De Boekenwereld. Jaargang 6

Veilingen

Van Gendt 26 en 27 september

Veiling en catalogus waren gegroepeerd rondom een vijftal vijftiende-eeuwse manuscripten en twaalf (post)incunabelen. De belangrijkheid van deze uit twee Nederlandse particuliere bibliotheken afkomstige boeken werd in de catalogus onderstreept door veelkleurige en andere illustraties. De manuscripten waren uitgebreid en gedetailleerd beschreven, waarbij men blijkbaar en terecht de BNM te Leiden had ingeschakeld. Voor de (post)incunabelen had men kennelijk geen deskundige in de arm genomen, hetgeen resulteerde in wonderlijke formaataanduidingen als ‘(large)6to’, ‘Fol.(=large 4to)’ en ‘Large 6to(fol.?)’. Merkwaardig doet ook het letterlijk uit het impressum overnemen van de drukkersaanduiding aan (Quetel i.p.v. Quentell, Prysz i.p.v. Prüß en ‘apud predicatorus in vico qui noēat die stockgas’ i.p.v. Cornelis van Zierikzee). Ook mag men bij de beschrijving van de incunabelen voor een Nederlandse boekveiling verwachten dat er aan de belangrijke inventaris van alle in Nederlandse openbare bibliotheken aanwezige incunabelen, de IDL, wordt gerefereerd.

Op deskundige wijze en meen vlot tempo veilde op de woensdagmorgen auctionaris Tijenk eerst een kleine 80 fraai gedrukte en geïllustreerde werken uit de 19de eeuw. Toppers in deze sector waren twee ornithologische werken van Gould. Het eerste met honderd handgekleurde vogellitho's (Londen 1831) haalde met f 28.000 de limiet niet en wacht waarschijnlijk op een herkansing, het tweede, een prachtig exemplaar van de tweede druk van A Monograph of the Trogonidae (Londen 1875) met 47 handgekleurde bladgrote litho's en gebonden in de oorspronkelijke halfmarokijnen band, werd voor f 23.000 aan de handel verkocht (taxatie f 24/26.000). Botanisch geïnteresseerden lieten de inzet van 700 gulden voor ‘Flora’ van H. Witte (Amsterdam 1868) met 80 chromolithografieën in een oogwenk oplopen tot f 1.700 (1.000/1.200). Een Kleine Johannes (Mouton, 1898) stak in een interessante, door Edz. Koning gedecoreerde halfperkamenten band; het boek bracht f 500 op (nr. 575). In de afdeling ‘reizen’ bleken de geïllustreerde werken over Indonesië ondanks de matige staat weer in trek. De reis van het kamerlid Van Berkenstein door M.T.H. Perelaer (Leiden 1888) ging voor f 550 van de hand. Een halve Terwen met 38 staalgravures werd voor f 1.400 aan een handelaar verkocht. Het Rijnland, de bakermat van het internationale toerisme, beleeft na jaren van recessie een revival, zo verzekert men in Bacharach. Een met meer dan 400 houtgravures verluchte uitgave van De Rijn van Stieler, Wachenhusen en Hackländer haalde in elk geval met gemak de taxatie en ging voor f 550 naar een commissiegever. De beide Juliana-bijbels (nrs. 588 en 589) verkeerden niet in een zodanige staat dat het Oranje-

[p. 67]

hart er sneller van klopte. Zij bleven onder de limieten en gingen voor f 400 en f 350 terug. De Doré-idolaten kregen liefst acht kavels voorgeschoteld. Zij lieten het echter op treurige wijze afweten: er werden er slechts twee verkocht, waarvan een Dante-vertaling (De Komedie) in dichtmaat door Hacke van Mijnden (Haarlem 1867-73). De drie banden gingen voor f 70 naar een liefhebber die er twee handgeschreven brieven van Hacke bij kreeg. De andere Doré betrof London: A pilgrimage (1872) met talrijke illustraties in allerlei formaten. Dit werd met een prijs van f 220 een lichtpuntje in het genre Doré (80/100).

