De Boekenwereld. Jaargang 6

[p. 147]

Boekbesprekingen

Leeskabinet. Grepen uit de geschiedenis en de boekerij van het Rotterdamsch Leeskabinet 1859-1984. Leiden, E.J. Brill, 1984. XII, 192 p., f 34,50.

Catalogus van de oude drukken van het Rotterdamsch Leeskabinet. Samengesteld door I.W. Wildenberg. Rotterdam, Rotterdamsch Leeskabinet, 1988 (Historische Publicaties Roterodamum: Grote Reeks, 33). XVI, 365 p. ISBN 90-70874-08-3, f 45,-.

Met de economische bloei die Rotterdam midden vorige eeuw beleefde, steeg de behoefte aan kennis op allerlei gebied. Dit bracht enkele vooraanstaande Rotterdamse burgers op het idee een leeskabinet op te richten (1859) om aan ieder die dat wilde, ook de eenvoudige handwerksman, de mogelijkheid te bieden zijn kennis en algemene ontwikkeling te verbreden. Desondanks bleven de leden lange tijd voornamelijk uit de bovenlaag van de bevolking afkomstig.

De collectie van het Rotterdamsch Leeskabinet is bijna geheel verloren gegaan tijdens het bombardement in 1940. Sindsdien is een nieuwe collectie opgebouwd, grotendeels door schenkingen. Ook werden enkele boekerijen in bruikleen gehouden, zoals de bibliotheek van de Orde der Advocaten en die van de vereniging ‘Dante Alighieri’. Inkomsten uit de contributies werden aangewend om de collectie aan te vullen. Het accent ligt daarbij op de humaniora, maar detectives, populair-wetenschappelijke werken en kinderboeken treft men er eveneens aan.

Een stijgend aantal leden en een verhoogde contributie konden echter niet opwegen tegen de hoge financtële lasten. Een overeenkomst met de Nederlandsche Economische Hogeschool (thans Erasmus Universiteit) bood uitkomst. Het prachtige oude gebouw waar het Leeskabinet op dat moment gevestigd was, met zijn speciale, wat ouderwetse sfeer en zijn mooie tuin moest in 1971 worden verlaten. Het huidige Leeskabinet bevindt zich als zelfstandige collectie binnen de Bibliotheek van de Erasmus Universiteit, toegankelijk voor de eigen leden en voor de universitaire gemeenschap.

Ter gelegenheid van het 125-jarig jubileum werd in 1984 een feestbundel uitgebracht bestaande uit een twintigtal bijdragen, zwart/wit geïllustreerd. Achterm is een lijst opgenomen met ereleden, bestuur en personeel van het Leeskabinet van 1859-1984 en een currictilum vitae van de auteurs die hebben meegewerkt aan deze bundel (overwegend historici). J.W. de Jong, de huidige bibliothecaris, bijt de spits af met een uitgebreid artikel over de geschiedenis van het Leeskabinet. De collectie vormt het uitgangspunt van de meeste andere bijdragen: P.C. Spierenburg schetst het gezinsideaal rond 1800 aan de hand van een tiental kinderboeken, E. Bos-Dekker richt de aandacht op de cartografische collectie, die voornamelijkuit 19de-en 20ste-eeuwse atlassen bestaat.

Het aardigste artikel vond ik dat van J. Spoelder over prijsbanden. Na een korte inleiding over de ceremonie van de prijsuitreikingen en de functie van het prijzenstelsel, volgt een uiteenzetting over de ontwikkeling van de uiterlijke vorm van de prijsband. Hierbij wijst hij op de discrepantie bij met name 19de-eeuwse prijsbanden tussen ‘datum van de druk van het boek en de uitreiking ervan als prijs’ (soms zelfs 150 jaar!). Tot besluit worden acht prijsbanden uit het bezit van het Leeskabinet (vnl. 18de- en 19de-eeuwse) besproken en in een appendix beschreven. Bijdragen met een beschouwend karakter, waarin een humoristische ondertoon met ontbreekt, maken eveneens deel uit van deze bundel, zoals het artikel van P.W. Klein over de historische betekenis van de detectiveroman.

