge hoed op proberen tevergeefs de balans te manipuleren. Dit is geheel in tegenspraak met het citaat uit Spreuken XVI: 11 rechtsboven de prent: ‘Eene regte waag en weegschaal zijn des Heeren.’ Zelfs de hulp van de duivel (vergelijk prent nr.5) mag niet baten.
De prent is oorspronkelijk gedrukt voor een Belgische kalender, maar ook gedrukt zonder kalendarium en voorzien van een Nederlandse tekst.
| |
| |
9
| |
| |
10
10. De uitslag der verkiezingen Litho door J.M. Schmidt Crans, 1875 De Nederlandsche Spectator, 26 juni 1875 Rijksprentenkabinet, Amsterdam FM 8205
Het letterkundig weekblad De Nederlandsche Spectator (1860-1908) publiceerde wekelijks een spotprent op het politieke en in nog sterkere mate op het culturele leven in Nederland. Op een aantal van deze prenten is gebruik gemaakt van de balans.
Deze prent laat zien dat in 1875 de balans zou zijn doorgeslagen naar de liberalen als da jaar verkiezingen waren gehouden. Dat had gemakkelijk gekund, want het kabinet-Heemskerk bood in 1875 zijn ontslag aan, nadat een aantal wetsvoorstellen door de kamer verworpen was. Uiteindelijk trokken de ministers echter hun ontslagaanvragen weer in en bleef het kabinet aan tot de verkiezingen van 1876.
Op de linker waagschaal zitten mr. H. Geertsema, liberale afgevaardigde voor Arnhem en twee van zijn collega's. Op de rechter waagschaal zitten drie figuren die model staan voor confessionele Politici. De figuur bij het draaipunt van de balans die zijn armen evenwijdig heeft met de evenaar is de conservatieve minister J. Heemskerk Azn.
De prent laat zien dat in de jaren zeventig de politieke geesten gescheiden zijn. De liberalen en rooms-katholieken waren ten tijde van de Aprilbeweging in 1853 nog elkaars (politieke) bondgenoten. Onder invloed van onder meer de schoolstrijd, gingen de confessionelen steeds meer samen optrekken en werden de liberalen hun tegenstanders.
De tekenaar heeft willen duidelijk maken dat voor het conservatieve kabinet met een enkele confessionele minister, dat bovendien drie keer bakzeil had moeten halen, geen meerderheid meer bestond en dat, ware het tot verkiezingen gekomen, de balans zou zijn doorgeslagen ten gunste van de liberalen. Eigenlijk was het kabinet dus ten onrechte blijven zitten.
De tentoonstelling ‘Het Waagstuk’ vindt plaats in de Waag.
adres: Brink 56, Deventer.
geopend: t/m 9 september, dinsdag t/m zaterdag 10.00-17.00 uur, zondag 14.00-17.00 uur.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd