De Boekenwereld. Jaargang 6

[p. 84]

Herinneringen van een bibliothecaris 20
Bibliotheekmensen op Singel 421
H. de la Fontaine Verwey †

I

In de loop van deze herinneringen zijn de Amsterdamse UB, haar gebouwen en lotgevallen in vroeger en later tijd, dikwijls ter sprake gekomen. Ditmaal zal ik het hebben over enkele karakteristieke bibliotheekmensen die ik in het oude huis Singel 42l ontmoet heb. Mijn kennismaking met de UB-van-binnen dateert van 1928, toen ik er een aantal maanden volontair was. Aan het eind van dat jaar vertrok ik als conservator naar Groningen, om in 1941 als bibliothecaris naar Amsterdam terug te keren.

Dat was dus aan het begin van de bezetting. De bibliothecaris Berg had plotseling ontslag genomen. Vrezend dat er een NSB-er benoemd zou worden, drong de instantie die de voordracht opmaakte, de Bibliotheekcommissie met Limperg als voorzitter en Romein, Hoetink e.a. als leden, er bij mij op aan te solliciteren. Een moeilijke beslissing! Op advies van mijn leermeester Paul Scholten stelde ik mij beschikbaar en werd benoemd.

Laat ik beginnen met enkele figuren uit de bibliotheek die ik in 1928 leerde kennen en die er niet meer waren bij mijn terugkeer in 1941.

Dan denk ik in de eerste plaats aan dr. J.S. Theissen, die in 1928 als bibliothecaris optrad. Hij was een uitnemend historicus en een goed bibliothecaris, aan wie ik veel te danken heb. Jarenlang was hij aan het Groninger gymnasium verbonden geweest, waar hij zich de reputatie verwierf de beste geschiedenisleraar van Nederland te zijn. Na een mislukte poging in Groningen hoogleraar te worden, werd hij benoemd tot bibliothecaris van de UB aldaar. Hoewel van huis uit geen vakman, heeft hij daar voortreffelijk werk verricht. Na een tweede mislukte greep naar het professoraat liet hij zich uit dépit verleiden om op 55-jarige leeftijd te solliciteren naar het bibliothecariaat in Amsterdam, dat opengekomen was na het vertrek van dr. T.P. Sevensma naar Genève. In de Amsterdamse UB, oneindig veel groter en gecompliceerder dan de Groningse, met uiterst moeilijke verhoudingen onder het talrijke personeel, kon Theissen zich ondanks alle inspanningen moeilijk thuis voelen. Voor iemand als hij, die geneigd was tot zwaartillendheid, bleef het een vreemde wereld. Na enige jaren werd hij tot zijn voldoening benoemd tot buitengewoon hoogleraar aan de Universiteit. Helaas bleek de combinatie van het professoraat met zijn werk aan de UB voor Theissen, die een zwakke gezondheid bezat, te zwaar. Tenslotte kreeg hij een ordinariaat en kon nu ontslag vragen bij de UB. Deze regeling bracht de vervulling van zijn liefste wens, maar kwam te laat. Slechts een jaar heeft hij ervan kunnen genieten, tot de dood hem in 1936 wegrukte.

Persoonlijk heb ik Theissen slechts korte tijd meegemaakt, genoeg echter om respect te krijgen voor zijn beminnelijke integere persoonlijkheid, zijn brede kennis en vooral zijn grote menselijkheid in de omgang met anderen.

Een man naar mijn hart was de onderbibliothecaris H.J. Mehler, een geboren bibliotheekman, die onder drie regimes werkte (Burger, Sevensma, Theissen). Hij hoorde bij het huis en zijn devies was: ‘Bij Onze Lieve Heer en op Singel 42l is alles mogelijk’. Jarenlang heeft hij de ‘Piersonkamer’ geleid, waar de alfabetische catalogus samengesteld werd. De kleine man, die zodra hij aan het werk ging altijd een luster jasje aantrok, zette steevast een bolhoed op zodra hij de kamer verliet om naar het uitleenbureau of het magazijn te gaan - vanwege de tocht. Achter de schermen speelde hij in het bibliotheekbedrijf een grote rol. Hij had, mede door zijn scherpe tong en zijn geestigheid, veel gezag. Zelf was hij een hartstochtelijk verzamelaar van 18de-eeuws Frans theater. Zijn verzameling legateerde hij aan de UB.