Van de vijf met miniaturen verrijkte getijdenboeken uit de vijftiende eeuw ging het eerste, met tien miniaturen, voor f 30.000 naar een Utrechts antiquariaat. Het tweede, evenals het eerste Zuidnederlands, met vier grote en zeven kleine miniaturen was voor een commissiegever, wiens f 22.000 niet overtroffen werden. Spannend werd het toen het derde getijdenboek (nr. 621) ter tafel kwam, een Noordfrans manuscript, bevattende o.a. veertien grote miniaturen, waarvan er een op het catalogusomslag was afgedrukt. Toen de rook van de biedschermutselingen was opgetrokken, bleek dat een francofone telefonische bieder het pleit in zijn voordeel had beslecht, voor welke triomf hij overigens f 90.000 (+20%) moest neertellen. De anti-climax volgde meteen hierop, zij het op enigszins ondoorgrondelijke wijze. Bij een opgegeven taxatie van f 15/20.000 zou men niet verwachten dat een boek bij een inzet van f 20.000 wordt teruggenomen. ‘Van Gendt’ zal er zijn reden wel voor hebben gehad om dit door Geert Grote vertaalde getijdenboek (nr. 622) niet te verkopen. Ten slotte werd een 83-bladig fragment, evenals het vorige in de hingen van de Moderne Devotie in gebruik, voor f 5.000 door een antiquaritaal in Den Bosch verworven. Van de incunabelen bleek de Utrechtse Fasciculus temporum uit 1480 nog steeds een onverbiddelijke bestseller. Het is de Nederlandse incunabel waarvan de meeste exemplaren bekend zijn (in Nederland zo'n kleine twintig). Ook op deze veiling trok het boek, hier in matige staat, de nodige belangstelling: f 20.000. De Gerard Leeu-druk van het Vaderboek (Gouda 1480) was weliswaar niet geheel compleet, maar had een interessante, niet in de catalogus vermelde, provenance-inscriptie van het begijntje Willem Duynendochter op het ‘Ronde beginenhofte Amsterdam’. Blijkbaar had de U.B. dit ex-libris ook ontdekt. Voor f 8.000 bleef het in Amsterdam (5/10.000). Een Vaderboek uit 1511 (Leiden, Jan Seversz.) met eigendomsmerk van Victor dela Montagne bleef met f 1.400 eveneens binnen de taxatie. De hierboven genoemde Utrechtse antiquaar had er een goede koop aan. Voor een Antwerpse druk uit 1517 (Eckert van Homberch) van Die vertroostinghe der gelatenremenschen moest hij echter met f 5.000 het dubbele van de taxatie betalen (2/3.000). Een Elucidatio in omnes Psalmos van Titelmans, in Antwerpen door De Keyser en Simon Cock in 1531 (voor Vorsterman?) gedrukt, versloeg eveneens de taxatie royaal: de K.B. kocht het boek voor f 2.200 (6/800). De laatste postincunabel van deze veiling, een in Antwerpen in 1540 gedrukt missaal met perkamenten canon, werd voor f 9.000 toegeslagen (4/6000). Opvallende kopen werden er voorts o.a. gesloten bij een fel begeerde Fasciculus myrrhe (Antwerpen 1565). De prijs voor dit nogal matige exemplaar kwam uiteindelijk op f 2.800, die een Haarlems antiquariaat voor dit kort afgesneden octaafbandje over had (8/l.200). De aangeboden Nederduitse Reinaert (Hamburg 1604) met 56 houtsneden is geen boekje dat je op iedere veiling tegenkomt. Er werd dan ook stevig op geboden, vóór het voor f 7.500 door de al enige keren genoemde Utrechtse antiquaar kon worden meegenomen (4/5000). Niet verkocht werden tenslotte twaalf van de negentien kavels Vondel en evenmin een exemplaar van de onder de naam van Hans Burgkmair bekend staande reeks van 119 fraaie houtsneden ‘Images de Saints et Saintes’. Dit is een van de triomfalistische werken rond de persoon van keizer Maximiliaan (1459-1519). De houtblokken van de kunstenaar Leonhard Beck werden pas in 1799 in Wenen afgedrukt. Het imposante werk werd voor f 5.000 opgehouden; het verdient stellig een herkansing.