De publicatie van een dergelijke bundel geeft meer bekendheid aan de collectie en levert een bijdrage aan de geschiedenis van dit type bibliotheek. Het geheel heeft echter een tamelijk heterogeen karakter en de onderwerpen worden over het algemeen weinig uitgediept. Naar een register zoekt men tevergeefs.

Werd in de feestbundel reeds de aandacht gevestigd op belangwekkende onderdelen uit het bezit van het Leeskabinet, sinds 1988 is de collectie oude drukken (tot 1801) ontsloten middels een gedrukte catalogus, samengesteld door I.W. Wildenberg. 1076 nummers, systematisch ingedeeld, worden beschreven volgens een variant van de short-title methode. Een collatieformule wordt niet gegeven, wel het aantal pagina's. De meeste titels dateren uit de 17de en de 18de eeuw en het accent ligt op de humaniora. De catalogus is zwart/wit geïllustreerd. Enkele zeldzaamheden: Benjamin Jenks, De biddende christen, Amsterdam 1762 (m. 91): niet in de CC en niet in Van der Haars bibliografie van Engelse puriteinse werken in Nederlandse vertaling; een prachtig exemplaar in een kettingband van de Psalmi et hymni ecclesiastici, Brussel, (1593) (nr. 117); Lijck-dichten over 't afsterven des aardigen ende vermaarden Poeets Garbrant Adriaensz Brederode, Amsterdam 1619 (nr. 345). Enkele manuscripten zijn wel opgenomen, losse prenten en kaarten niet. De toegankelijkheid wordt vergroot door een viertal registers: op auteurs, tekstuitgevers, drukkers (per plaats) en provenances. Hoewel alle oude drukken btj het samenstellen van de catalogus van een nieuw plaatsnummer ztjn voorzien, is geen concordantie tussen de oude en de nieuwe signaturen opgenomen. Wie geïnteresseerd is in achtergrondinformatie, zal die in de bundel Leeskabinet (oude signaturen, geen registers) maar moeilijk kunnen vinden.

[p. 148]

Opvallend is het vele wit op de pagina's (1076 short-title beschrijvingen op ruim 300 bladzijden!). Waarom is deze overvloedige ruimte niet benut om bijvoorbeeld de vele in postzegelformaat afgedrukte illustraties op groter formaat af te drukken? Overigens maakt deze catalogus een wat slordige indruk: onderschriften werden verwisseld (p. VIII), afbeeldingen ondersteboven afgedrukt (p. X), grote illustraties doormidden gesneden, op twee tegenoverliggende pagina's afgedrukt met veel wit in de binnenmarge (p. 308-9, p. 312-13) Ook in de beschrijvingen treft men onzorgvuldigheden en inconsequenties aan: in de verantwoording wordt beloofd dat de plaatsnamen in het impressum op moderne wijze gespeld zullen worden; toch stuit men voortdurend op ‘Leyden’, ‘Amstelredam’ enz.. Jaartallen in het impressum bevatten fouten: 1758 i.p.v. 1658 (nr. 410). Soms is niet de moeite genomen de (voor)naam van een auteur te achterhalen: Zelandus=Jacobus Bellamy, Bonne=Rigobert Bonne, B. Jenks heet Benjamin. Anderzijds valt het te betreuren dat de beschrijvingen geen bibliografische verwijzingen bevatten die de identificatie van de korte titels zouden hebben vergemakkelijkt. Het impressum van nr. 414, Vondels Joseph in Egypten, Amsterdam, voor Wed. A. de Wees, 1644 (zo niet in Unger), roept vragen op bij de lezer. Confrontatie met de titelgegevens maakt echter duidelijk dat de ‘Weduwe’ er ten onrechte is ingeslopen en dat het dus gewoon om Unger nr. 360 gaat.

Het is belangrijk om het bezit van minder bekende bibliotheken in ruimere kring bekendheid te geven. Zowel de feestbundel als de catalogus leveren een bijdrage daartoe. Gezien de vele verwijzingen in de bundel naar 19de-eeuws materiaal kunnen we misschien in de toekomst ook een catalogus van dit gedeelte van de collectie verwachten.

T. Groot

Uitgelezen Boeken over een uitgelezen antiquaar (jaargang 4, nummer 1). Amsterdam, De Buitenkant, 1989, 60 blz.