Na zijn pensioen werd Mehler in huis genomen door zijn assistente Bertha Wolterson, die zich vooral verdienstelijk gemaakt heeft voor de opbouw en de catalogisering van de Scandinavische collectie. Haar zorgen voor de oude Mehler gingen zó ver dat zij hem a.h.w. sequestreerde. Buiten haar om mocht hij geen bezoek ontvangen. De laatste malen dat ik Mehler ontmoet

[p. 85]

Drie opeenvolgende bibliothecarissen van de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek.
V.l.n.r. T.P. Sevensma (1924-1928), J.S. Theissen (1928-1935) en J. Berg (1936-1940). (Foto's G.A. de Zeeuw, Universiteitsbibliotheek, Amsterdam).

heb, was tijdens een ‘clandestiene’ wandeling met Ernst van der Linden. Ik moest dan beloven niets aan mej. Wolterson te vertellen.

Een kleurrijke figuur uit dezelfde periode was dr. Hendrik C. Differée (de doctorstitel kwam uit Zuid-Afrika, waar hij directeur van een HBS geweest was). Met zijn rode haar, spits baardje en gekleurd gelaat had hij iets van een vos. In ieder geval was hij even opgewonden en beweeglijk als deze dieren zijn. Hij werkte op de ‘bedank’-afdeling van de ‘Piersonkamer’ en beheerde het Vondel-museum. Groot Vondelkenner als hij was, had hij een uitgave van de werken van deze dichter bezorgd voor de uitgeverij ‘De Torentrans’. Toen de grote Vondeluitgave van C.R. de Kierek c.s. op touw werd gezet, droeg ‘De Torentrans’ Differée op een nieuwe druk te verzorgen van zijn eigen uitgave - met dien verstande dat hij moest zorgen de grote uitgave steeds voor te blijven. Het werk dat voor laatstgenoemde publicatie door een staf van geleerden gedaan werd, moest Differée in zijn eentje verrichten. Begrijpelijkerwijze leidde dat ertoe dat de altijd geagiteerde man nog opgewondener werd en herhaalde malen met zijn boeken van de trap viel.

Tekenend voor Differée is de volgende anekdote. Hij woonde op het Alexanderplein en had uit zijn slaapkamer het gezicht op de verafgelegen koepel van het Paleis voor Volksvlijt. Nuhad hij de gewoonte iedere morgen met een verrekijker te zien hoe laat het was op de klok van de Paleiskoepel. Wie schetst zijn ontsteltenis toen hij op de morgen na de brand van het Paleis (waarvan hij door de afstand niets gemerkt had) constateerde dat de hele koepel verdwenen was. De volgende dagen hebben wij Differée niet teruggezien - zo groot was zijn schrik.

In die dagen kwam nog iedere dag op de UB de hoogbejaarde dr. M.B. Mendes da Costa. Deze begaafde classicus, vooral bekend door zijn uitgave van Homerus, was conservator van de handschriften geweest. De eerste delen van de catalogus zijn door hem bewerkt. Al was hij dus al lang buiten functie, op de ‘Piersonkamer’ was nog altijd een klein tafeltje tot zijn beschikking. Op zijn tocht van en naar het Jonas Daniel Meyerplein, waar hij woonde, liet hij zich vergezellen door zijn huisknecht, zijn ‘gendarme’, zoals hij hem noemde, die echter altijd enige passen achter hem moest lopen, omdat niemand weten mocht dat de oude Mendes niet meer zo vast op zijn benen stond. Communicatie met hem was onmogelijk omdat hij stokdoof was. Alleen de hoge vrouwenstem van mej. Wolterson drong tot hem door. Ondanks zijn doofheid ging hij, groot toneelliefhebber als hij was (getuige zijn twee delen Toneelherinneringen), geregeld naar de schouwburg, waarbij zijn jongere vriend Mehler hem vergezelde. Aan de UB liet