G.J. Jaspers

Beijers 3 en 4 oktober

Op deze Utrechtse oktober-veiling kwam een groot gedeelte van de bibliotheek van wijlen prof. dr. C.C. de Bruin onder de hamer. Wie deze sympathieke geleerde van internationale faam heeft gekend, zal zich bij de verkoop van diens boekenschat bekropen gevoeld hebben door een zekere nostalgie. En anderzijds waren er talrijke Aha-Erlebnisse als er weer een nieuw wetenschapsgebied binnen de neerlandistiek en de theologie in catalogus en veiling aan de orde kwam: o ja, ook op dit gebied was De Bruin thuis. Het betrof hier een geleerdenbibliotheek in de beste zin van het woord met authentieke bronnen en talloze studies van hoog niveau. Daarnaast kwam een aantal werken uit andere collecties ter tafel. De veiling opende met ‘Rara et curiosa’, waaronder een belangrijke sectie bijbels uit de periode 1542-1772. Een voor verzamelaars interessant aspect was het feit dat het de voormalige bezitter eerder om de tekst c.q. de curieuze uitgave ging dan om de perfecte staat daarvan. Menige verzamelaar moet zich immers om redenen van aanbod en middelen tevreden stellen met een exemplaar waar ‘iets’ aan mankeert. En het nog wel gehoorde advies: ‘koop nooit een incompleet boek’ doet op menig verzamelgebied, vooral waar het de vijftiende en zestiende eeuw betreft, enigszins anachronistisch aan in de oren van de ‘modale’ verzamelaar. De Bruin was kennelijk ook deze mening toegedaan en de talrijke aanwezigen waren er getuigen van, hoe dat met de verkoop uitpakte. Daar was allereerst een geenszins onberispelijk exemplaar van de Liesveldt-bijbel uit 1542. Na een tweeduizend gulden durend biedersgevecht mocht een zuiderbuur zich voor f 4.700 eigenaar van deze rariteit noemen. Van de eerste druk van de eerste Nederlandse complete vulgaatbijbel (Leuven 1548) ontbraken twintig bladen, waarbij nog andere onvolkomenheden kwamen. Toch ging dit exemplaar voor niet minder dan f 1.600 naar een commissiegever. Van de eerste ‘Deux-aes’ bijbel waren de eerste zes bladen in de marge met

[p. 68]