Een jaar of tien geleden publiceerde het weekblad De Tijd in de toen maandelijkse boekenbijlage een rubriek met de titel ‘Dagboek van een lezer’. Toen de eigenzinnige Amsterdamse boekverkoper Ko van Leest deze rubriek een keer vulde, besloot hij die enigszins schuldbewust met de mededeling dat hij nu weer snel zijn ware bezigheden, het lezen en verkopen van boeken, zou oppakken. Boekverkopers hoorden naar zijn mening eigenlijk helemaal niet te schrijven.

Gezien het geringe aantal publikaties vanuit het vak, lijken veel boekverkopers en antiquaren zich bij deze mening aan te sluiten. Maar gelukkig zijn er uitzonderingen, zoals de Amsterdamse antiquaar Louis Putman, die met een zekere regelmaat het zoeklicht richt op vergeten schrijvers of uitgevers. Putman publiceert zijn artikelen meestal in het tijdschrift Uitgelezen Boeken. Dat is niet zo vreemd, want hij heeft aan de wieg gestaan van dit Katern voor boekverkopers & boekenkopers, zoals de ondertitel luidt.

Putmans vijfenzestigste verjaardag was voor de redactie van Uitgelezen Boeken reden om deze antiquaar zelf tot onderwerp van een nummer te maken en in december 1989 verscheen een fraai uitgevoerd liber amicorum, als eerste nummer van de vierde jaargang. Nu moet de term jaargang met betrekking tot Uitgelezen Boeken nogal ruim genomen worden, want het eerste nummer van de eerste jaargang is gedateerd: februari 1981. Aan dit ‘eerste’ nummer was overigens al een drietal proefnummers vooraf gegaan en als werkelijke oprichtingsdatum moet dan ook december 1977 beschouwd worden.

Het Putman-nummer opent met een artikel van Jan de Jong over het ontstaan van Uitgelezen Boeken, in de winkel van Henk Brinkman aan het Singel in Amsterdam. De Jong was hier opgeklommen van ‘handige jongen’ voor alle voorkomende klusjes tot verkoper en ‘huisdrukker’ en Putman kocht er regelmatig boeken voor zijn winkel. Toen De Jong een keer vertelde dat hij het drukken zo leuk vond, antwoordde Putman ‘dat het hem pas echt leuk leek om zelf een blad uit te geven. “Ik verzamel nu al jarenlang allerlei dingen, ik vind allerhande vreemde dingen in boeken en denk dan steeds: daar zou ik toch iets mee moeten doen, maar ja... dat komt er niet van. Een verzameling van jaren staat thuis in de kast”.’

Wie het antiquariaat van Putman, vroeger op Prinsengracht 234 en tegenwoordig op Rusland 29, wel eens bezocht heeft, weet dat men bij hem niet terecht moet voor zeer luxueuze uitgaven in prachtband, maar wel voor ‘de produkten van de mindere goden, de schuchteren, die niet aan de weg timmeren en de publiciteit aan hun laars lappen,’ zoals Joop van den Berg het in dit nummer omschrijft. Daarnaast koestert Putman een hevige belangstelling voor wat J. Buys benoemt als de ‘bijna immateriële voortbrengselen van de drukkunst’: ansichtkaarten, bladwijzers, etc. ‘Hij zocht wat niemand zocht. Zijn blik wist nederige vodjes papier tot bezielde brochures op te waarderen. Zijn inspiratie daalde neer in rafelige boeken met obscure titels,’ schrijft Atte Jongstra.

Putman weet echter niet alleen zijn medeboekenspeurders en zijn klantenkring te inspireren, maar ook zijn lezers. In de artikelen die hij in Uitgelezen Boeken publiceert, weerspiegelt zich zijn belangstelling voor de marge van literatuur en uitgeverij. Het eerste officiële nummer van Uitgelezen Boeken (I/1, februari 1981) opende met een bijdrage van Putman over drie generaties Vestdijk, waarin de aandacht vooral uitgaat naar de grootvader van de schrijver Simon Vestdijk. In het tweede nummer (I/2, januari 1982) publiceerde hij een artikel over de uitgever Meindert Boogaerdt jr. Putman heeft er min of meer zijn levenswerk van gemaakt alle uitgaven van deze uitgever boven water te krijgen en bovendten zoveel mogelijk gegevens betreffende zijn leven en werk, zodat er te zijner tijd zowel een ‘kritische fondscatalogus’ als een biografie kunnen verschijnen. In het eerste nummer van de tweede jaargang (II/2, januari 1983) snijdt Putman weer een geheel ander onderwerp aan, namelijk ‘De opkomst, voortgang en ondergang van de Nederlandse nieuwjaarsbriefkaart’. Tenslotte noem ik dan nog het artikel dat hij publiceerde over de Belgische schrijver Reimond Stijns (III/1, 15