[p. 86]

H. de la Fontaine Verwey (links) en P. Oosterbaan (rechts). De laatste had jarenlang de leiding van het Uitleenbureau van de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek. (Foto Sanders).

hij een klein portret na, geschilderd door zijn vriend Willem Witsen, dat nu op de afdeling Zeldzame en Kostbare Werken hangt.

Van de mindere goden uit de oude tijd noem ik tenslotte de conciërge Hompe, een lange magere man met grijze krullen en een indrukwekkende bril, altijd in het zwart gekleed. Hoewel hij slechts een bescheiden rol in het bibliotheekbestel speelde, werd hij door onwetenden dikwijls voor de bibliothecaris aangezien.

II

Toen ik in 1941 in Amsterdam terugkeerde volgde ik dr. J. Berg op als bibliothecaris. Deze, sinds lang aan de UB verbonden als conservator en later als afdelingsbibliothecaris, was in 1936 in de plaats gekomen van dr. Theissen. Dit geschiedde na een hoogst onaangename, ook in de dagbladpers gevoerde campagne door de voorstanders van de andere kandidaat, Jhr. dr. P.J. van Winter, later hoogleraar in Groningen, destijds rector van het Amsterdamse Meisjeslyceum. Na felle debatten sprak de gemeenteraad op aandrang van wethouder Boekman zich uit voor dr. Johan Berg. Terecht, want Berg bleek een uitstekende bibliothecaris te zijn. Aan hem is o.a. te danken de verwerving van de rijke bibliotheek van P.A. Pijnappel. De grote breedgeschouderde Groninger met zijn witte manen (hij had iets van een zeehond) was een indrukwekkende figuur, niet het minst door zijn welbespraaktheid en zin voor sterke verhalen, waarvan hij dikwijls zelf de held was. Ondanks zijn opvallend optreden en zijn reputatie als eeuwig student in Groningen, was hij au fond een eenvoudig, eerlijk man met intelligente denkbeelden. Zijn vrouw was dr. Bertha van den Stempel, oud-afdelingsbibliothecaresse en nauw medewerkster van dr. Burger (van haar hand is o.a. de bekende catalogus van oude Nederlandse letterkunde). Daar zij van joodse afkomst was (Berg en zijn vrouw waren naderhand gereformeerd geworden), betekende de bezetting voor Berg, die een angstig karakter had, een obsessie. Dit ging zover dat hij op staande voet ontslag nam en zich niet meer liet zien. De personeelsleden beschouwden deze vlucht als een verraad jegens de bibliotheek en jegens hen - niet geheel ten onrechte. Voor zijn opvolger maakte dit de zaken in ieder geval niet gemakkelijker. Geluk-

[p. 87]

kig was het directoraat intussen op voortreffelijke wijze waargenomen door de afdelingsbibliothecaresse mr. E.G. Meihuizen, een intelligente, geestkrachtige vrouw. In het vervolg zou zij mijn rechterhand worden en mijn plaatsvervangster bij afwezigheid.

Gedurende het verdere verloop van de oorlog hebben Berg en zijn vrouw rustig in Hilversum gewoond. Eenmaal is hij door de bezetter bedreigd met gedwongen werk in plantsoenen, maar dat heb ik hem gelukkig weten te besparen.