tekstverlies gerepareerd, het boek was in oude stijl nieuw gebonden en bracht f 2.800 op (taxatie 2.500/3.000). Een goed exemplaar van de tweede Biestkens-bijbel, waaraan de traditie het verhaal hing dat dit boek op een schip in de Noordzee was gedrukt tijdens de vervolging door Spanjaarden, ging voor f 4.000 naar de handel (1.500/1.800). Aan een octavo Biestkens-bijbel uit 1568 ontbraken acht bladen. De perkamenten band werd voor f 1.200 verkocht (6/700). Een buitengewoon zeldzaam Nieuw Testament (Biestkens, 1563) in 32mo miste vier bladen. Voor het overigens fraaie perkamenten bandje met een contemporain familieregister van een Kampens geslacht viel de hamer bij f 2.200 (7/800). Ook deze veiling bevatte een Kleine Print-Bybel: de vierde die dit jaar publiek werd verkocht (vgl. deze jaargang, p. 27) en wel een gelijksoortig exemplaar als het in mei te Leiden geveilde. De koper in Utrecht betaalde met f 350 echter f 125 meer voor deze rebus-bijbel. Tot de zeer fraaie en nagenoeg perfecte bijbels behoorde een Franse bijbel, in Amsterdam bij Elzevier gedrukt in 1669, een exemplaar op groot papier met de gegraveerde titels en zes (van zeven?) kaarten in prachtig contemporain koloriet. Deze in twee zeer fraaie banden gebonden monumentale bijbel kwam uiteindelijk voor f 7.500 in het bezit van een Amsterdamse antiquaar. Een in vijftiende- en zestiende-eeuwse werken gespecialiseerde Nederlandse antiquaar wist na enig tegenstribbelen van een enkele collega de hand te leggen op de beide aangeboden incunabelen. Een Cicero, De officiis, een perfecte druk van Wolff en Kerver te Parijs uit 1498 bracht f 6.000 (2.500/3.000) op, een Schüssler-druk uit 1472 van Ambrosius, Hexameron, hetzelfde bedrag. Al ontbrak aan dit laatste boek een (blanco) blad, het was om meer dan een reden een goede koop. In de eerste plaats zijn van Schüssler, de tweede drukker die in Augsburg actief was, slechts een tiental drukken bekend; voorts vertoonde dit exemplaar een interessante provenanceaanduiding: de dominicanen te Wenen en ten slotte was het ‘gewoon’ een prachtig boek met hagelwit papier. Dezelfde antiquaar bemachtigde een zeldzame uitgave van Coornherts werken (Amsterdam 1629-32) in drie banden. Het is in dit soort gevallen voor de uiteindelijke prijsvorming altijd de vraag, wie er met welk budget meebiedt. De koper trof het in dit geval niet en moest tot een finish van f 8.500 doorgaan (3/3.500). Een praktisch smetteloze Brouerius van Nidek-Le Long, Kabinet van Nederlandsche en Kleefsche oudheden (Dordrecht 1770-71) in zes delen, met de 300 gravures van Rademaker werd voor f 2.200 ingezet en voor f 3.200 afgehamerd. Dit soort kijkboeken blijft in trek, getuige ook de f 1.800 die De Vechtstroom met de 102 gezichten van Stopendaal opbracht. (1/1.200). Wat hierboven werd opgemerkt over meebiedende concurrenten gold zeker ook voor de nummers 70: Reglement voor ... Lekkerkerk (1721) en 71: Regt en Plokker: Beschrijving van de Zwijndrechtse Waard c.a., in drie banden (1848-51). De eerste kavel werd door lokaalpatriotten opgejaagd tot f 525 (140/160), het tweede werd door een Dordrechtse antiquaar voor f 1.000 op de concurrentie (zwaar) bevochten (180-200). Dergelijke taferelen speelden zich ook af om de Verhandelingen van het Zeeuws Genootschap, zeven banden uit de jaren 1769-71 en 1818-35. Het lot werd uiteindelijk voor f 1.800 aan een commissie toegeslagen. Zo zwierf de veilingzaal ‘van gewest tot gewest’, een spoor van triomfantelijke of teleurgestelde provinciaal geïnteresseerden achterlatend. Ook Friesland werd aangedaan. De halte heette hier Schotanus, Beschryvinghe van der heerlyckheydt van Frieslandt (Franeker 1664) met 34 dubbelbladige kaarten en elf stedenplattegronden. Het niet onberispelijke boek kostte f 5.000. In geheel andere regionen voerde de uiterst zeldzame vertaling (door Seb. Fausto de Longiano) van Erasmus' Apophtegmata in het Italiaans (Venetië 1546). Het (tot dusver) niet in Nederland aanwezige octaafbandje werd voor f 2.000 aan een commissie verkocht (800/1.000). Een vroege Biëncorf van Marnix (1597) ging naar een particuliere verzamelaar, die er graag f 650 voor betaalde (300/500). Een buitengewoon boekje was ook de Evangeliënuitleg van Luther (Wittenberg 1527) die niet bij Benzing wordt genoemd. Er ontbraken weliswaar drie bladen aan, maar de U.B. Amsterdam had er met f 450 (300/350) een koopje aan. En dan zagen wij ook de op de veiling van april geretourneerde Vesalius in de uitgave uit 1781-83 door Leveling terug. De fraai met anatomische houtsneden uit 1555 geïllustreerde foliant bleef destijds op f 2.800 ‘hangen’ en ging nu voor f 6000 naar een medisch geïnteresseerde commissiegever.