[p. 149]

maart 1987) en het nagenoeg geheel door hem volgeschreven nummer over de Enkhuizer schrijfster Alie Smeding (III/2, juli 1988).

Overigens is Putman niet de enige medewerker van Uitgelezen Boeken wiens aandacht naar marginalia uitgaat. Het derde nummer van de eerste jaargang (mei 1982) was bijvoorbeeld geheel gewijd aan boekenleggers en het tweede nummer van de tweede jaargang (december 1983) verzamelde onder de titel Het is hier Holland niet! cabaretteksten over het oude Indië. Hierin zijn ook twee teksten opgenomen van Leo Lezer (1886-1962), aan wie later een apart nummer gewijd zou worden.

Hiermee zijn we bij nog een kenmerk van zowel Uitgelezen Boeken als Louis Putman; in zijn artikel over het ontstaan van het blad, schrijft Jan de Jong: ‘Over de inhoud spraken we af dat we in ieder geval niet steeds iets “nieuws” hoefden te hebben. We zouden - indien nodig - in elk nummer op een reeds geplaatst artikel terug kunnen komen. Dit bleek al spoedig een “must” te zijn, want een artikel van de heer Putman [...] bleek nooit “echt” afte zijn.’ Dat deze mentaliteit niet bij alle publicisten leeft, komt naar voren in een anekdote die Joop van den Berg ophaalt, met betrekking tot een artikel dat hij had gepubliceerd over Lambertus Kettmann (II/1, januari 1983): ‘Enkele weken na de verschijning zei Jan de Jong tegen mij: “Je moet eens bij Louis Putman langsgaan. Die heeft voor jou die - wat jij hebt genoemd onvindbare - romans en nog veel meer...” Toen ik enkele dagen later bij Louis in het winkeltje aan de Prinsengracht stond - want zitten kon je niet door de duizenden opgestapelde boeken - bood hij mij twee lijvige folianten aan met een mededeling “ik heb wat speurwerk gedaan, hier in de UB en in Antwerpen, en aardig wat gevonden over die Kettmann. Je hebt nu genoeg voor een vervolgartikel. Neem maar mee.” Maar Louis Putman, dacht ik vertwijfeld, zo zitten journalisten niet in elkaar. Die vinden altijd dat alles in één artikel gezegd moet worden. En ook ik heb alles toch al gezegd in Uitgelezen Boeken.’

De gedreven bibliograaf en onderzoeker Putman komt het best tot zijn recht in het omvangrijke en buitengewoon interessante artikel van C.J. Aarts over Putmans bemoeienissen met de Salamander-bibliografie die Aarts in december 1984 publiceerde. Door Putmans fascinatie voor door de officiële geschiedschrijving niet gecanoniseerde schrijvers en uitgevers, staat hij uiterst sceptisch ten opzichte van deze geschiedschrijving. Zoals Aarts het omschrijft: ‘Dat de geschiedenis van het Nederlandse boek anders luidt dan in handboeken en literatuurgeschiedenissen is vastgelegd, zou ik de “Wet van Putman” willen noemen.’ In samenhang met de bibliografische ‘methode-Putman’ (die Aarts ‘ondoorgrondelijk’ noemt) leidt deze opvatting echter vaak tot onverwachte bevindingen. Zo moet Aarts aan het slot van zijn artikel erkennen dat de officiële boekstaving - in zijn Salamanderboek 1934-1984 - van de Salamander als eerste pocketreeks in Nederland, bovendien een jaar voor de verschijning van Penguin Books gelanceerd, waarschijnlijk onjuist is. Het lijkt haast zeker dat Querido tegelijkertijd ook gebonden edities van de eerste zes deeltjes op de markt gebracht heeft. Het feit dat Aarts zijn boek gepubliceerd heeft, was voor Putman namelijk geen reden met zijn zoektocht naar de Salamander op te houden, ‘Integendeel,’ aldus Aarts. ‘Als een onderzoek gepubliceerd is en aldus is toegevoegd aan de geschiedschrijving en het bibliografisch bouwwerk, dan betekent dat automatisch, volgens de Wet van Putman, dat wat in de publikatie staat onjuist is.’ Hoewel Putmans gelijk in deze nog niet is bewezen, komt dat gelijk toch steeds dichterbij. Daarmee is Aarts' artikel verplichte kost voor iedereen die in de geschiedenis van het (Nederlandse) pocketboek is geïnteresseerd en zou het eigenlijk als bijlage aan alle exemplaren van het Salamanderboek 1934-1984 toegevoegd moeten worden.