De medewerker waarmee ik in het grootste deel van mijn bibliotheektijd het nauwste contact heb gehad, was de afdelingsbibliothecaris mr. H.F. Wijnman. Deze alweter beschikte over een encyclopedische kennis (hij was de voornaamste medewerker van de beroemde zesde druk van de ‘Winkler Prins’) en daarin liet hij anderen graag delen. Van huis uit ging zijn belangstelling vooral uit naar genealogie. Gaandeweg verdiepte hij zich in talloze andere onderwerpen die met biografie en bibliografie te maken hebben, zoals het leven van Rembrandt en Albert Magnus, de Ethiopische typografie, de Emdense drukkers enz. enz. Wijnman verstond de kunst op de meest platgetreden paden kostbare stenen te vinden, hetzij door nieuwe archiefvondsten, hetzij door herinterpretatie van misverstane teksten.

Hij bewerkte D'Ailly's Historische gids van Amsterdam en maakte er een nieuw boek van met tienduizenden feiten, van de eerste tot de laatste regel exact. Zijn laatste publicatie, de kroon op zijn werk, waren de uitvoerige beschrijvingen van de huizen aan de Keizersgracht in de door het Genootschap ‘Amstelodamum’ uitgegeven herdruk van Caspar Philips' Grachtenboek.

Op de bibliotheek was Wijnman de opvolger van Mehler als beheerder van de ‘Piersonkamer’. Ook besteedde hij veel aandacht aan de verwerving van antiquarische boeken, waarbij de ‘singuliere’ hem het meest aantrokken. Wat Fruin over Bakhuizen van den Brink zei, kan ik van Wijnman getuigen: ‘ik heb zijns gelijke nooit ontmoet’.

Ouderen onder u zullen zich misschien het hoofd van het Uitleenbureau, P. Oosterbaan, herinneren. De veel misbruikte uitdrukking ‘the right man on the right place’ was op hem bij uitstek van toepassing. Begaafd met een natuurlijk overwicht en veel overtuigingskracht kon hij uitstekend met het rijkgeschakeerde publiek van hoog tot laag omgaan. Strikt rechtvaardig als hij was, handhaafde hij de regels maar bezat de tact op zijn tijd uitzonderingen te maken. Bovendien liet hij de bezoekers gulhartig delen in de fenomenale bibliografische kennis, die hij zich verworven had. Talrijk zijn de proefschriften waarin in de voorrede dank betuigd wordt aan de voorlichting van de heer Oosterbaan. Ieder die hem nader gekend heeft, weet welk een edel mens hij was.

In scherpe tegenstelling tot de bescheiden, rustige Oosterbaan stond zijn collega Ernst van der Linden, een exuberante, ietwat ruige figuur. Lezers van dit tijdschrift zullen zich hem ongetwijfeld herinneren van de boekenveilingen, waar hij zijn vaste plaats had en nooit ontbrak. Hij kocht voor de Amsterdamse UB, vanouds actief in antiquarische aankopen, voor andere bibliotheken en instellingen en voor particulieren. In de wereld van het antiquariaat was hij geëerd en tevens gevreesd als de man met het stalen gezicht, die nooit van tevoren liet blijken of hij in een bepaalde kavel geïnteresseerd was en evenmin, als hij bood, hoever zijn bod zou gaan.

Op de UB was hij belast met het beheer van de medische studiezaal en van de rijke bibliotheek van de Koninklijke Maatschappij ter Bevordering van de Geneeskunst. De grote catalogus van deze vrijwel volledige verzameling van Nederlandse medische boeken was zijn werk. Deze ongemakkelijke, temperamentvolle man was voor zijn vrienden, waartoe ik behoorde, een hartelijke kameraad, altijd tot helpen bereid.

Noem ik tenslotte nog een figuur die achter de schermen werkte: de administratrice Dorothea van Loevezijn. Jarenlang heeft zij de financiën van de UB op voortreffelijke wijze verzorgd. Onafhankelijk, vol vuur, heftig in haar voorkeuren en vooral in haar aversies, was zij een vrouw ‘duizend mannen te erg’. De instelling die zij diende, was zij toegedaan met grote toewijding en onwankelbare trouw.

Ziehier enkele van de vele bibliotheekmensen die ik op Singel 421 ontmoet heb en met wie ik op vriendschappelijke wijze samenwerkte. Het waren ontmoetingen waar ik dankbaar voor ben.