Het waren echter niet alleen de oude en zeldzame boeken die zich op deze veiling in een grote belangstelling mochten verheugen, ook de in het begin van dit veilingverslag gereleveerde studies trokken (terecht) talrijke geïnteresseerden. Enkele uitslagen: de complete serie van Ons Geestelijk Erf (met index 1-25) bracht f 1.600 op, het standaardwerk van Axters, De geschiedenis der vroomheid in de Nederlanden: f 475. Voor de Deutsche Werke van Meister Eekhart in vier banden telde men f 850 neer. In de sector ‘typografie - bibliografie’ was er een goede prijs voor W. en L. Hellinga, The fifteenth-century printing types of the Low Countries (900) en werd het standaardwerk van Nijhoff-Kronenberg (zonder de beide laatste supplementen) voor f 750 verkocht. Dit werk ging bij Van Gendt (geheel compleet) voor f 500 over de tafel.

G.J. Jaspers

Bolland 11 oktober

Onder de Nederlandse boekenveilingen neemt het antiquariaat van Ton Bolland aan de Amsterdamse Prinsengracht een geheel eigen positie in. In de eerste plaats door het genre boeken dat hij pleegt aan te bieden: theologische werken met zwaartepunt Reformatie c.a., hetgeen in de sector ‘Oude boeken’ in een royaal aanbod van werken van zogenoemde ‘oude schnjvers’ resulteert. Daar ieder speciaal genre zijn eigen publiek aantrekt, verschijnen er op de veilingen van Bolland kopers die men op de overige Nederlandse boekaucties niet aantreft: in een met het evenement overeenkomende outfit geklede theologen en theologanten. Voorts onderscheiden zich de beschrijvingen van met name de oude drukken in de

[p. 69]

veilingcatalogus van die van de andere in den lande door het veelvuldig gebruik van kwalifikaties als ‘(Uiterst)zeldzaam!’, ‘zeer fraai exemplaar’ en soortgelijke aanprijzende epitheta ornantia. Van de 204 kavels ‘Old books’ kregen maar liefst 40, dus één op de vijf, een dergelijke vermelding, hetgeen met alle respect voor veilinghouder en aanbod wel enigszins ‘des Guten zuviel’ genoemd mag worden. Intussen kruidt de auctionaris zijn presentatie met menige snaakse en gevatte opmerkingen, waardoor de amusementswaarde van deze veilingen nog verhoogd wordt. Sommige vermeldingen kunnen hier een merkwaardige (bij)betekenis hebben. Wat bijvoorbeeld te denken van de aanduiding ‘leer’? Dit begrip blijkt zowel te staan voor een fraaie contemporaine band (nr. 1154) als voor een recente leren band (nr. 1147), maar kan ook een halflinnen band/bandje betekenen (nr. 115). Aan dit soort dingen tilt men hier niet al te zwaar; men gaat veeleer van het principe uit dat de inhoud van het boek het uiterlijk daarvan in belangrijkheid verre overtreft, zoals ook tijdens de avondzitting door de veilingmeester werd beleden. Wie met dit gegeven rekening houdt en zijn ogen op de kijkdagen goed de kost geeft, kan bij Bolland heus wel een ‘goudvis’ vangen. En wie dat op de kijkdagen niet doet, kan het vergaan zoals die antiquaar die zich voor f 1.500 de gelukkige koper waande van het inderdaad zeer zeldzame drukje van Castellio, Een nuttelijcke ende seer stichtelijcke uitlegginghe van de Predestinatcie (Gouda 1620). Een attente vriend van het veilinghuis maakte hem erop opmerkzaam dat de bladen 6 en 7 ontbraken, waarop de koop ongedaan werd gemaakt.