Zo'n groot belang kan niet aan alle artikelen in dit nummer van Uitgelezen Boeken toegekend worden. Bij de samenstelling van een liber amicorum speelt immer weer de vraag voor wie het in eerste instantie gemaakt wordt: voor de gehuldigde of voor de lezers/kopers. In het eerste geval gaat het vooral om degenen die een bijdrage leveren (zoals bij voorbeeld in het in maart 1976 verschenen P.S. voor Thomas Rap), terwijl in het tweede geval ook de inhoud van de bijdragen een grote rol speelt. Vaak publiceren auteurs dan artikelen die aansluiten bij de interesses van de gehuldigde, maar die inhoudelijk op zichzelf kunnen staan. Een variant die een beetje tussen de twee genoemde instaat, is om de medewerkers te vragen over de gehuldigde te schrijven. Bij dit nummer van Uitgelezen Boeken slaat de wijzer duidelijk in de richting van deze laatste variant uit. Slechts een enkele bijdrage kan, zoals die van C.J. Aarts, helemaal op zichzelf staan. De meeste artikelen bestaan uit meer of minder uitgewerkte herinneringen aan of karakteriseringen van Putman. Tezamen vormen deze artikelen echter een mozaïek waaruit een tamelijk geschakeerd beeld van deze antiquaar oprijst. En het kan dan natuurlijk niet anders dan dat ook enkele contouren geschetst worden van het Amsterdamse antiquariaat in het algemeen. Slechts een enkele auteur heeft het verzoek om een bijdrage aangegrepen voor een opstel dat niet direct aan de persoon Putman gebonden is. Zo heeft Arie van den Berg een aanzet gegeven tot een geschiedenis van de (feest)neus en droeg Ernst Braches een kort prozagedicht bij.

Uitgelezen boeken over een uitgelezen antiquaar bevat naast de voor deze gelegenheid geschreven artikelen drie interviews met Putman, die hem door landelijke dagbladen afgenomen werden in 1984 en 1986. Helaas treedt hierin nogal wat herhaling op, soms haast letterlijk, en ik vraag mij dan ook af of het niet aardiger was geweest Putman voor dit nummer opnieuw en diepgaander te interviewen. Dit is echter maar een opmerking in de kantlijn, die niets afdoet aan mijn waardering voor dit papieren huldebetoon aan een markante antiquaar.

Hans Hafkamp

Een abonnement op Uitgelezen Boeken kost f 25,- per jaargang. Men ontvangt hiervoor minstens drie nummers. Abonneren door overmaken van dit bedrag op postgiro 1781409 t.n.v. Jan de Jong, Schippersstraat 11-13, 1011 AZ Amsterdam.

[p. 150]

De hele Bibelebontse berg, de geschiedenis van het kinderboek in Nederland & Vlaanderen van de middeleeuwen tot heden; eindredactie: N. Heimeriks en W. van Toorn; Amsterdam, Em. Querido's uitgeverij b.v., (1989), 710 blz., ISBN 90.214.6554X, prijs f 125,-.

Dit handboek is een zeer fraai boekwerk geworden: degelijk gebonden, op mooi papier gedrukt, vele goed gekozen citaten en talloze instructieve illustraties. Het is een toe te juichen initiatief, omdat er op het gebied van het kinderboek in Nederland en Vlaanderen nog heel veel werk te doen is. Het eerste handboek over dit onderwerp is het echter niet (ondanks de flaptekst), want in 1950 verscheen van D.L. Daalder het informatieve boek Wormcruyt met suycker, dat tot mijn verbazing niet als voorloper genoemd wordt.

De indeling van het nieuwe handboek is als volgt: na een inleiding volgen er hoofdstukken over de middeleeuwen, de 16de eeuw tot en met de 20ste eeuw (een eeuw per hoofdstuk); over Vlaanderen; de reclameboekjes; vormgeving en illustraties; drukkers en uitgevers. Daarna komen er literatuurlijsten e.d. en en register; 710 blz., een echt handboek zo te zien. De titel is ontleend aan het gedicht ‘Alfabet’ van Annie M.G. Schmidt, dat als motto fungeert; een hommage aan een van onze grootste kinderboekenauteurs, en terecht!

In hun inleiding stellen de eindredacteuren dat het kinderboek door literatuurwetenschappers stiefmoederlijk is behandeld en dat het vanaf de 19de eeuw voornamelijk studieobject van pedagogen, psychologen en sociologen is geweest. O.a. door hun opvattingen is men H. van Alphen gaan beschouwen als de schepper van het kinderboek. Dit handboek gaat ook over het schoolboek; niet alleen omdat het de bron is van de vroegste literatuur voor kinderen, maar ook omdat de grens tussen leesboek en schoolboek soms vaag is, tot in onze tijd toe (zie bijv. Ot en Sien).

De meeste hoofdstukken zijn thematisch van opzet en tonen duidelijk de hand van de auteur(s). Er is in elk geval één overeenkomst: men richt zich tot een breed publiek. De inleiding is nogal oppervlakkig: hier had men uitgangspunten en criteria grondig moeten behandelen. Enkele van deze punten vindt men in de inleidingen van diverse hoofdstukken, maar daardoor wordt die materie erg versnipperd aangeboden. Eén opvatting keert nogal vaak terug: men moet vooral niet denken, dat Van Alphen de eerste Nederlandse schrijver van kinderboeken is geweest. Volgens de flaptekst hebben al eeuwen voor Van Alphen kinderen gelezen in bijvoorbeeld abc-boekjes en volksboeken. Dat lijkt me juist; de vraag is alleen: mag je die schoolboekjes, fabels, volksboeken enz. èchte kinderboeken noemen? Worden de grenzen niet al te ruim gesteld om de geschiedenis van het kinderboek vanaf de middeleeuwen tot in de 18de eeuw waar te maken?

De delen over de middeleeuwen tot 1880 en het hoofdstuk over vormgeving e.d. zijn boeiend geschreven en zeer informatief. Mediaevist Van Oostram is soms meer met hypothesen dan met feiten bezig. Hij vertelt hoe de middeleeuwse jeugd - ieder in zijn eigen stand - werd onderwezen en welke boeken men daarbij gebruikte. Het meest universele leerboek is Ars minor van de Romein Donatus (350 n. Chr.). Volgens de auteur zou Der naturen bloeme van Van Maerlant een jeugdboek genoemd kunnen worden, omdat hij het opdroeg aan de ca. 20-jarige Nicolaas van Cats. Ik denk dat Van Maerlant dat deed, omdat hij zijn werk onder de aandacht van voorname aspirant-kopers wilde brengen. Natuurlijk konden jongeren veel leren van dit leerdicht - wie niet in de middeleeuwen?-, maar daardoor wordt dit werk toch geen kinderboek? Bovendien zegt Van Oostram in zijn slotwoord dat de geschreven literatuur te kostbaar moet zijn geweest om alleen voor kinderen bestemd te kunnen zijn.

Resoort wijst in zijn verhandeling over de 16de eeuw op Latijnse schoolboeken en hun betekenis voor grammatica's, fabels, dialogen, gedragsboekjes enz. Ook heeft hij het bijna uitsluitend over onderwijs en schoolboeken, waarin soms zeer realistische dialogen staan. De gegoede jeugd las graag romans over Arthur, Pyramus en Floris ende Blancefleur; dat weten we uit waarschuwingen van Erasmus e.a. ertegen, maar uit de meeste van deze boeken valt niet af te leiden, dat de drukker of bewerker zich speciaal tot de jeugd richt. Een meuw genre in deze eeuw is het testament waarmee een ouder zijn kinderen na zijn dood denkt te kunnen blijven opvoeden. Ook enkele werken van Erasmus (Goede manierlijcke seden o.a.) hebben grote invloed.