De recente najaarsveiling was op één dag geconcentreerd. 's Morgens en 's middags werden bijna 800 voornamelijk theologische studies aangeboden. Ook hierbij onderscheidt Bolland zich van zijn collegaboekverkopers, want op welke boekveiling koop je nog kavels studies voor 10, 12, 15 of 23 gulden? In deze sector vielen echter ook bedragen te noteren van f 700 (voor een serie commentaren op het O.T.) en f 450 (voor Meyboom: een incomplete serie Oud-christelijke geschriften). Voor f 500 werden acht (bijna complete) jaargangen van het door Martin Buber uitgegeven maandblad Der Jude verkocht en een Kittel, Theologisches Wörterbuch zum N.T. wisselde voor f 850 van eigenaar. Tijdens de avondzitting die voor het grootste gedeelte aan het ‘Oude boek’ was gewijd, bleek dat de Engelse kerkgeschiedenis minder in trek is dan de Duitse en (uiteraard) de Nederlandse. Voor Brandt, Historie der Reformatie (ex libris van Sterck), Amsterdam 1671-1704, perkament, werd f 900 betaald, een gepeperde prijs (een week tevoren gingen vier banden bij Beijers (dl. 1 in tweede druk) voor f 600 van de hand). Een Nederlandse W. Couper, Opera omnia (Utrecht 1645) bracht f 425 op en een Halma, Kanaän en d'omleggende landen (Leeuwarden 1717) f 450. Ook voor de V.U. viel hier uiteraard het een en ander te halen. Een achttiende-eeuws handschrift van Th. van der Groe ging voor f 650 naar de De Boelelaan evenals o.a. een aardig exemplaar van Mensonis, Christelijke en stichtelijke meditatiën ... aangaande de Kortheid van 's Menschen leven (Leeuwarden 1660), dit voor f 375. Een interessant werk van J. Koelman houdt zich met de secte rond Jean Labadie bezig: Der Labadisten dwalingen ... wederlegt (Amsterdam 1684), het werd voor f 750 door een commissiegever verworven. Een in de catalogus als ‘Key-work of the history of Remonstrantism’ aangeprezen Schriftelicke Conferentie, gehouden in 's Gravenhage inden Iare 1611 ('s-Gravenhage 1612) ging voor f 1.000 van de hand. Een particuliere verzamelaar sleepte voor f 2.200 een in een bijzonder fraai contemporain leren bandje met messing beslag stekende collectie traktaten van Menno Simons uit 1583 in de wacht (nr. 1154). Het volgende nummer, de Opera omnia van dezelfde auteur (Amsterdam 1681) ging voor f 1.600 (zo ongeveer de standaardprijs) naar de hierboven vermelde antiquaar. Twee exemplaren van Triglands, Kerckelijke geschiedenissen in één week op twee verschillende vellingen bieden aardig vergelijkingsmateriaal, hoewel de kwaliteit in zulke gevallen zelden identiek is. Het exemplaar bij Beijers (later halfperkament) was inderdaad minder dan dat bij Bolland (perkament, koperen sloten). Het prijsverschil was er echter ook naar: in Utrecht werd f 550 betaald, in Amsterdam f 1.250. Een in dit gezelschap verdwaalde Plantijn-druk van Estius, Waarachtige historie van de Martelaers van Gorcum (Antwerpen 1604) werd desondanks niet versmaad, getuige de f 325 die het octaafje opbracht.

G.J. Jaspers