Nieuw in de 17de eeuw zijn schrijf- en brievenboeken en boekjes over de religieuze vorming, in het bijzonder voor piëtistische kringen. Ook nu worden navertelde ndder- en liefdesverhalen zwaar door opvoeders e.d. bestreden (Cats!). Er komen steeds meer herdrukken van al bekende genres, o.a. de populaire romans, die zelfs op de scholen worden gelezen! Een ècht kinderboek is volgens de auteurs een bundel fabels en verhaaltjes van H. Jacobi, nl. Gheneuchelijcke, eerlijcke, ende profijtelijcke Propoosten, Exempelen ende fabulen, al tot deucht aenspoirende, dienende tot Argumenten voor den kinderen (1596). Alleen het eerste woord van de titel overtuigt me...

Volgens Buijnsters (18de eeuw uiteraard), hebben de vorige hoofdstukken voldoende het traditionele beeld (nl. een meer op verbeelding gerichte ontspanningslectuur voor de jeugd lijkt vóór Van Alphens optreden zo goed als afwezig) gecorrigeerd. Maar waar dan? Op een enkel verhaalfragment, wat liedjes en misschien een enkel schooldrama na, ben ik geen meer op verbeelding gerichte ontspannende Nederlandse kinderlectuur tegengekomen. Buijnsters vindt net als ik dat er nog veel onderzoek in dit verband nodig is. Zijn aandeel is erg interessant, vooral wat hij schrijft over Van Alphen als pionier; sprookjes en hun kuising, de invloed van Robinson Crusoë en de eerste Nederlandse roman-in-brieven voor kinderen. Vreemd genoeg behandelt hij de schrijver Le Francq van Berkhey niet, terwijl van de laatste wel een afbeelding uit een van zijn boeken is opgenomen.

Het hoofdstuk over de 19de eeuw is mij erg tegengevallen: er worden zaken in besproken die elders in het boek ondergebracht hadden moeten worden (bijvoorbeeld vormgeving), en andere, essentiële onderwerpen komen niet aan de orde. Vooral Sinterklaasboeken - wat is nu Hollandser? - mogen in een handboek als dit niet ontbreken! Ook een beroemde en geliefde uitgave als ‘A is een aapje’ en de effecten van ‘Piet de smeerpoets’ heb ik node gemist. Uiteraard krijgen schrijvers als Goeverneur, Heije en Kieviet aandacht. De laatste wordt geroemd vanwege de humor, maar die is al eerder te vinden in werken als ‘Het leven van Jan Klaassen’ (1864) van J. Schenkman, zeer bekend om zijn fraai geïllustreerde kinderboeken.

Vooral het deel over de kinderversjes en dat over ‘De werkelijkheid in het kinderboek’ (in het hoofdstuk over de 20ste eeuw) vind ik zeer de moeite waard, maar ook hier mis ik veel: Rie Cramer en Marie Hildebrandt komen er erg bekaaid af in een handboek dat zich tot een breed publiek richt. Het enige èchte kinderboek van Ligthart en Scheepstra, n.l. ‘Het boek van Piet van Dam’ wordt nergens genoemd. En verdient Ida Heijermans geen plaats in dit handboek?

De laatste vier hoofdstukken zitten vol meuwe en vaak verrassende wetenswaardigheden, bijvoorbeeld de problematiek van de Vlaamse jeugdboekenschrijvers; de kuising van de afbeeldingen in ‘Bulletje en Boonestaak’; Annie Schmidt als schrijfster van reclameboekjes; 200 boekhandels in het Amsterdam van 1675; de relatiegeschenken voor Goeverneur (slierasperges!).

Ik vind dit boek een aanwinst in zoverre dat het vele nieuwe feiten en visies aanbiedt. Het roept echter ook om correcties en vooral om aanvullingen, dus een echt handboek is het nog niet. De berg is nog niet helemaal beklommen; een acceptabele omschrijving van het begrip ‘kinderboek’ is er niet te vinden In zo'n omschrijving ligt m.i. de sleutel van de Bibelebontse berg.

F.J. Booy